Đề án kinh tế chính trị

Më ®Çu NÒn kinh tÕ nhµ n­íc trong thêi kú qu¸ ®é lªn CNXH lµ mét nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn. §ã lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan. C¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn tån t¹i kh«ng ph¶i do ý muèn chñ quan cña nhµ n­íc, nã tån t¹i vµ ph¸t triÓn phô thuéc vµo nh÷ng tiÒn ®Ò kinh tÕ, chÝnh trÞ kh¸ch quan cña nÒn kinh tÕ. Trong c¬ cÊu kinh tÕ nµy mµ thµnh phÇn kinh tÕ lu«n cã vai trß vÞ trÝ vµ vËn ®éng ph¸t triÓn theo mét xu h­íng nhÊt ®Þnh. Nh­ng xuÊt ph¸t tõ tÝnh quy luËt vèn cã cña nÒn kinh tÕ. Trong c¬ cÊu kinh tÕ nµy mçi thµnh phÇn kinh tÕ lu«n cã vai trß vÞ trÝ vµ vËn ®éng, ph¸t triÓn theo mét xu h­íng nhÊt ®Þnh. Nh­ng xuÊt ph¸t tõ tÝnh quy luËt vèn cã cña nÒn kinh tÕ ®Òu vËn ®éng theo h­íng ®Õn môc tiªu lîi Ých. Nh­ng §¶ng vµ Nhµ n­íc lu«n kh¼ng ®Þnh kinh tÕ nhµ n­íc lu«n gi÷ vai trß chñ ®¹o trong nÒn kinh tÕ quèc d©n. Thùc tiÔn trong h¬n 10 n¨m ®æi míi võa qua §¶ng vµ Nhµ n­íc ®· cã nhiÒu cè g¾ng cñng cè, n©ng cao vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc vµ hiÖn nay vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc ®ang tõng b­íc ®­îc kh¼ng ®Þnh. Tuy nhiªn hiÖn nay ®ang cã rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau vÒ viÖc ph¸t triÓn thµnh phÇn kinh tÕ nµy: ®æi míi, cæ phÇn s¾p xÕp, n©ng cao hiÖuqu¶. V× vËy trong ®Ò ¸n nµy t«i tËp trung ®i vµo viÖc nghiªn cøu quan niÖm vÒ kinh tÕ thÞ tr­êng, tÝnh tÊt yÕu vµ néi dung vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc trong nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn, vai trß cña nã ®­îc thÓ hiÖn nh­ thÕ nµo, c¸c gi¶i ph¸p ®Ó trong thêi gian tíi t¨ng c­êng vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc ë n­íc ta. T«i hi väng nã sÏ gãp phÇn nhá ®Ó mäi ng­êi hiÓu h¬n vÒ thµnh phÇn kinh tÕ nµy vµ gãp mét phÇn vµo viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ nhµ n­íc trë lªn v÷ng m¹nh. Ch­¬ng I Quan niÖm chung vÒ kinh tÕ nhµ n­íc (KTNn) 1. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh kinh tÕ nhµ n­íc Mçi nhµ n­íc ®Òu cã chøc n¨ng kinh tÕ nhÊt ®Þnh vµ chøc n¨ng nµy ®­îc th«ng qua c¸c møc ®é kh¸c nhau tuú tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn. ë bÊt k× n­íc nµo kÐm ph¸t triÓn hay ph¸t triÓn chøc n¨ng cña kinh tÕ nhµ n­íc vÉn gi÷ vai trß chñ ®¹o. ë n­íc ta sau khi gi¶i phãng (1954) vµ thèng nhÊt ®Êt n­íc (1975) trong qu¸ tr×nh x©y dùng CNXH do nhËn thøc ®¬n gi¶n phiÕn diÖn nªn ®· ®ång nhÊt gi÷a së h÷u nhµ n­íc víi së h÷u XHCN. Chóng ta coi kinh tÕ quèc doanh lµ chñ yÕu bã hÑp ph¹m vi xÝ nghiÖp quèc doanh, thµnh lËp xÝ nghiÖp quèc doanh ë mäi lÜnh vùc. §Æc biÖt lµ vÊn ®Ò qu¶n lý: theo kiÓu tËp trung quan liªu, theo kÕ ho¹ch ®Þnh tr­íc theo kiÓu lç th× ®­îc bï, l·i th× nép ng©n s¸ch. Nã ®· tËp trung mäi nguån lùc ®Ó ®¸p øng yªu cÇu gi¶i phãng miÒn Nam, thèng nhÊt ®Êt n­íc (1954-1975). Song khi ®Êt n­íc gi¶i phãng ®· béc lé nhiÒu nh­îc ®iÓm c¨n b¶n lµm thui chét tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña c¸c xÝ nghiÖp, ®Æc biÖt lµ thiÕu mét m«i tr­êng kinh doanh. Sè l­îng c¸c xÝ nghiÖp quèc doanh qu¸ nhiÒu, dµn tr¶i, chång chÐo vÒ c¬ chÕ qu¶n lý, ngµnh nghÒ, kÜ thuËt l¹c hËu, hiÖu qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh cßn thÊp, nhiÒu doanh nghiÖp thua lç triÒn miªn, ®Êt n­íc l©m vµo khñng ho¶ng kinh tÕ - x· héi trÇm träng. Tr­íc t×nh h×nh ®ã §¹i héi §¶ng toµn quèc lÇn VI (12-1986) ®· ®Ò ra chñ tr­¬ng ®æi míi nÒn kinh tÕ mét c¸ch toµn diÖn, chuyÓn dÞch sang kinh tÕ thÞ tr­êng ®inh h­íng XHCN. Lý luËn trong qu¸ tr×nh ®i lªn CNXH cã thay ®æi c¨n b¶n: sù thõa nhËn tån t¹i cña 5 thµnh phÇn kinh tÕ, kinh tÕ quèc doanh gi÷ vai trß chñ ®¹o vµ lóc nµy vai trß cña kinh tÕ nhµ n­íc còng cã nhiÒu ®æi míi. §Õn c¸c ®¹i héi §¶ng kh¸c th× chóng ta vÉn tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng, then chèt cña KTNN trong toµn nÒn kinh tÕ quèc d©n. 2. Quan niÖm vÒ Kinh tÕ nhµ n­íc 2.1. Kh¸i niÖm vÒ kinh tÕ nhµ n­íc Kinh tÕ nhµ n­íc lµ lo¹i h×nh kinh tÕ do nhµ n­íc n¾m gi÷ bao gåm quyÒn së h÷u, quyÒn tæ chøc, chi phèi ho¹t ®éng theo nh÷ng h­íng ®· ®Þnh. Kinh tÕ nhµ n­íc ®­îc thÓ hiÖn d­íi nh÷ng h×nh thøc nhÊt ®Þnh: doanh nghiÖp nhµ n­íc, ng©n hµng nhµ n­íc, quü dù tr÷ quèc gia, hÖ thèng b¶o hiÓm. Nh­ vËy kinh tÕ nhµ n­íc cã nhiÒu bé phËn hîp thµnh, vµ tÊt c¶ c¸c bé phËn ®Òu thuéc quyÒn së h÷u cña nhµ n­íc. 2.2. C¸c bé phËn hîp thµnh vµ chøc n¨ng cña tõng bé phËn a. Doanh nghiÖp nhµ n­íc: "lµ tæ chøc kinh tÕ do nhµ n­íc ®Çu t­ vèn, thµnh lËp vµ tæ chøc qu¶n lý, ho¹t ®éng kinh doanh ho¹t ®éng c«ng Ých, nh»m thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu ®· ®Þnh". Nh­ vËy doanh nghiÖp nhµ n­íc cã 2 lo¹i: Mét lµ, c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng v× môc ®Ých lîi nhuËn, hai lµ: c¸c doanh nghiÖp ho¹t ®éng v× môc ®Ých x· héi. NÕu lo¹i doanh nghiÖp thuéc lo¹i 1 th× ho¹t ®éng víi môc ®Ých æn ®Þnh chÝnh trÞ vµ chñ yÕu cßn doanh nghiÖp thuéc lo¹i 2 th× lÊy môc ®Ých lîi nhô©n lµ chñ yÕu tuy nhiªn ph¶i chÊp hµnh ph¸p luËt. LÜnh vùc ho¹t ®éng chñ yÕu cña lo¹i 1 lµ: quèc phßng an ninh, tµi chÝnh, y tÕ, v¨n ho¸, gi¸o dôc cßn doanh nghiÖp thuéc lo¹i 2 lµ ho¹t ®éng trªn tÊt c¶ c¸c ngµnh, lÜnh vùc kinh doanh cã hiÖu qu¶. V× vËy mçi doanh nghiÖp cã chøc n¨ng vµ ®Æc thï vÒ c¬ chÕ qu¶n lý. b) Ng©n s¸ch nhµ n­íc lµ mét bé phËn cña KTNN, thùc hiÖn chøc n¨ng thu, chi ng©n s¸ch, vµ cã t¸c dông ®iÒu chØnh, qu¶n lý, kiÓm so¸t c¸c ho¹t ®éng cña KTNN. Doanh nghiÖp nhµ n­íc vµ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c, c) Ng©n hµng nhµ n­íc: lµ mét bé phËn cña KTNN nh»m ®¶m b¶o cho KTNN, kinh tÕ quèc d©n ho¹t ®éng b×nh th­êng trong mäi t×nh huèng. C¸c quü dù tr÷ quèc gia dïng lùc l­îng vËt ch©t ®Ó ®iÒu tiÕt qu¶n lý b×nh æn gi¸ c¶, ®¶m b¶o cho t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi chung. d) HÖ thèng b¶o hiÓm: lµ mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu ®­îc cña kinh tÕ thÞ tr­êng cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc chÞu tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn chÕ ®é b¶o hiÓm do nhµ n­íc quy ®Þnh phôc vô cho kinh tÕ nhµ n­íc vµ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c. C¸c bé phËn cÊu thµnh cña KTNN cã chøc n¨ng nhiÖm vô cô thÓ lµ kh¸c nhau, nh­ng l¹i cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, nhiÖm vô cô thÓ lµ kh¸c nhau, nh­ng l¹i cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau trong mét hÖ thèng kinh tÕ nhµ n­íc vµ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c. C¸c bé phËn cÊu thµnh cña KTNN cã chøc n¨ng, nhiªm vô cô thÓ lµ kh¸c nhau, nh­ng l¹i cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau trong mét hÖ thèng kinh tÕ nhµ n­íc vµ ho¹t ®éng theo mét thÓ chÕ ®­îc nhµ n­íc quy ®Þnh thèng nhÊt. Ch­¬ng II TÝnh tÊt yÕu vµ néi dung vai trß chñ ®¹o cña Kinh tÕ nhµ n­íc trong nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn 1. TÝnh tÊt yÕu ph¶i ph¸t triÓn m¹nh vµ vai trß chñ ®¹o cña kinh tÕ nhµ n­íc trong nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn. N­íc ta cã rÊt nhiÒu h×nh thøc së h÷u kh¸c nhau: së h÷u nhµ n­íc, së h÷u tËp thÓ, së h÷u hçn hîp, së h÷u t­ nh©n. Trong ®ã së h÷u nhµ n­íc gi÷ vai trß cùc k× quan träng - øng víi nã lµ thµnh phÇn kinh tÕ nhµ n­íc vµ viÖc thõa nhËn vµ ph¸t triÓn thµnh phÇn kinh tÕ nµy lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan. H¬n thÕ n÷a chóng ta x©y dùng KTTT ®Þnh h­íng XHCN th× ®Ó ®¶m b¶o tÝnh ®Þnh h­íng XHCN cã sù ®iÒu tiÕt, kiÓm so¸t cña nhµ n­íc th× ph¶i cã mét KTNN v÷ng m¹nh, ph¸t triÓn lµ lùc l­îng vËt chÊt ®Ó nhµ n­íc thùc hiÖn vai trß ®iÒu tiÕt, h­íng nÒn kinh tÕ theo nh÷ng môc tiªu cña XHCN. Dï bÊt cø ë n­íc nµo chÝnh phñ ®Òu ph¶i n¾m trong tay nh÷ng søc m¹nh kinh tÕ th«ng qua thµnh phÇn kinh tÕ nhµ n­íc. Cã nh­ vËy nh÷ng c¶i c¸ch, t¸c ®éng vµo nÒn kinh tÕ míi cã hiÖu qu¶. Nh­ng ®Þnh h­íng chÝnh s¸ch dï cã ®óng nh­ng nÕu kh«ng cã søc m¹nh vËt chÊt th× nã còng kh«ng thÓ thµnh c«ng trong mäi lóc. Trong KTNN, hÖ thèng c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc gi÷ mét vai trß cùc k× quan träng trong viÖc ph¸t triÓn hÖ thèng doanh nghiÖp cÇn thiÕt trong giai ®o¹n hiÖn nay v×: Do nhu cÇu kh«i phôc kinh tÕ sau chiÕn tranh c¸c doanh nghiÖp ***** ra ®Ó nh»m thùc hiÖn nh÷ng dù ¸n lín mµ lùc l­îng t­ nh©n kh«ng thÓ g¸nh v¸c ®­îc, ®ßi hái vèn lín, c«ng nghÖ cao chØ cã c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc míi ®¸p øng ®­îc. Do cã rÊt nhiÒu thuyÕt (®Æc biÖt lµ cña Keyness) vÒ vai trß cña kinh tÕ nhµ n­íc, chÝnh phñ ®· chñ tr­¬ng thµnh lËp nhiÒu doanh nghiÖp nhµ n­íc vÒ cung cÊp c¸c hµng ho¸ c«ng céng, t¹o ra viÖc lµm, ph©n phãi l¹i thu nhËp, xo¸ bá ®éc quyÒn, thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi. Chóng ta ®ang thùc hiÖn CNH, H§H: ®i t¾t, ®ãn ®Çu, qu¸ tr×nh nµy ®ßi hái l­îng vèn rÊt lín, vµ rñi ro cao, c¸c doanh nghiÖp t­ nh©n kh«ng thÓ hoÆc muèn tham gia vµo chÝnh phñ buéc ph¶i thµnh lËp c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc ®Ó thùc hiÖn nhiÖm vô naú. Nh­ vËy vÊn ®Ò ph¸t triÓn vµ t¨ng c­êng vai trß chñ ®¹o cña KTTT lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan, cÇn thiÕt. NhËn thøc ®­îc môc tiªu nµy chóng ta ph¶i cã nhiÒu biÖn ph¸p chÝnh s¸ch ®Ó t¨ng c­êng vai trß chñ ®¹o cña nã. 2. Vai trß chñ ®¹o cña KTNN trong giai ®o¹n hiÖn nay 2.1. KTNN lµ lùc l­îng vËt chÊt, c«ng cô s¾c bÐn ®Ó nhµ n­íc thùc hiÖn chøc n¨ng ®Þnh h­íng, ®iÒu tiÕt vµ qu¶n lý vÜ m« nÒn kinh tÕ. Trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ nhiÒu thµnh phÇn cã sù qu¶n lý cña nhµ n­íc theo ®Þnh h­íng XHCN, KTNN víi t­ c¸ch lµ mét yÕu tè, mét chñ thÓ kinh tÕ ®Æc biÖt. Nã cã vai trß vÜ m« ®iÒu tiÕt, ®iÒu hµnh trªn ph¹m vi toµn bé nÒn kinh tÕ ®Êt n­íc lµm cho nÒn kinh tÕ ho¹t ®éng th«ng suèt, t¹o lËp nh÷ng c©n ®èi lín theo ®Þnh h­íng XHCN mµ kinh tÕ thÞ tr­êng kh«ng tù ®iÒu chØnh ®­îc. §©y lµ mét vai trß cùc kú quan träng cña KTNN nã lµ c¬ së ®Ó ®¶m b¶o sù can thiÖp cña nhµ n­íc lµ cã hiÖu qu¶. H¬n n÷a KTNN xuÊt hiÖn nh­ lµ mét chñ thÓ kinh tÕ ®éc lËp vµ c¸c chñ thÓ kinh tÕ kh¸c trong mét sè tr­êng hîp lîi Ých cña nhµ n­íc cã thÓ m©u thuÉn víi lîi Ých cña thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c ®Æc biÖt lµ t­ nh©n. Sù ®iÒu tiÕt cña nhµ n­íc kh«ng thÓ thuËn chiÒu víi ®éng c¬ lîi nhuËn, vµ lîi Ých c¸ nh©n, cña c¸c chñ thÓ. §Ó ®¶m b¶o sù ®iÒu tiÕt, nhµ n­íc cÇn cã mét tiÒm lùc kinh tÕ, ®ñ hoÆc ®Òn bï xøng ®¸ng cho thua thiÖt cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c, h­íng hä vµ nh÷ng hµnh ®éng theo môc tiªu nhµ n­íc ®Æt ra. TÊt c¶ nh÷ng tiÒm lùc Êy ®Òu do KTNN t¹o ra. 2.2. Ho¹t ®éng cña khu vùc KTNN lµ nh»m më ®­êng, h­íng dÉn, hç trî, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c. Chøc n¨ng t¹o lËp m«i tr­êng. Tøc lµ nã ph¶i t¹o ®­îc tiÒn ®Ò thuËn lîi ®Ó khai th«ng vµ tËn dông mäi nguån lùc ë tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn kh¸c nhau v× sù t¨ng tr­ëng chung cña nÒn kinh tÕ, b¶o ®¶m kinh tÕ ph¸t triÓn ®óng môc tiªu ®· chän. 2.3. Kinh tÕ nhµ n­íc lµ khu vùc xung kÝch chñ yÕu thùc hiÖn CNH, H§H ®Êt n­íc mÆc dï sù nghiÖp CNH lµ sù nghiÖp cña toµn d©n. Nh­ng trong bèi c¶nh tiÒm lùc cña khu vùc d©n doanh cßn ch­a ®ñ m¹nh ®Ó ®¶m ®­¬ng nhiÖm vô nµy nªn sù nghiÖp cao c¶ ®ã l¹i ®Æt lªn vai KTNN. V× vËy trong giai ®o¹n hiÖn nay KTNN ®Æc biÖt lµ viÖc ®Çu t­ míi cña nhµ n­íc vÉn lµ lùc l­îng chñ chèt ®i ®Çu trong qu¸ tr×nh chuyÓn n­íc ta thµnh n­íc c«ng nghiÖp v¨n minh. §Ó ®¶m b¶o ®­îc nhiÖm vô nµy khu vùc KTNN ph¶i huy ®éng tæng lùc tr­íc hÕt lµ chiÕn l­îc ®Çu t­ ®óng ®¾n, trong ®ã bao hµm c¶ ®Çu t­ trùc tiÕp cña nhµ n­íc. LËp chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ®Ó tËp thÓ, t­ nh©n tËp trung vµo c¸c ngµnh mòi nhän, t¹o ®µ t¨ng tr­ëng nhanh cho nÒn kinh tÕ. TiÕp n÷a lµ c¸c nç lùc vÒ tµi chÝnh ngo¹i giao, chÝnh trÞ ®Ó thùc thi chiÕn l­îc, chuyÓn giao c«ng nghÖ hiÖu qu¶. Cã thªm mét ®iÓm míi ë ®©y lµ KTNN kh«ng chØ tiÕn hµnh CNH, H§H ®¬n ®éc nh­ tr­íc ®©y mµ trë thµnh mét h¹t nh©n tæ chøc l«i kÐo c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c cïng tham gia vµo quü ®¹o CNH, H§H nhµ n­íc. 2.4. KTNN gi÷ c¸c vÞ trÝ then chèt trong nÒn kinh tÕ t­ nh©n ®¶m b¶o c©n ®èi vÜ m« cña nÒn kinh tÕ còng nh­ t¹o ®µ t¨ng tr­ëng l©u dµi bÒn võng vµ hiÖu qu¶ cho nÒn kinh tÕ. §ã lµ c¸c lÜnh vùc nh­ c«ng nghiÖp s¶n xuÊt, t­ liÖu s¶n xuÊt, quan träng c¸c ngµnh c«ng nghiÖp mòi nhän, kÕt cÊu h¹ tÇng vËt chÊt cho kinh tÕ nh­ giao th«ng, b­u chÝnh, n¨ng l­îng. C¸c ¶nh h­ëng to lín ®Õn kinh tÕ ®èi ngo¹i nh­ c¸c liªn doanh lín, xuÊt nhËp khÈu hoÆc c¸c lÜnh vùc liªn quan ®Õn an ninh quèc phßng vµ trËt tù x· héi. Tuy nhiªn quan ®iÓm n¾m gi÷ nµy kh«ng cã nghÜa lµ nhµ n­íc ®éc quyÒn, cøng nh¾c trong c¸c lÜnh vùc Êy mµ cã sù hîp t¸c, liªn doanh hîp lý vµ c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c nhÊt lµ trong lÜnh vùc c¬ së h¹ tÇng, xuÊt nhËp khÈu c«ng nghiÖp. Nh­ vËy KTNN ph¶i t¹o ra lùc l­îng vËt chÊt hµng ho¸ vµ dÞch vô kh¶ dÜ chi phèi ®­îc gi¸ c¶ thÞ tr­êng dÉn d¾t gi¸ c¶ thÞ tr­êng b»ng chÝnh chÊt l­îng vµ gi¸ cña s¶n phÈm dÞch vô m×nh lµm ra. MÆt kh¸c, trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu ho¸, cuéc c¸ch m¹ng KHCN ®ang diÔn ra nh­ vò b·o ®Ó gi÷ v÷ng ®éc lËp, sù æn ®Þnh vÒ kinh tÕ - x· héi, kinh tÕ nhµ n­íc ph¶i v÷ng m¹nh vµ gi÷ vÞ trÝ then chèt trong nÒn kinh tÕ. Víi vai trß quan träng then chèt cña KTNN th× hiÖn tr¹ng cña n­íc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay ra sao? Ch­¬ng III Thùc tr¹ng doanh nghiÖp nhµ n­íc ë n­íc ta hiÖn nay 1. Qu¸ tr×nh ®æi míi doanh nghiÖp ë n­íc ta 1.1. Giai ®o¹n 1980-1986: §©y lµ giai ®o¹n ®Çu tiªn trong viÖc chuyÓn c¬ chÕ qu¶n lý doanh nghiÖp nhµ n­íc tõ c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang c¬ chÕ thÞ tr­êng víi nhiÒu biÖn ph¸p ®æi míi. Héi nghÞ Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng lÇn thø 6 (kho¸ IV th¸ng 9-1979 ®· ra quyÕt ®Þnh vÒ t×nh h×nh vµ nhiÖm vô cÊp b¸ch ®¸nh gi¸ t×nh h×nh thùc tiÔn vµ nh÷ng yªu cÇu bøc thiÕt cña x· héi, vµ NghÞ ®Þnh 25/CP lµ b­íc ®Çu tiªn trong viÖc chuyÓn c¬ chÕ qu¶n lý c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc tõ c¬ chÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang c¬ chÕ thÞ tr­êng. Sau ®ã lµ c¸c quyÕt ®Þnh quan träng nh­ quyÕt ®Þnh 146/H§BT th¸ng 2-1982, nghÞ quyÕt 306 (dù th¶o) cña Bé ChÝnh trÞ ®Òu ®­a ra quan ®iÓm vµ biÖn ph¸p ®æi míi qu¶n lý doanh nghiÖp nhµ n­íc trong ®iÒu kiÖn c¶i tiÕn, c¬ chÕ qu¶n lý nãi chung. C¸c biÖn ph¸p ®æi míi trong giai ®o¹n nµy chñ yÕu tËp trung vµo viÖc th¸o gì nh÷ng v­íng m¾c, rµo c¶n v« lý cña c¬ chÕ cò, do ®ã cã t¸c dông nh­ cëi trãi, gi¶i phãng n¨ng lùc s¶n xuÊt cña c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc. Cho phÐp c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc tù chñ bè trÝ nguån lùc s¶n xuÊt theo ba phÇn, ®· cã t¸c dông tÝch cùc ph¸t huy s¸ng t¹o cña c¬ së, tõng b­íc ®­a yÕu tè thÞ tr­êng vµo c¬ chÕ qu¶n lý doanh nghiÖp. Tuy nhiªn c¸c biÖn ph¸p nµy mang tÝnh nöa vêi ch¾p v¸, dÉn ®Õn khã h¹ch to¸n, khã kiÓm so¸t, khã ®¸nh gi¸. 1.2. Giai ®o¹n 1986-1990: §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn VI (1986) nªu râ: ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý, s¾p xÕp l¹i viÖc s¶n xuÊt cña doanh nghiÖp nhµ n­íc. §¹i héi chØ râ: "Ph¶i ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý, b¶o ®¶m cho c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ quèc doanh cã quyÒn tù chñ, thùc sù chuyÓn sang h¹ch to¸n kinh doanh XHCN, lËp l¹i trËt tù kû c­¬ng trong ho¹t ®éng kinh tÕ. S¾p xÕp l¹i s¶n xuÊt, t¨ng c­êng c¬ së vËt chÊt - kü thuËt vµ ®Èy m¹nh øng dông tiÕn bé kü thuËt ®Ó n©ng cao n¨ng suÊt, chÊt l­îng vµ hiÖu qu¶. Trªn c¬ së ®ã æn ®Þnh vµ tõng b­íc n©ng cao tiÒn l­¬ng thùc tÕ cho c«ng nh©n, viªn chøc, t¨ng tÝch luü cho xÝ nghiÖp vµ cho nhµ n­íc". §¹i héi vÉn tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh vai trß chñ ®¹o cña doanh nghiÖp nhµ n­íc nh­ng ®­a ra quan ®iÓm coi chñ ®¹o kh«ng cã nghÜa lµ chiÕm tû träng lín trong mäi ngµnh, mäi lÜnh vùc mµ thÓ hiÖn ë: n¨ng suÊt, chÊt l­îng hiÖu qu¶. §©y ®­îc coi lµ giai ®o¹n ®æi míi cã tÝnh b­íc ngoÆt ®­a doanh nghiÖp nhµ n­íc chuyÓn h¼n sang h¹ch to¸n kinh doanh theo nguyªn t¾c thÞ tr­êng. NhiÒu häc gi¶ gäi ®©y lµ qu¸ tr×nh th­¬ng m¹i ho¸ cã t¸c dông b¾t buéc c¸c doanh nghiÖp ph¶i ®Þnh h­íng vµo thÞ tr­êng, ®ång thêi t¨ng quyÒn tù chñ doanh nghiÖp trong c¸c quyÕt ®Þnh kinh doanh. 1.3. Giai ®o¹n 1990 ®Õn nay §Çu tiªn D¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn 7 (1991) ®· chñ tr­¬ng "s¾p xÕp l¹i vµ ®æi míi qu¶n lý kinh tÕ quèc doanh trong ®ã s¾p xÕp c¸c xÝ nghiÖp vµ tæng c«ng ty nhµ n­íc phï hîp víi yªu cÇu s¶n xuÊt kinh doanh trong c¬ chÕ thÞ tr­êng vµ khu vùc quèc doanh" ph¶i ®­îc s¾p xÕp l¹i, ®æi míi c«ng nghÖ vµ tæ chøc qu¶n lý, kinh doanh cã hiÖu qu¶, liªn kÕt vµ hç trî c¸c thµnh phÇn kinh tÕ kh¸c, thùc hiÖn vai trß chñ ®¹o vµ chøc n¨ng cña mét c«ng cô qu¶n lý vÜ m« cña nhµ n­íc. §Õn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn VIII (1996) tiÕp tôc ®æi míi doanh nghiÖp nhµ n­íc vÒ: §æi míi c¬ chÕ qu¶n lý doanh nghiÖp nhµ n­íc trªn c¬ së ®¸nh gi¸, rót kinh nghiÖm cña qu¸ tr×nh thùc hiÖn "c¬ chÕ 217" c¸c néi dung ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý doanh nghiÖp nhµ n­íc gåm: Theo quyÕt ®Þnh 315/H§BT c¸c doanh nghiÖp ph¶i rµ so¸t l¹i chøc n¨ng ho¹t ®éng kinh doanh, rµ so¸t l¹i c¸c yÕu tè s¶n xuÊt kinh doanh nh­: thÞ tr­êng c«ng nghÖ, vèn, tæ chøc lao ®éng, tæ chøc bé m¸y c¸n bé, so¸t xÐt l¹i t×nh tr¹ng tµi chÝnh, kÕ to¸n, thèng kª… Theo NghÞ ®Þnh 388/H§BT c¸c doanh nghiÖp ph¶i ®­îc thµnh lËp l¹i, ®¨ng ký l¹i ®Ó lo¹i bá nh÷ng doanh nghiÖp lµm ¨n thua lç kÐo dµi. LuËt doanh nghiÖp nhµ n­íc ban hµnh 4-1995 vµ c¸c v¨n b¶n h­íng dÉn thi hµnh ®· t¹o ra c¬ së ph¸p lý tæng qu¸t trong quan hÖ gi÷a doanh nghiÖp nhµ n­íc víi nhµ n­íc. S¾p xÕp l¹i doanh nghiÖp nhµ n­íc. ViÖc s¾p xÕp l¹i c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc tõ 1990 ®Õn 2000 chia 3 giai ®o¹n: Giai ®o¹n 1: (1991-1993) Víi quyÕt ®Þnh 315/H§BT (th¸ng 9-1990) vÒ gi¶i thÓ vµ tæ chøc l¹i nh÷ng doanh nghiÖp nhµ n­íc yÕu kÐm, nghÞ ®Þnh 388/H§BT vÒ nguyªn t¾c ®iÒu hµnh doanh nghiÖp nhµ n­íc. QuyÕt ®Þnh sè 202/CT (8-6-1992) thÝ ®iÓm cæ phÇn ho¸ mét sè doanh nghiÖp nhµ n­íc. Giai ®o¹n 2 (1994-1997) Víi quyÕt ®Þnh sè 90/TTg vµ 91/TTg (3-1994) vµ chØ thÞ 500/TTg (5-1995) vÒ s¾p xÕp c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc, gi¶i thÓ nh÷ng liªn hiÖp xÝ nghiÖp, tæng c«ng ty tr­íc ®©y, h×nh thµnh tæng c«ng ty cã quy m« lín (tæng c«ng ty 91) vµ quy m« võa (tæng c«ng ty 90). NghÞ ®Þnh 38/CP (5-1996) chuyÓn mét sè doanh nghiÖp nhµ n­íc thµnh c«ng ty cæ phÇn. Giai ®o¹n 3 (tõ 1998-2000): Theo chØ thÞ 20/CT-TTg (4-1998), chØ thÞ 15/CT-TTg (5-1999) vµ NghÞ ®Þnh 44/CP (6-1998) vÒ cæ phÇn ho¸ kÕt hîp ph­¬ng ¸n tæng thÓ s¾p xÕp doanh nghiÖp nhµ n­íc. §Õn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn 9 (2001) tiÕp tôc ®æi míi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ nhµ n­íc trong ®ã doanh nghiÖp nhµ n­íc gi÷ vÞ trÝ then chèt trong nÒn kinh tÕ. CÇn ph¸t triÓn doanh nghiÖp nhµ n­íc trong nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt vµ dÞch vô quan träng, x©y dùng c¸c tæng c«ng ty v÷ng m¹nh, ®Ó lµm nßng cèt cho c¸c tËp ®oµn kinh tÕ lín, cã n¨ng lùc c¹nh tranh ë thÞ tr­êng trong n­íc vµ trªn thÞ tr­êng quèc tÕ. V× vËy cÇn: §æi míi c¬ chÕ qu¶n lý, ph©n biÖt quyÒn cña chñ së h÷u vµ quyÒn kinh doanh cña doanh nghiÖp. ChuyÓn c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc kinh doanh sang ho¹t ®éng theo c¬ chÕ c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n hoÆc c«ng ty cæ phÇn. B¶o ®¶m quyÒn tù chñ vµ tù chÞu tr¸ch nhiÖm ®Çy ®ñ trong s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp, c¹nh tranh b×nh ®¼ng tr­íc ph¸p luËt, xo¸ bá bao cÊp cña nhµ n­íc ®èi víi doanh nghiÖp. Thùc hiÖn ®iÒu chØnh c¬ cÊu doanh nghiÖp nhµ n­íc nh­: thùc hiÖn cæ phÇn ho¸ nh÷ng doanh nghiÖp mµ nhµ n­íc kh«ng cÇn n¾m gi÷ 100% vèn ®Ó huy ®éng thªm vèn, t¹o ®éng lùc vµ c¬ chÕ qu¶n lý n¨ng ®éng thóc ®Èy doanh nghiÖp lµm ¨n cã hiÖu qu¶. ¦u tiªn ng­êi lao ®éng ®­îc mua cæ phÇn tõng b­íc më réng b¸n cæ phÇn cho c¸c nhµ ®Çu t­ trong vµ ngoµi n­íc. PhÊn ®Êu trong kho¶ng 5 n¨m c¬ b¶n hoµn thµnh viÖc x¾p sÕp, ®æi míi n©ng cao hiÖuqu¶ kinh doanh cña doanh nghiÖp nhµ n­íc, cñng cè vµ hiÖn ®¹i ho¸ tõng b­íc c¸c Tæng c«ng ty nhµ n­íc. 2. Trªn c¬ së qu¸ tr×nh ®æi míi c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc cña ViÖt Nam ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh. 2.1. Nh÷ng thµnh tùu n­íc ta trong giai ®o¹n 1991-2001 vÒ viÖc ®æi míi, s¾p xÕp l¹i c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc Trong 5 n¨m 1991-1995 tèc ®é t¨ng tr­ëng b×nh qu©n hµng n¨m cña kinh tÕ quèc doanh lµ 11,7%, gÇn gÊp r­ìi tèc ®é t¨ng tr­ëng b×nh qu©n cña toµn bé nÒn kinh tÕ vµ gÇn gÊp ®«i kinh tÕ ngoµi quèc doanh. Trong giai ®o¹n 1996-1999 do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c nhau ®Æc biÖt lµ cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh tiÒn tÖ trong khu vùc vµ thiªn tai liªn tiÕp x¶y ra nªn tèc ®é t¨ng tr­ëng nÒn kinh tÕ nãi chung gi¶m dÇn. Doanh nghiÖp nhµ n­íc còng trong t×nh tr¹ng ®ã, tuy nhiªn tèc ®é t¨ng tr­ëng cña c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc vÉn cao h¬n tèc ®é t¨ng tr­ëng nÒn kinh tÕ. ViÖc s¾p xÕp c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc ®· gãp phÇn thay ®æi mét b­íc c¬ cÊu vèn vµ lao ®éng cña doanh nghiÖp, cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn qu¸ tr×nh tÝch tô vµ tËp trung . Sè doanh nghiÖp cã vèn d­íi 1 tû ®ång gi¶m tõ gÇn 50% (1994) xuèng cßn 33% (n¨m 1996) vµ 26% (n¨m 1998). Sè doanh nghiÖp cã sè vèn trªn 10 tû ®ång tõ 10% t¨ng lªn 15% (n¨m 1996) vµ gÇn 20% (n¨m 1998). §ång thêi vèn b×nh qu©n cho mét doanh nghiÖp t¨ng tõ 3,3 tû ®ång lªn h¬n 11 tû ®ång (n¨m 1996) vµ h¬n 18 tû ®ång (n¨m 1998). §Æc biÖt b»ng nh÷ng chÝnh s¸ch phï hîp chóng ta ®· gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trî cÊp vµ b¶o ®¶m chÝnh s¸ch cho 600.000 c«ng nhaan gi¶m biªn chÕ trong 2 ®ît s¾p xÕp ®ång thêi l¹i tuyÓn dông mét sè l­îng gÇn t­¬ng ®­¬ng. 2.2. Nh÷ng nguyªn nh©n ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh cña doanh nghiÖp nhµ n­íc HiÖu qu¶ ho¹t ®éng kinh doanh cña doanh nghiÖp nhµ n­íc vÒ tæng thÓ ®· ®­îc n©ng lªn so víi tr­íc trªn tÊt c¶ c¸c mÆt. C¸c chØ sè vÒ hiÖu suÊt vèn, l·i tuyÖt ®èi, sè nép ngana s¸ch nhµ n­íc, tû lÖ nép ng©n s¸ch nhµ n­íc trªn vèn ®· cã nh÷ng c¶i thiÖn ®¸ng kÓ. Cô thÓ ®Õn 1-1-2001 n­íc ta cã 57.631 doanh nghiÖp th× cã 42.762 doanh nghiÖp ®ang ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh chiÕm 74,2%, 9.482 doanh nghiÖp ®ang x©y dùng c¬ b¶n hoÆc míi cã giÊy phÐp chiÕm 16,5%, cã 1.498 doanh nghiÖp kh«ng cã kh¶ n­ang ho¹t ®éng, chê ph¸ s¶n, gi¶i thÓ hoÆc s¸t nhËp chuyÓn ®æi h×nh thøc chiÕm 36%, trong ®ã doanh nghiÖp nhµ n­íc vÉn cã vai trß chñ ®¹o cña nÒn kinh tÕ tõ sè l­îng 12.600 doanh nghiÖp nhµ n­íc ®Õn nay chØ cßn 5.531 doanh nghiÖp m¨c dï doanh nghiÖp nhµ n­íc chØ chiÕm 12,9% vÒ sè l­îng, nh­ng chiÕm 57,2% vÒ lao ®éng, 4,9% vèn thùc tÕ, 48,6% gi¸ trÞ tµi s¶n cè ®Þnh vµ 52,8% tæng nép ng©n s¸ch cña toµn bé doanh nghiÖp nhµ n­íc nãi chung. 2.3. Nh÷ng thay ®æi vÒ mÆt qu¶n lý - tæ chøc qu¶n lý VÒ mÆt qu¶n lý, b­íc ®Çu ®· ph©n ®Þnh chøc n¨ng qu¶n lý nhµ n­íc cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc víi chøc n¨ng s¶n xuÊt kinh doanh cña c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc. Cô thÓ lµ lµm râ c¸c quan hÖ ai lµ chñ së h÷u vãn, møc ®é tù chñ cña c¸c doanh nghiÖp ®Õn ®©u, quan hÖ víi c¬ quan chñ qu¶n. Nhê x¸c ®Þnh râ quyÒn lùc tù chñ cña c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc nªn trong viÖc thùc hiÖn chñ tr­¬ng liªn doanh, liªn kÕt víi n­íc ngoµi qua ho¹t ®éng ®Çu t­ quèc tÕ, c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc (chiÕm 96% sè dù ¸n) ®· chñ ®éng tÝch cùc vµ thùc hiÖn kh¸ thµnh c«ng, ®Èy m¹nh viÖc thu hót vèn ®Çu t­ n­íc ngoµi vµo ViÖt Nam h¬n 10 n¨m qua. Trong ®æi míi tæ chøc qu¶n lý m« h×nh tæng c«ng ty (chñ yÕu lµ c¸c c«ng ty 91) ®· b­íc ®Çu ph¸t huy t¸c dông lµ nh÷ng doanh nghiÖp nhµ n­íc nßng cèt cña kinh tÕ n­íc ta (hiÖn nay cã 17 tæng c«ng ty 91 vµ 76 tæng c«ng ty 90, céng l¹i 93 tæng c«ng ty víi 1.534 doanh nghiÖp thµnh viªn gi÷ 66% vèn, 55% lao ®éng, trªn 90% kim ng¹ch xuÊt khÈu, 80% nép ng©n s¸ch cña khu vùc doanh nghiÖp nhµ n­íc. 2.4. Chóng ta thùc hiÖn ®a d¹ng ho¸: C¸c h×nh thøc së h÷u ®· ®¹t mét sè kÕt qu¶: MÆc dï tiÕn hµnh chËm nh­ng sau 6 n¨m thÝ ®iÓm, t×m tßi tranh luËn ®Õn 1998-1999 chóng ta ®· t­¬ng ®èi thèng nhÊt vÒ quan ®iÓm vµ triÓn khai m¹nh c¸c gi¶i ph¸p chuyÓn ®æi së h÷u, ®Æc biÖt lµ cæ phÇn ho¸, trªn thùc tÕ c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc cæ phÇn ho¸ ®Òu chøng tá vai trß cña m×nh. 3.1. Bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®­îc doanh nghiÖp nhµ n­íc cßn cã nh÷ng tån t¹i chñ yÕu VÒ hiÖu qu¶ kinh doanh doanh nghiÖp nhµ n­íc kinh doanh cã hiÖu qu¶ theo c¸c tiªu chÝ hiÖn hµnh do Bé Tµi chÝnh quy ®Þnh. Nh­ng theo sè liÖu n¨m 1997 cña bé Tµi chÝnh, trong tæng sè 5.429 doanh nghiÖp nhµ n­íc th× sè kinh doanh cã hiÖu qu¶ chiÕm 40, 44%. Sè liÖu nµy thèng nhÊt víi sè liÖu nµy thèng nhÊt víi sè liÖu ®¸nh gi¸ cña ban ®æi míi doanh nghiÖp trung ­¬ng (th¸ng 2 - 2002) sè doanh nghiÖp buh lç chiÕm 20%, sè doanh nghiÖp cßn l¹i n»m trong t×nh tr¹ng kh«ng æn khi lç, khi l·i vµ l¹i còng kh«ng lín. VÒ tèc ®é t¨ng tr­ëng liªn tôc trong thêi gian dµi 13%/n¨m ®Õn n¨m 1998 vµ ®Çu n¨m 1999 tèc ®é t¨ng cßn 8 - 9%. HiÖu qu¶ sö dông vèn gi¶m. N¨m 1995 mét ®ång vèn t¹o ra ®­îc 3,46 ®ång doanh thu, 019 ®ång lîi nhuËn ®Õn 1998, 1 ®ång vèn chØ t¹o 2,9 ®ång doanh thu, 0,14 ®ång lîi nhuËn. Sè doanh nghiÖp bÞ lç trong ngµnh th­¬ng m¹i, dÞch vô, du lÞch, kh¸ch s¹n chiÕm tíi 41% vµ nî ph¶i tr¶ 124% vèn nhµ n­íc trong doanh nghiÖp, trong ®ã tû lÖ nî qu¸ h¹n hoÆc khã ®ßi chiÕm tû lÖ lín. Sè doanh nghiÖp nµy ®Æc biÖt nhiÒu trong c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc do ®Þa ph­¬ng qu¶n lý. VÒ kh¶ n¨ng c¹nh tranh, c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc ë n­íc ta rÊt kÐm vÒ kh¶ n¨ng c¹nh tranh, cã nhiÒu ngµnh, s¶n phÈm cña doanh nghiÖp nhµ n­íc ®ang ®­îc b¶o hé tuyÖt ®èi hoÆc b¶o hé qua hµng rµo hoÆc trî cÊp, nh­ng c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc vÉn ch­a chøng tá ®­îc kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña m×nh, thËm chÝ nhiÒu doanh nghiÖp nhµ n­íc nhµ n­íc l¹i cè g¾ng luËn chøng ®Ó nhµ n­íc t¨ng c­êng b¶o hé m¹nh h¬n ®Ó duy tr× thi phÇn vµ viÖc lµm, theo sè liÖu nghiªn cøu gÇn ®©y cña Bé kÕ ho¹ch m¹nh h¬n ®Ó duy tr× thi phÇn vµ viÖc lµm theo sè liÖu nghiªn cøu gÇn ®©y cña Bé kÕ ho¹ch vµ ®Çu t­ n¨m 2000 cho thÊy c¸c mÆt hµng nh­ thÐp xi m¨ng, ph©n bãn, ®å ®iÖn d©n dông kÝnh x©y dùng … ®Òu ®­îc b¶o hé b»ng c¶ c«ng cô thuÕ quan lÉn chi phÝ thuÕ quan dÉn ®Õn gi¸ trªn thÞ tr­êng ViÖt Nam cao h¬n gi¸ quèc tÕ 10 - 50%, tuú mÆt hµng kh¶ n¨ng c¹nh tranh cña c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc trªn thÞ tr­êng néi ®Þa còng kÐm hiÖu qu¶: ë nh÷ng ngµnh cã kh¶ n¨ng sin lîi, th× phÇn c¸c doanh nghiÖp nhµ n­íc cã xu h­íng gi¶m xót nh­êng chç cho khu vùc ®Çu t­ n­íc ngoµi vµ khu vùc t­ nh©n. VÒ c¬ cÊu doanh nghiÖp nhµ n­íc. Khu vùc doanh nghiÖp nhµ n­íc cã c¬ cÊu hîp lý. C¬ cÊu ngµnh vïng, quy m« cßn bÊt hî lý ®Òu ch­a ®­îc chuyÓn dÞch theo h­íng s¾p xÕp l¹i tr­íc hÕt tû träng doanh nghiÖp nhµ n­íc (theo sè l­îng) ë khu vùc n«ng nghiÖp (25%) khu vùc th­¬ng m¹i (10%) lµ qu¸ lín, trong khi c¬ cÊu doanh nghiÖp nhµ n­íc ®ßi hái ph¶i tËp trung vµo lÜnh vùc c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ c«ng nghiÖp chÕ biÕn , chÕ t¹o. C¬ cÊu cÊp qu¶n lý còng lµ bÊt hîp lý ë chç tû