Đại cương về môn phương tễ học

ĐẠI CƯƠNG VỀ MÔN PHƯƠNG TỄ HỌCMục tiêu:Trình bày được các nguyên tắc để cấu tạo một bài thuốc.Trình bày được các hình thức và cách sử dụng các loại phương tễ. 1. ĐỊNH NGHĨA:Phương tễ học là môn học về phương pháp cấu tạo một bi thuốc dựa trên sự phối hợp từng vị thuốc với những tính năng, công dụng khác nhau của chúng .2. NHỮNG NGUYÊN TẮC ĐỂ CẤU TẠO MỘT BÀI THUỐC: Thông thường sự phối hợp phải dựa theo những nguyên tắc sau đây: 2.1. Nguyên tắc Lý-Pháp-Phương-Dược:2.1.1. Lý (lý luận): là biện chứng luận trị. 2.1.1. Lý (lý luận): là biện chứng luận trị. Đối với một bệnh cảnh lâm sàng hoặc một hội chứng cụ thể, thông qua tứ chẩn người thầy thuốc phải chẩn đoán được yếu tố gây bệnh là gì??? Chức năng của Tạng phủ, Kinh lạc họăc các thành phần nào trong cơ thể bị rối lọan??? Cơ chế gây bệnh như thế nào??? Và các rối lọan chức năng đó được xếp vào bát cương nào để từ đó đưa ra một kết luận khả dĩ phù hợp mà chúng ta thường gọi là thể lâm sàng.Ví dụ: Do cảm lạnh mà sinh ra chứng đau đầu, cứng gáy, đau mõi các khớp, sợ rét phát sốt mà không đỗ mồ hôi, ngực đầy tức, thở khò khè, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch phù khẩn..sẽ được chẩn đóan như sau:Nguyên nhân : phong hàn tà.Bộ phận bị tổn thương : kinh túc Thái dương Bàng quang Cô cheá gaây beänh: phong haøn taø coù ñaëc tính thöôøng gaây beänh ôû vuøng ñaàu maët vaø coå gaùy (döông phaän cuûa cô theå) vaø cuõng laø nôi tuaàn haønh cuûa kinh tuùc Thaùi döông Baøng quang, neân sinh ra chöùng ñau ñaàu, moõi gaùy ttröôùc tieân khí phong haøn gaây vít laáp bì mao, taáu lyù khieán cho Veä khí khoâng thoâng, xoâ xaùt vôùi khí phong haøn sinh ra sôï reùt maø phaùt soát ,ñau nhöùc khaép mìnhkinh Baøng quang cuõng nhö bì mao ñeàu lieân quan chöùc naêng thoâng ñieàu thuûy ñaïo ñeán Pheá khí neân sinh chöùng töùc ngöïc, khoù thôû.. Baùt cöông: Bieåu-Thöïc-Haøn vôùi ñaëc tröng phaùt soát maø chöa coù moà hoâi, ôùn laïnh reâu löôõi traéng moõng, maïch phuø.Theå laâm saøng: Thaùi döông thöông haøn. 2.1.2. Phaùp (laäp phaùp):laø choïn moät phöông phaùp trò lieäu thuoäc Baùt phaùp.Vôùi chaån ñoùan theo Baùt cöông laø bieåu thöïc haøn thì pheùp trò phaûi laø giaûi bieåu taùn haøn2.1.3. Phöông (xöû phöông): laø caùch caáu taïo moät baøi thuoác. Theo kinh ñieån moät baøi thuoác ñöôïc caáu taïo baèng caùch:- Tuøy vaøo chöùng thuoäc döông hay aâm maø choïn soá vò thuoác chaün leû (cô phöông hay ngaãu phöông). - Tuøy möùc ñoä beänh naëng hay nheï, nhieàu hay ít trieäu chöùng maø choïn soá löôïng thuoác nhieàu hay ít (troïng phöông hay khinh phöông). Tuøy vaøo theå beänh Hoaõn hay Caáp maø choïn Chuû döôïc nhaèm vaøo muïc ñích giaûi quyeát nhöõng trieäu chöùng coù töø tröôùc vaø keùo daøi ñeán nay (cô cheá gaây beänh) hay ñeå giaûi quyeát caùc trieäu chöùng nguy hieãm, dieãn tieán nhanh (vieãn phöông hay caän phöông). ÔÛ ñaây ñöôïc hieåu laø söû duïng phöông phaùp naøo cho phuø hôïp vôùi moät trong Baùt phaùp ñaõ neâu ôû treân.Ví duï: Trong tröôøng hôïp Bieåu thöïc haøn, ñeå Giaûi bieåu taùn haøn caùc thaày thuoác seõ duøng phöông Taân OÂn giaûi bieåu. Vì ôû ñaây duøng vò cay coù tính khai môû vaø tính aám laø ñeå taùn haøn.2.1.4. Dược:Nghĩa thứ nhất là dụng dược: chọn dược liệu dùng trong bài thuốc.Ví dụ: Trong trường hợp trên phải chọn những vị chủ dược ngoài tính vị cay ấm còn phải qui vào 2 kinh Bàng quang và Phế để bên ngoài khai mở tấu lý làm ra mồ hôi, hạ sốt, giảm đau đầu cứng gáy bên trong tuyên thông Phế khí chữa chứng tức ngực, thở khò khè ở đây các thầy thuốc thường chọn bài thuốc kinh điển là Ma hòang thang, bài thuốc này gồm bốn vị trong đó ngoài Cam thảo làm tá dược thì ba vị còn lại là Ma hoàng, Quế chi, Hạnh nhân đều đáp ứng được các yêu cầu trên. Nghĩa thứ hai là phục dược : chọn dạng thuốc sử dụng. 2.2. Nguyên tắc Tiêu – Bản- Hoãn- Cấp:Bản là nguyên nhân bệnh hoặc cơ chế gây bệnh (có thể là các yếu tố gây bệnh hoặc tạng phủ bị tổn thương trực tiếp do yếu tố gây bệnh). Ở đây là những triệu chứng xuất hiện đầu tiên và kéo dài đến tận bây giờ.Tiêu là bệnh hoặc chứng mới xuất hiện gần đây. Hoãn là bệnh cảnh lâm sàng mạn tính, khởi phát chậm và kéo dài không gây nguy hiểm tức thời đến chức năng sinh tồn của bệnh nhân hoặc tổn thương không hồi phục. Cấp là bệnh cảnh lâm sàng cấp tính, khởi phát và diễn biến nhanh đồng thời gây nguy hiểm tức thời đến chức năng sinh tồn của bệnh nhân hoặc tổn thương không hồi phục.Trong bệnh cảnh lâm sàng mạn tính (Hoãn) thì vị chủ dược (Quân dược) phải là vị thuốc giải quyết được triệu chứng do yếu tố gây bệnh hoặc do tạng phủ bị tổn thương trực tiếp từ yếu tố gây bệnh (l những triệu chứng xuất hiện đầu tiên kéo dài đến bây giờ).Trong bệnh cảnh lâm sàng cấp tính (Cấp) thì vị chủ dược (quân dược) phải là vị thuốc giải quyết được triệu chứng có thể gây nguy hiểm tức thời đến chức năng sinh tồn của bệnh nhân đầu tiên hoặc những triệu chứng khiến cho bệnh nhân phải nhập viện..Ở đây phải chú ý đến tính quy kinh và công năng của những vị làm Chủ dược.2.3. Nguyên tắc tương tác: Có 6 cách tương tácTương tu: là 2 vị thuốc có cùng tính vị, quy kinh, công dụng mà khi dùng chung với nhau sẽ làm tăng thêm hiệu quả điều trị.Tương sử : là 2 vị thuốc có thể khác nhau về tính vị, quy kinh và công dụng mà khi dùng chung với nhau sẽ làm tăng thêm hiệu quả điều trị.Tương úy : là vị thuốc này làm giảm bớt tính công phạt của vị thuốc khác.Các tài liệu kinh điển ghi nhận những vị thuốc sau đây tương úy với nhau:Lưu hoàng tương úy Phác tiêu Thủy ngân tương úy Phê sươngBa đậu tương úy Khiên ngưuĐinh lăng tương úy Uất kimÔ đầu tương úy Tê giácNhục quế tương úy Thạch chiNhân sâm tương úy Ngũ linh chiNha tiêu tương úy Tam lăng2.3.4. Tương sát: là vị thuốc này làm mất phản ứng phụ hoặc độc tính của vị thuốc khácVí dụ: Sinh khương tương sát Bán hạ.Phòng phong tương sát Thạch tínĐậu xanh tương sát Ba đậuTương ố: là vị thuốc này làm mất công dụng của vị thuốc khácVí dụ: Sinh khương tương ố Hoàng cầm.Tương phản: là vị thuốc này làm tăng độc tính của vị thuốc khác. Ví dụ: Cam thảo tương phản Cam tọai, Đại kích, Nguyên hoa, Hải tảo. Ô đầu tương phản Bán hạ , Qua lâu, Bối mẫu, Bạch cập, Bạch liễm Lê lô tương phản các lọai Sâm, Tế tân, Bạch thược. Theo đó khi phối hợp các vị thuốc với nhau cần phải chú ý đến tính hiệu quả, khả năng dung nạp của bài thuốc nghĩa là phải tập trung vào các tính chất tương tu, tương sử, tương úy, tương sát của chúng đồng thời phải loại bỏ những vị thuốc có tính tương ố, tương phản với nhau.2.4. Nguyên tắc Quân-Thần-Tá-Sứ:Các vị thuốc trong một bài thuốc thường được phân theo một trong những vai trò sau đây:Quân dược là vị thuốc chủ yếu, đứng hàng đầu trong bài thuốc dùng để chữa các triệu chứng chính(triệu chứng khiến cho bệnh nhân phải nhập viện), hoặc các triệu chứng thuộc về bệnh nguyên, bệnh sinh (triệu chứng xuất hiện đầu tiên) trong bệnh cảnh mạn tính hoặc để chữa các triệu chứng nặng , diễn biến nhanh (trong bệnh cảnh cấp tính)Thần dược là vị thuốc vừa làm tăng hiệu quả điều trị của Quân dược đồng thời để chữa các triệu chứng phụ của bệnh . Tá dược là vị thuốc vừa chữa được các triệu chứng phụ đồng thời giãm bớt phản ứng phụ hoặc tính công phạt của các vị thuốc khác. Sứ dược là vị thuốc đưa các Quân dược đến tạng phủ, kinh lạc bị bệnh đồng thời giãm bớt phản ứng phụ hoặc tính công phạt của các vị thuốc khác .Ví dụ: Trong bệnh cảnh ngoại cảm biểu thực chứng gồm: Sợ rét, phát sốt, không ra mồ hôi khiến đầu đau gáy mõi, mình mẩy ê ẩm, thở khò khè, mạch phù khẩn mà nguyên nhân là do hai kinh Phế - Bàng quang bị phong hàn tà xâm nhập. Phép trị là Giải biểu phát hãn và thường dùng bài Ma hoàng thang làm phương thuốc điều trị, trong đó:Ma hoàng đắng ấm quy kinh Phế – Bàng quang với công năng tuyên thông phế khí (bình suyễn) lại khai tấu lý , có tác dụng ra mồ hôi, giảm khó thở, tức ngực nên làm Quân.Quế chi cay ngọt quy kinh Phế - Bàng quang có công năng thông kinh hoạt lạc, giải biểu tán hàn chỉ thống, vừa có tác dụng làm ra mồ hôivừa giảm bớt triệu chứng đau đầu mõi gáy, ê ẩm mình mẩy nên làm Thần. Hạnh nhân đắng ấm vào Phế với công năng giáng nghịch, bình suyển có tác dụng giảm ho nên làm Tá.Cam thảo ngọt bình đưa các vị Ma hoàng, Quế chi đến 12 kinh đồng thời giảm bớt tác dụng phát hãn của Ma hoàng, Quế chi nên làm Sứ. MA HOAØNG THANGQUÂNMa hoàngTHẦNQuế chiTÁHạnh nhânSỨCam thảoVAI TRÒ CỦA CÁC VỊ THUỐC TRONG MỘT PHƯƠNG TỄViệc cấu tạo các vị thuốc phương tễ nhằm để giải quyết:Các triệu chứng chính thuộc về bệnh nguyên, bệnh sinh (Tạng Phủ-Khí Huyết-..)Các triệu chứng phụ có liên quan đến bệnh nguyên, bệnh sinh trong mối quan hệ Aâm Dương-Ngũ hànhTăng hoạt tính các vị thuốc đầu vịĐiều hòa tính năng của các thuốc đầu vị (giảm tác dụng phụ) hoặc đưa các thuốc đầu vị đến tạng phủ, kinh lạc bị bệnhQUÂN DƯỢCTHẦN-TÁ DƯỢCSỨ DƯỢCVÍ DỤTrong bệnh cảnh ngoại cảm biểu thực chứng gồm: sợ rét, phát sốt, không ra mồ hôi khiến đầu đau mình mẩy ê ẩm,thở khò khè, mạch phù khẩn.Trong đó bệnh nguyên là phong hàn tà2 kinh Phế- Bàng quang bị phong hàn tà xâm nhậpDo đó Ma hoàng với tác dụng tuyên thông phế khí (bình suyễn) lại khai tấu lý nên làm QuânQuế chi cay ngọt qui kinh Phế-Bàng quang có tác dụng thông kinh hoạt lạc, giải biểu tán hàn chỉ thống, nên làm thần.Hạnh nhân đắng ấm vào Phế có tác dụng chỉ khái, nên làm tá Cam thảo ngọt bình qui 12 kinh, làm giảm bớt tác dụng phát hãn của Ma hoàng, Quế chi nên làm SứMA HOÀNG THANGMa hoàng(Quân)Quế chi(Thần)Hạnh nhân(Tá)Cam thảo(Sứ)SỰ PHỐI NGŨ CỦA CÁC VỊ THUỐC TRONG MỘT PHƯƠNG TỄTương tu: hai vị thuốc có cùng tác dụng như nhau khi phối hợp sẽ làm tăng thêm hiệu quả điều trịTương sử: hai vị thuốc khác tác dụng nhưng khi phối hợp sẽ làm tăng thêm hiệu quả điều trịTrong bài Ma hoàng thangMa hoàng được tương tu với Quế chi và được tương sử bởi Hạnh nhânTương úy: là sử dụng 1 vị thuốc để làm giảm tác dụng phụ của 1 loại thuốc khácTrong lâm sàng để làm bớt tác dụng của các vị chủ dược người ta thường dùng các vị thuốc có tính chất hòa trung, hòa hoãn, dưỡng âm (tân dịch, huyết ) điều hòa tác dụng khắc phạt hoặc tính vị mãnh liệt của chủ dược thường dùng Cam thảo, Đại táo, Sinh khương, Đương quyLưu hoàng tương úy Phác tiêuThủy ngânPhê suôngBa đậuKhiên ngưuĐinh lăng..Uất kimOâ đầu.Tê giácNhục quếThạch chiNhân sâmNgũ linh chiNha tiêuTam lăngCÁC HÌNH THỨC PHƯƠNG TỄ VÀ CÁCH SỬ DỤNGThang tễ: các vị thuốc được phối hợp thành tễ cho vào nước, sắc thành 1 dung dịch để uống chữa bệnh .Nó có đặc điểm là dễ hấp thu, dễ gia giảm, có tác dụng nhanh nên được dùng để trị những bệnh cấp tính,bệnh nặngTán tễ: các vị thuốc sau khi được phối hợp thành tễ sẽ tán nhuyễn để bôi ngòai hoặc uống với nước hoặc rượu. Vì thuốc có tác dụng khuếch tán nhanh nên thường được dùng cho các bệnh cấp nhất là các bệnh về tiêu hóaHoàn tễ : thuốc sau khi được nghiền nát sẽ được hồ bằng nước đường, mật hoặc nước cháo. Nó được dùng để chữa các bệnh bán cấp hoặc Hư chứng, ngoài ra còn dùng để pha chế các loại thuốc có độc tínhCao tễ : thuốc sau khi sắc nhiều lần, bỏ bã, cô đặc lại có thể thêm mật ong,đường vào để uốnghoặc cho sáp ong vào để dùng làm thuốc bôi ngoài. Nó được dùng trong các bệnh lý mạn tính ThoátĐan tễ : cũng như Hoàn tễ nhưng chỉ dùng để pha chế các loại thuốc quýTửu tễ : các thuốc được cho vào rượu ngâm một thời gian hoặc chưng cách thủy với rượu. Nó được dùng trong mục đích hành khí, hoạt huyết để chữa các bệnh thuộc phong thấp tý, hoặc các chứng Dương hư, khí hưDược lộ: 1 vị thuốc được chưng cất bằng hơi nước hoặc rượu để có một dung dịch trong suốt, thơm tho được dùng để pha chế các vị thuốc có mùi thơm, có hoạt chất tan trong nước.Thuốc có tác dụng khuếch tán nhanh nên nó được dùng trong các bệnh đường mũi họngĐinh tễ -Bính tễ : thuốc sau khi được nghiền nát như bột sẽ pha với hồ và nấu thành từng bánh để khi dùng thì mài với nước hoặc nghiền nhỏ. Nó thường dùng để bôi lên các chổ đau hoặc các vết thương ngoài daĐiều tễ: sau khi tán nhỏ sẽ hòa với nước bôi vào chổ đau hoặc dán vào ung nhọt cho vỡ mủTuyến tễ: dùng dây tơ tằm tẩm vào nước thuốc buộc vào chổ thịt dư để gây hoại tử mà rụng điHuân tễ: thuốc dùng để xông khói hoặc xông hơiToạ dược: thuốc chế thành hoàn dùng để đặt vào âm đạoĐạo pháp: thuốc chế thành đỉnh, đặt hậu môn để gây đi cầuXâm tẩy tễ : dạng thuốc sắc dùng để tẩy rửa cục bộCÂU HỎI SỐ 1(Chọn câu đúng)Dạng thuốc nào sau đây được dùng trong cácloại bệnh cấp tính ?Thang tễ Hoàn tễ Tửu tễCao tễTuyến tễCÂU HỎI SỐ 2(Chọn câu đúng)Dạng thuốc nào sau đây được dùng trong cácloại bệnh lý hư chứng ?Dược lộThang tễ Tán tễHoàn tễ Điều tễCÂU HỎI SỐ 3(Chọn câu đúng)Dạng thuốc nào sau đây được dùng để pha chếcác loại thuốc có độc tính ?Thang tễ Hoàn tễ Tán tễCao tễĐan tễCÂU HỎI SỐ 4(Chọn câu đúng)Hai vị thuốc có cùng tác dụng dùng để hỗ trợ chonhau, gọi là :Tương tu Tương sửTương uýTương sát Tương hỗ CÂU HỎI SỐ 5(Chọn câu đúng)Vị thuốc dùng để giảm độc tính của một vịthuốc khác gọi là :Tương sátTương sửTương uýTương ốTương phản CÂU HỎI SỐ 6(Chọn câu đúng)Vị thuốc khi dùng sẽ làm mất tác dụng của mộtvị thuốc khác gọi là :Tương sátTương sửTương uýTương ốTương phản CÂU HỎI SỐ 7(Chọn câu đúng)Vị thuốc được chọn làm Quân, là vị thuốc :Giải quyết được triệu chứng bệnhGiải quyết được nguyên nhân bệnhGiải quyết được triệu chứng bệnh gây bởi tạng phủ có quan hệ với tạng bệnhDùng để giảm độc tính của 1 loại thuốcDùng để điều hoà tính năng của các vị thuốcCÂU HỎI SỐ 8(Chọn câu đúng)Vị thuốc được chọn làm Thần , là vị thuốc :Giải quyết được triệu chứng bệnhGiải quyết được nguyên nhân bệnhGiải quyết được triệu chứng bệnh gây bởi tạng phủ có quan hệ với tạng bệnhDùng để giảm độc tính của 1 loại thuốcDùng để điều hoà tính năng của các vị thuốcCÂU HỎI SỐ 9(Chọn câu đúng)Vị thuốc được chọn làm Tá, là vị thuốc :Giải quyết được triệu chứng bệnhGiải quyết được nguyên nhân bệnhGiải quyết được triệu chứng bệnh gây bởi tạng phủ có quan hệ với tạng bệnhDùng để giảm độc tính của 1 loại thuốcDùng để điều hoà tính năng của các vị thuốcCÂU HỎI SỐ 10(Chọn câu đúng)Vị thuốc được chọn làm Sứ, là vị thuốc :Giải quyết được triệu chứng bệnhGiải quyết được nguyên nhân bệnhGiải quyết được triệu chứng bệnh gây bởi tạng phủ có quan hệ với tạng bệnhDùng để giảm độc tính của 1 loại thuốcDùng để điều hoà tính năng của các vị thuốcĐÁP ÁN(Chọn câu đúng)CAÂU HOÛIÑAÙP AÙN01A02D03B04A05A06D07B08C09D10E