Đa dạng sinh học và bảo tồn ĐDSH ở Việt Nam

32 Ch−¬ng 3: §a D¹ng Sinh Häc Vμ B¶o Tån §DSH ë ViÖt Nam Môc ®Ých: cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ®a d¹ng sinh häc ë viÖt nam vμ cã th¸i ®é cÇn thiÕt tr−íc thùc tr¹ng suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc gãp phÇn n©ng cao nhËn thøc vμ tham gia tÝch cùc vμo ho¹t ®éng b¶o tån. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: +Gi¶i thÝch ®−îc cë së t¹o nªn §DSH ë ViÖt Nam vμ m« t¶ ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm §DSH ë ViÖt Nam . +Ph©n tÝch ®−îc thùc tr¹ng vμ nguyªn nh©n g©y suy tho¸i §DSH ë ViÖt Nam. +Tr×nh bμy ®−îc c¬ së luËt ph¸p, ho¹t ®éng vμ ®Þnh h−íng trong b¶o tån §DSH ë ViÖt Nam. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së t¹o nªn §DSH ë ViÖt Nam - C¬ së t¹o nªn §DSH ë ViÖt Nam + Tr×nh bμy + Tμi liÖu ph¸t tay + OHP + B¶n ®å 5 tiÕt Bμi 7: Giíi thiÖu §DSH ë ViÖt Nam M« t¶ ®−îc ¸c ®Æc ®iÓm §DSH ë ViÖt Nam - Møc ®é §DSH ë ViÖt Nam - TÝnh ®a d¹ng trong c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖt Nam + Tr×nh bμy + Phillip + Tμi liÖu ph¸t tay + OHP + Slides, b¶n ®å + ThÎ mμu, A0, b¶ng ghim/lËt Ph©n tÝch ®−îc thùc tr¹ng suy tho¸i §DSH - Thùc tr¹ng suy tho¸i §DSH ë ViÖt Nam + Tr×nh bμy + §éng n·o + Xem h×nh ¶nh + Tμi liÖu ph¸t tay + OHP + Slides, b¨ng video (nÕu cã) 4 tiÕt Bμi 8: Suy tho¸i §DSH ë ViÖt Nam Gi¶i thÝch ®−îc nguyªn nh©n suy tho¸i - Nguyªn nh©n g©y suy tho¸i §DSH ë ViÖt Nam - Th¶o luËn nhãm + Tr×nh bμy + Xem h×nh ¶nh + ThÎ mμu , A0 + OHP + Slides, b¨ng video Bμi 9: B¶o tån §DSH ë ViÖt Nam Tr×nh bμy ®−îc c¬ së luËt ph¸p liªn quan, ho¹t ®éng vμ ®Þnh h−íng trong b¶o tån §DSH - LuËt ph¸p ViÖt Nam liªn quan ®Õn b¶o tån §DSH - Ho¹t ®éng b¶o tån §DSH - §Þnh h−íng trong b¶o tån §DSH + Tr×nh bμy + Th¶o luËn + Xem h×nh ¶nh + OHP + ThÎ mμu, b¶ng + Slides, h×nh ¶nh, b¨ng video 4 tiÕt Bμi 7: Giíi thiÖu vÒ ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam Môc tiªu: KÕt thóc bμi häc sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së ®Ó t¹o nªn ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam + M« t¶ ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam 1. C¬ së t¹o nªn ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam ViÖt Nam ®−îc coi lμ mét trong nh÷ng trung t©m ®a d¹ng sinh häc cña vïng §«ng Nam ¸. Tõ kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ khoa häc c¬ b¶n trªn l·nh thæ ViÖt Nam, nhiÒu nhμ khoa häc trong vμ ngoμi n−íc ®Òu nhËn ®Þnh r»ng ViÖt Nam lμ mét trong 10 quèc gia ë Ch©u ¸ vμ mét trong 16 quèc gia trªn thÕ giíi cã tÝnh ®a d¹ng sinh häc cao do cã sù kÕt hîp cña nhiÒu yÕu tè. ViÖt Nam lμ mét trong nh÷ng quèc gia n»m ë phÇn ®«ng b¸n ®¶o §«ng D−¬ng, thuéc trung t©m cña khu vùc §«ng Nam ¸ víi tæng diÖn tÝch phÇn ®Êt liÒn lμ 330.541km2, kÐo dμi 15 vÜ ®é tõ B¾c 33 xuèng Nam (tõ vÜ tuyÕn 8030’ - 23022’ ®é vÜ B¾c) vμ tr¶i réng trªn 7 kinh tuyÕn (tõ 102010’ - 109021’ ®é kinh §«ng). PhÝa B¾c gi¸p Trung Hoa, T©y gi¸p Lμo vμ Campuchia, §«ng Nam lμ biÓn §«ng, bê biÓn ViÖt Nam dμi 3.260km. Bªn c¹nh c¸c loμi ®Æc h÷u mang tÝnh b¶n ®Þa cßn cã nhiÒu loμi thuéc c¸c trung t©m l©n cËn di c− sang. C¸c hÖ sinh th¸i ë ViÖt Nam ®−îc tiÕp nhËn 3 luång di c− chÝnh: + Luång tõ Nam Trung Quèc + Luång tõ d·y nói Himalaya - Mianma + Luång tõ Indonesia - Malaysia §Þa h×nh ViÖt Nam kh¸ ®a d¹ng, trong ®ã ba phÇn t− diÖn tÝch lμ ®åi nói vμ cao nguyªn. Khèi nói cao nhÊt lμ d·y Hoμng Liªn S¬n, ph©n chia B¾c bé lμm hai phÇn T©y B¾c vμ §«ng B¾c cã ®iÒu kiÖn sinh th¸i kh¸c biÖt nhau, tiÕp ®Õn lμ d·y Tr−êng S¬n kÐo dμi ch¹y suèt tõ Trung Bé ®Õn vïng cùc nam, tiÕp nèi víi ®ång b»ng Nam Bé. Vïng B¾c Bé, khu vùc nói §«ng B¾c h×nh vßng cung ch¹y theo h−íng §«ng B¾c - T©y Nam, ®é cao trung b×nh 1000m, chØ ë ®Çu nguån c¸c con s«ng L«, Ch¶y, G©m míi cã nh÷ng ®Ønh nói cao nhÊt n−íc, ®é cao trung b×nh 2000m, cao nhÊt lμ ®Ønh PhanXi P¨ng, thuéc d·y nói Hoμng Liªn S¬n, cao 3.143m, h−íng nói chñ yÕu lμ T©y B¾c - §«ng Nam, gièng nh− m¸i nhμ khæng lå dèc xuèng phÝa ®ång b»ng s«ng Hång. Vïng nói B¾c Bé vμ Trung Bé cã nhiÒu d·y nói ®¸ v«i víi nhiÒu hang ®éng. Kho¶ng gi÷a d·y Tr−êng S¬n lμ vïng nói trung b×nh, cã ®é cao tõ 800 - 1000m. Vïng cao nguyªn trung phÇn cã nhiÒu cao nguyªn ®Êt ®á bazan. LiÒn kÒ víi cao nguyªn trung phÇn lμ vïng ®åi ®Êt x¸m §«ng Nam Bé. Gê nói phÝa ®«ng cña hÖ cao nguyªn rÊt phøc t¹p vÒ ®Þa h×nh vμ dèc ®øng vÒ phÝa biÓn. Mét phÇn t− diÖn tÝch cßn l¹i lμ ®ång b»ng víi hai ®ång b»ng ch©u thæ réng lín ®ã lμ ®ång b»ng B¾c Bé (s«ng Hång) vμ Nam Bé (s«ng Cöu Long), ë gi÷a lμ d¶i hÑp cña c¸c ®ång b»ng vïng duyªn h¶i miÒn Trung. HÖ thèng s«ng ngßi ViÖt Nam dμy ®Æc, chØ tÝnh nh÷ng con s«ng dμi trªn 10km ®· cã trªn 2.500 s«ng. Trung b×nh cø c¸ch 20km l¹i cã mét con s«ng ch¶y ra biÓn. Hai con s«ng lín lμ s«ng Hång vμ s«ng Mª K«ng. HÇu hÕt c¸c con s«ng ®æ ra biÓn, mét vμi con s«ng ë ph¸i B¾c ®æ vÒ phÝa Trung Quèc (s«ng Na R×, Kú Cïng) vμ mét sè s«ng ë cao nguyªn miÒn Trung ®æ ra phÝa T©y vμo l−u vùc s«ng Mª K«ng. PhÇn lín c¸c con s«ng ®Òu dèc m¹nh, ch¶y xiÕt. L−îng m−a trung b×nh 1.700 - 1.800mm/n¨m, khu vùc miÒn nói cã n¬i trªn 3.000mm nh−ng mét sè n¬i l−îng m−a chØ 500mm. §é Èm kh«ng khÝ t−¬ng ®èi lín, kho¶ng 80%. Sè ngμy m−a nhiÒu, trung b×nh trªn 100 ngμy/n¨m, cã n¬i trªn 150 ngμy/n¨m. Do ¶nh h−ëng cña chÕ ®é giã mïa nªn l−îng m−a ph©n bè kh«ng ®Òu, h×nh thμnh 2 mïa: mïa kh« vμ mïa m−a. Mïa m−a kÐo dμi 6 -7 th¸ng/n¨m, l−îng m−a mïa nμy chiÕm 80 - 85% l−îng m−a c¶ n¨m. MÆc dï n»m trong vïng khÝ hËu nhiÖt ®íi, song v× vÞ trÝ ®Þa lý kÐo dμi 15 ®é tõ B¾c xuèng Nam, l¹i ¶nh h−ëng cña ®é cao, ®Þa h×nh phøc t¹p nªn khÝ hËu kh«ng ®ång nhÊt trong c¶ n−íc. NhiÖt ®é trung b×nh hμng n¨m t¨ng dÇn tõ B¾c xuèng Nam vμ cμng lªn cao th× nhiÖt ®é cμng gi¶m. §Æc ®iÓm næi vËt cña khÝ hËu ViÖt Nam lμ nãng Èm vμ m−a nhiÒu theo mïa. VÞ trÝ ®Þa lý, ®Þa h×nh vμ chÕ ®é giã mïa ®· t¹o cho thêi tiÕt ë tõng vïng rÊt kh¸c nhau. MiÒn b¾c cã mïa hÌ nãng Èm, l−îng m−a lín, mïa ®«ng Ýt m−a vμ rÊt l¹nh do chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa §«ng B¾c, mïa xu©n cã m−a phïn. MiÒn Trung cã mïa ®«ng ng¾n vμ Ýt l¹nh h¬n MiÒn B¾c, m−a tËp trung vμo nh÷ng th¸ng cuèi n¨m, mïa hÌ chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa T©y Nam rÊt nãng vμ kh«. MiÒn Nam nãng quanh n¨m, cã hai mïa m−a vμ kh« râ rÖt. Tãm l¹i: ®Æc ®iÓm vÒ vÞ trÝ ®Þa lý, ®Þa h×nh, khÝ hËu, ®Êt ®ai vμ c¸c nh©n tè sinh th¸i kh¸c ®· h×nh thμnh nªn c¸c hÖ sinh th¸i ®a d¹ng. Mçi mét hÖ sinh th¸i mang ®Æc thï riªng, tÊt c¶ t¹o nªn nguån tμi nguyªn sinh vËt phong phó, ®a d¹ng vμ rÊt ®éc ®¸o. ViÖt Nam ®−îc thiªn nhiªn −u ®·i vÒ nguån tμi nguyªn sinh vËt rÊt phong phó vμ ®−îc thÕ giíi c«ng nhËn lμ mét trong nh÷ng trung t©m ®a d¹ng sinh häc cña vïng §«ng Nam ¸. 2. Møc ®é ®a d¹ng sinh häc ë ViÖt Nam 2.1. §a d¹ng di truyÒn 34 BiÕn dÞ di truyÒn tån t¹i trong tÊt c¶ c¸c loμi sinh vËt, trong c¸c quÇn thÓ cã sù ng¨n c¸ch ®Þa lý vμ ë c¸c c¸ thÓ trong mét quÇn thÓ nh−ng cã thÓ ë c¸c møc ®é kh¸c nhau. §a d¹ng di truyÒn quan träng vμ cÇn thiÕt ®èi víi bÊt kú mét loμi sinh vËt nμo, nã cho phÐp c¸c loμi thÝch øng ®−îc víi sù thay ®æi cña m«i tr−êng. HiÖn nay ë ViÖt Nam ®a d¹ng loμi vμ ®a d¹ng hÖ sinh th¸i ®· b−íc ®Çu ®−îc x¸c ®Þnh nh−ng ®a d¹ng di truyÒn (gen) ch−a thÓ ®Þnh l−îng ®−îc. Tuy nhiªn cã thÓ kÓ ra ®©y mét sè vÝ dô minh ho¹ minh chøng cho tÝnh ®a d¹ng di truyÒn cña sinh vËt ë ViÖt Nam. - Th«ng ba l¸ (Pinus kesiya) lμ loμi c©y b¶n ®Þa cña ViÖt Nam, cã ph©n bè t¹i nhiÒu ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau nh− Hμ Giang, Lai Ch©u, T©y Nguyªn. Rõng ®Æc dông Th−îng §a Nhim (nay lμ khu b¶o tån Bidoup) míi chØ cã kh¶ n¨ng l−u gi÷ c¸c nguån gen cña loμi t¹i L©m §ång, cßn c¸c nguån gen cña loμi t¹i c¸c vïng kh¸c cña T©y Nguyªn, Lai Ch©u, Hμ Giang hiÖn ch−a ®−îc quan t©m b¶o vÖ. Riªng t¹i L©m §ång. Th«ng ba l¸ cã ph©n bè kÐo dμi suèt tõ ®é cao 900 - 2000m, v× vËy viÖc b¶o vÖ mäi d¹ng biÕn dÞ di truyÒn theo ®é cao còng cÇn ®−îc quan t©m. - Lim xanh (Erythrophloeum fordii) lμ loμi c©y hä ®Ëu næi tiÕng tõ nhiÒu n¨m tr−íc ®©y, cã ph©n bè tù nhiªn t¹i nhiÒu tØnh phÝa B¾c ViÖt Nam, tËp trung chÝnh ë c¸c tØnh Qu¶ng Ninh, B¾c Ninh, B¾c Giang, L¹ng Giang, Phó Thä, VÜnh Phóc, Hμ T©y, Hoμ B×nh, Thanh Ho¸, NghÖ An, Hμ TÜnh, Qu¶ng B×nh vμ mét quÇn thô lim xanh n÷a còng ®· ®−îc t×m thÊy ë §«ng Giang (B×nh ThuËn). - Nh÷ng loμi quý hiÕm, ph©n bè hÑp th−êng ®¬n ®iÒu vÒ gen so víi nh÷ng loμi phæ biÕn, ph©n bè réng vμ hËu qu¶ lμ nh÷ng loμi nμy th−êng rÊt nh¹y c¶m víi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vμ dÔ bÞ tuyÖt chñng. T¹i ViÖt Nam mét sè loμi c©y rõng cã ph©n bè hÑp, ®ang n»m trong t×nh tr¹ng ®e do¹ vÉn cã ph©n bè ë mét sè ®Þa ph−¬ng nh−: Thuû tïng (Glyptostrobus pensilis), th«ng hai l¸ dÑt (Ducampopinus krempfii), th«ng 5 l¸ §μ L¹t (Pinus dalatensis), sÕn mËt (Madhuca pasquieri); B¸ch xanh (Calocedrus macrolepis), P¬ mu (Fokienia hodginsii) ph©n bè r¶i r¸c ë ®é cao tõ 900 - 2500m, Hång Tïng (Dacrydium pierrei) ph©n bè ë V−ên quèc gia B¹ch M· (Thõa Thiªn HuÕ) ë ®é cao 1000 - 1450m, ë vïng Bidoup (L©m §ång) ë ®é cao >1500m, TrÇm h−¬ng (Aquilaria crassna), Th«ng ®á (Taxus chinensis), Kim giao (Podocarpus fleuryi), mét sè loμi tre tróc ( luång, tróc sμo, tróc cÇn c©u, tróc v«ng, tróc ho¸ long) 2.2. §a d¹ng loμi ë ViÖt Nam §a d¹ng loμi cã tÇm quan träng ®Æc biÖt v× nã t¹o cho c¸c quÇn x· sinh vËt kh¶ n¨ng ph¶n øng vμ thÝch nghi tèt h¬n ®èi víi nh÷ng thay ®æi cña ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh. Sù ®a d¹ng vÒ loμi ®−îc biÓu hiÖn b»ng tèng sè loμi cã trong c¸c nhãm ®¬n vÞ ph©n lo¹i. TÝnh chÊt ®a d¹ng sinh häc ®−îc thÓ hiÖn bëi cÊu tróc quÇn thÓ cña c¸c loμi. B¶ng 5: §a d¹ng thμnh phÇn loμi ë ViÖt Nam so víi thÕ giíi Nhãm ®éng thùc vËt Sè loμi ë ViÖt Nam Sè loμi trªn thÕ giíi Tû lÖ (%) 1. Thùc vËt (a) + NÊm 600 70.000 0,8 + T¶o 1.000 26.900 3,7 + Thùc vËt bËc cao 11.080 302.750 3,6 2. §éng vËt (b) + C«n trïng 5.000 751.000 0,7 + C¸ 3.109 19.056 16,3 + Õch nh¸i 82 4.184 1,9 + Bß s¸t 258 6.300 4,1 + Chim 828 9.040 9,2 + Thó 276 4.629 5,9 (Nguån: (a) Wilson, 1988; NguyÔn NghÜa Th×n, 1999; (b): Mai §×nh Yªn, 1995; NguyÔn V¨n S¸ng, Hå Thu Cóc, 1995; Vâ Quý, NguyÔn Cö, 1995; §Æng Huy Huúnh vμ nnk, 1994. (trong bμi gi¶ng " b¶o tån ®a d¹ng sinh häc" ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH, 2002). 2.2.1. §a d¹ng loμi thùc vËt MÆc dï bÞ nh÷ng tæn thÊt nghiªm träng vÒ diÖn tÝch rõng trong mét thêi gian do chiÕn tranh kÐo dμi nh−ng hÖ thùc vËt ViÖt Nam vÉn cßn phong phó vÒ thμnh phÇn loμi. Tuy 35 ®Õn nay ch−a cã mét tμi liÖu nμo thèng kª m« t¶ mét c¸ch chi tiÕt thμnh phÇn loμi thùc vËt nh−ng theo sè liÖu trong phÇn ®Þa lý thùc vËt ViÖt Nam cña NguyÔn NghÜa Th×n (1999) th× hÖ thùc vËt ViÖt Nam ®· thèng kª ®−îc 11.428 chi vμ 395 hä thùc vËt bËc cao, 600 loμi nÊm, 1000 loμi t¶o. Nh− vËy sè loμi thùc vËt ®· biÕt hiÖn nay ë ViÖt Nam lμ 12.680 loμi. B¶ng 6: Thμnh phÇn loμi trong c¸c ngμnh thùc vËt ë ViÖt Nam Sè l−îng STT Ngμnh thùc vËt bËc cao Hä Chi Loμi 1 Rªu (Bryophyta) 60 182 793 2 L¸ Th«ng (Psilotophyta) 1 1 2 3 Th«ng ®¸ (Lycopodiophyta) 2 4 56 4 Cá th¸p bót (Equisetophyta) 2 2 3 5 D−¬ng xØ (Polypodiophyta) 26 170 713 6 H¹t trÇn (Gymnospermae) 8 23 51 7 H¹t kÝn (Angiospermae) 296 2.046 9.462 Tæng céng 395 2428 11080 Nguån: NguyÔn NghÜa Th×n, 1999 C¸c nhμ ph©n lo¹i häc thùc vËt dù ®o¸n r»ng nÕu ®iÒu tra tØ mØ th× thμnh phÇn loμi thùc vËt ViÖt Nam cã thÓ lªn tíi 15.000 loμi (NguyÔn NghÜa Th×n, 1999). Møc ®é ®a d¹ng loμi cña hÖ thùc vËt ViÖt Nam cßn thÓ hiÖn qua c¸c hä giμu loμi nhÊt (trªn 100 loμi). NhiÒu hä cã Ýt loμi nh−ng giμu vÒ sè l−îng c ¸thÓ biÓu thÞ møc ®é tËp trung cña mçi loμi. §ã lμ nh÷ng hä gi÷ vai trß quan träng trong thμnh phÇn loμi c©y cña c¸c th¶m thùc vËt nh− hä DÇu (Dipterocarpaceae), hä Xoan (Meliaceae), hä Bå hßn (Sapindaceae) TÝnh ®a d¹ng sinh häc cña thùc vËt nhiÖt ®íi ViÖt Nam cßn thÓ hiÖn ë sù phong phó vÒ c¸c loμi d©y leo vμ thùc vËt nöa phô sinh (kho¶ng 750 loμi, thùc vËt phô sinh (kho¶ng 600 loμi), thùc vËt ký sinh (kho¶ng 50 loμi). B¶ng 7: C¸c hä giμu loμi nhÊt cña hÖ thùc vËt ViÖt Nam Hä thùc vËt STT Tªn ViÖt Nam Tªn khoa häc Sè loμi 1 Lan Orchidaceae 800 2 §Ëu Fabaceae 557 3 Hä phô lóa Gramineae 467 4 ThÇu dÇu Euphorbiaceae 425 5 Hoμ th¶o Poaceae 400 6 Cμ phª Rubiaceae 400 7 Cãi Cyperaceae 304 8 Cóc Asteraceae 291 9 Long n·o Lauraceae 246 10 DÎ Fagaceae 211 11 ¤ r« Acanthaceae 177 12 Na Annonaceae 173 13 Tróc ®μo Apocynaceae 171 14 Hoa m«i Lamiaceaae 144 15 D©u t»m Moraceae 140 16 Mâm sãi Scrophulariaceae 131 17 TÕch Verbenaceae 120 18 D−¬ng xØ Polypodiaceae 113 19 §inh L¨ng Araliaceae 110 20 Sim Myrtaceae 107 21 Cam Rutaceae 100 22 Hoa Hång Rosaceae 100 Nguån: NguyÔn NghÜa Th×n, 1999. Bªn c¹nh ®ã, hÖ thùc vËt ViÖt Nam cßn cã møc ®é ®Æc h÷u cao. Tuy hÖ thùc vËt ViÖt Nam kh«ng cã c¸c hä ®Æc h÷u nh−ng cã kho¶ng 3% sè chi vμ 27,5% sè loμi ®Æc h÷u. C¸c loμi vμ chi ®Æc h÷u ph©n bè chñ yÕu ë c¸c vïng cã hÖ sinh th¸i ®éc ®¸o nh− : Khu vùc nói cao Hoμng Liªn S¬n, Phan Xi P¨ng ë miÒn B¾c, khu vùc nói cao Ngäc Linh (Kon Tum) ë miÒn Trung, Cao nguyªn - vïng Ch− Yang Sin vμ d·y Bi Doup (L©m §ång) ë phÝa nam vμ khu vùc rõng Èm nói thÊp ë phÇn B¾c Trung bé (§Æng Huy Huúnh, 1998) ChØ tÝnh riªng mét cïng ë phÝa t©y Qu¶ng Nam, trong n¨m 1997 ®· ph¸t hiÖn thªm c¸c loμi thùc vËt míi nh−: Chß chØ lμo (Parashorea buchananii), NghiÕn Qu¶ng Nam (Burretiodendron sp), Nøa lãng dμi (Cephalostachyum sp), Tre qu¶ thÞt (Dinochloa maclellandii), Giang ®Æc (Melocalamus sp). NhiÒu loμi ®Æc h÷u ®Þa ph−¬ng chØ gÆp trong mét vïng hÑp víi sè l−îng c¸c c¸ thÓ Ýt nh−: Th«ng 5 l¸ §μ L¹t (Pinus dalatensis), th«ng 2 l ¸ dÑt (Ducampopinus krempfii), Thuû tïng (Glyptotrobus pensilis), M¾c niÔng (Ebehardtis tonkinensis), Chß ®·i (Amorasia tonkiensis) Thùc vËt rõng n−íc ta cßn nhiÒu loμi cã gi¸ trÞ cao nh− Gç ®á (Afzelia xylocarpa), Gô mËt (Sindora cochinchinensis), Hoμng ®μn (Cupressus turulosa), P¬ mu (Fokienia hodginsii), Hoμng liªn ch©n gμ (Coptis chinensis), Ba kÝch (Morinda officinalis). 2.2.2 §a d¹ng loμi ®éng vËt HÖ ®éng vËt ViÖt Nam còng hÕt søc phong phó vμ ®a d¹ng. MÆc dï cho ®Õn nay ch−a cã mét tμi liÖu nμo thèng kª ®Çy ®ñ sè loμi trong c¸c líp ®éng vËt cña khu hÖ ®éng vËt ViÖt Nam, song trªn c¬ së c¸c th«ng b¸o vÒ thμnh phÇn c¸c nhãm ph©n loμi cña mét sè t¸c gi¶ cã thÓ ghi nhËn thμnh phÇn cña c¸c nhãm ph©n lo¹i ®éng vËt ë ViÖt Nam nh− sau: B¶ng 8: Thμnh phÇn loμi ë c¸c nhãm cña hÖ ®éng vËt ViÖt Nam Nhãm ph©n lo¹i Hä Loμi C«n trïng (a) 121 5.000 C¸ (b) 3.109 Õch nh¸i (c) 8 82 Bß s¸t (c) 21 258 Chim (d) 81 1.026 C¶ ph©n loμi Thó (e) 39 276 Nguån: (a): Mai Quý vμ nnk; (b): Mai §×nh Yªn, 1995; (c): NguyÔn V¨n S¸ng, Hå Thu Cóc, 199 (d); Vâ Quý - NguyÔn Cö, 1995; (e): §Æng Huy Huúnh vμ nnk, 1994 Ngoμi nh÷ng nhãm ®−îc thèng kª ë trªn cßn cã hμng ngμn loμi ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng kh¸c. §iÒu ch¾c ch¾n r»ng sè l−îng loμi thèng kª trong b¶ng 8 lμ ch−a ph¶n ¸nh hÕt tÝnh ®a d¹ng cña khu hÖ ®éng vËt ViÖt Nam. V× sau gÇn 60 n¨m kÓ tõ khi ph¸t hiÖn loμi Bß x¸m (Bos sauveli) n¨m 1937, c¸c nhμ ®éng vËt häc nghÜ r»ng ®ã lμ loμi thó lín cuèi cïng ph¸t hiÖn trªn thÕ giíi, th× trong 5 n¨m gÇn ®©y (1992 - 1997) c¸c nhμ khoa häc ViÖt Nam cïng phèi hîp víi Quü ®éng vËt hoang d· quèc tÕ ph¸t hiÖn thªm 3 loμi thó lín vμ 2 loμi thó nhá n÷a lμ Sao la (Pseudoryx nghetinhensis), Mang lín (Megamutiacus vuquangensis) t¹i Hμ TÜnh vμ NghÖ An, Mang Tr−êng S¬n (Canninmuntiacus truongsonensis), Bß sõng xo¾n (Pseunovibos spiralis) vμ cÇy T©y Nguyªn cïng mét sè loμi c¸ ë khu vùc s«ng lam. NÕu kÓ c¶ c¸c loμi ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng (c«n trïng, ký sinh trïng) th× trong thêi gian trªn, c¸c nhμ khoa häc trong vμ ngoμi n−íc ®· ph¸t hiÖn thªm hμng tr¨m loμi míi cho khoa häc. n¨m 2007 ph¸t hiªn thªm 1 loμi r¾n, 1 loμi th»n l»n, 2 loμi Õch nh¸i, ®©y ®Òu lμ nh÷ng loμi ®Æc h÷u cña VN. N¨m 2008 ph¸t hiÖn thªm 1 loμi r¾n. 36 Còng gièng nh− thùc vËt, giíi ®éng vËt ViÖt Nam cã nhiÒu loμi vμ ph©n loμi ®Æc h÷u, trong sè loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n ®· biÕt th× cã h¬n 100 loμi vμ ph©n loμi chim, 78 loμi vμ ph©n loμi thó, 33 loμi bß s¸t, 21 loμi Õch nh¸i vμ 35 loμi c¸ n−íc ngät lμ ®Æc h÷u (§Æng Huy Huúnh vμ nnk, 1994). T−¬ng tù trong vïng phô §«ng D−¬ng cã 21 loμi Linh tr−ëng th× ViÖt Nam cã 15 loμi trong ®ã cã 7 loμi vμ ph©n loμi ®Æc h÷u; cã 49 loμi chim ®Æc h÷u trong vïng phô nμy th× ViÖt Nam cã 33 loμi, trong ®ã cã 11 loμi lμ ®Æc h÷u cña ViÖt Nam, so s¸nh víi MiÕn §iÖn, Th¸i Lan, M· 37 Lai, H¶i Nam, mçi n¬i chØ cã 2 loμi, Lμo 1 loμi vμ Campuchia kh«ng cã loμi ®Æc h÷u. C¸c trung t©m ph©n bè cña c¸c loμi chim vμ thùc vËt b¶n ®Þa th−êng tËp trung chñ yÕu ë vïng nói cao, däc theo d·y nói Hoμng Liªn S¬n, d¶i Tr−êng S¬n vμ cao nguyªn ë T©y Nguyªn. Theo HiÖp héi quèc tÕ b¶o vÖ chim (ICBP), 1992 th× ViÖt Nam cã 3 khu vùc chim ®Æc h÷u trong tæng sè 221 khu vùc ®Æc h÷u trªn toμn thÕ giíi. NhiÒu loμi vμ ph©n loμi lμ ®Æc h÷u hÑp nh− Voäc mòi hÕch (Rhinopithecus avunculus), Voäc ®Çu tr¾ng (Trachypithecus francoisi poliocephalus), Voäc g¸y tr¾ng (Trachypithecus francoisi hatinhensis), gμ l«i lam mμo ®en (Lophura edwarsi), gμ l«i lam ®u«i tr¾ng (Lopphura hatinhensis), gμ l«i lam mμo tr¾ng (Lophura imperialis). NhiÒu loμi kh¸c cã gi¸ trÞ b¶o tån kh«ng chØ trong n−íc mμ c¶ trªn thÕ giíi nh− Voi (Elephas maximus), Tª gi¸c 1 sõng (Rhinoceros sondaicus), Bß x¸m (Bos sauveli), Bß rõng (Bos javanicus), Bß tãt (Bos gaurus), Tr©u rõng (Bubalus bubalis), Hæ (Panthera tigris), b¸o hoa mai (Panthera pardus), nai cμ t«ng (Cervus eldi), Chμ v¸ (Pygathryx nemaeus), SÕu cæ trôi (Grus antigon), Cß qu¾m c¸nh xanh (Pseudibis davisoni), c¸ sÊu n−íc ngät (Crocodylus siamensis) 2.3. §a d¹ng hÖ sinh th¸i Víi ®Æc ®iÓm ®Þa lý, tÝnh ®a d¹ng vÒ ®Þa h×nh, khÝ hËu ph©n ho¸ phøc t¹p ®· t¹o ra c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c nhau ë ViÖt Nam nh−: hÖ sinh th¸i rõng ngËp mÆn, vïng c¸t ven biÓn, h¶i ®¶o, trung du rõng Èm th−êng xanh, rõng nöa rông l¸,Mçi mét hÖ sinh th¸i mang ®Æc thï riªng, thÓ hiÖn bëi c¸c yÕu tè m«i tr−êng sinh th¸i quyÕt ®Þnh ®Õn sù h×nh thμnh ®a d¹ng sinh häc. ChØ tÝnh riªng c¸c hÖ sinh th¸i rõng còng rÊt phong phó vμ ®a d¹ng. Th¸i V¨n Trõng (1978) ®· ph©n th¶m thùc vËt rõng ViÖt Nam thμnh 14 kiÓu (quan ®iÓm hÖ sinh th¸i): 1. Rõng kÝn th−êng xanh m−a Èm nhiÖt ®íi 2. Rõng kÝm nöa rông l¸ Èm nhiÖt ®íi 3. Rõng kÝn rông l¸ h¬i Èm nhiÖt ®íi 4. Rõng kÝn l¸ cøng h¬i Èm nhiÖt ®íi 5. Rõng th−a c©y l¸ réng h¬i kh« nhiÖt ®íi 6. Rõng th−a c©y l¸ kim h¬i kh« nhiÖt ®íi 7. Tr¶ng c©y to, c©y bôi, cá cao kh« nhiÖt ®íi 8. Tru«ng bôi c©y gai h¹n nhiÖt ®íi 9. Rõng kÝn th−êng xanh m−a Èm ¸ nhiÖt ®íi nói thÊp 10. Rõng kÝn hçn hîp c©y l¸ réng, l¸ kim, Èm ¸ nhiÖt ®íi nói thÊp. 11. Rõng th−a c©y l¸ kim m−a Èm «n ®íi 12. Rõng th−a c©y l¸ kim h¬i kh« ¸ nhiÖt ®íi nói thÊp 13. Rõng kh« vïng cao 14. Rõng l¹nh vïng cao Lª Méng Ch©n vμ Vò V¨n Dòng (1992) ®· tãm t¾t vμ giíi thiÖu 9 kiÓu rõng chÝnh ë ViÖt Nam nh− sau: 1. KiÓu rõng kÝn l¸ réng th−êng xanh nhiÖt ®íi: cã diÖn tÝch lín, ph©n bè réng kh¾p trong c¶ n−íc ë ®é cao d−íi 700m ë miÒn B¾c vμ d−íi 1000m ë miÒn Nam. Thùc vËt rõng ë ®©y chñ yÕu lμ c¸c c©y nhiÖt ®íi, tÝnh ®a d¹ng loμi cao. Rõng cã cÊu tróc tõ 3 - 5 tÇng. HÖ ®éng vËt ë kiÓu rõng nμy còng kh¸ phong phó vÒ thμnh phÇn loμi. 2. KiÓu rõng l¸ réng nöa rông l¸ nhiÖt ®íi: ph©n bè ë ®é cao d−íi 700m ë miÒn B¾c, d−íi 1000m ë miÒn Nam. Th−êng gÆp kiÓu rõng nμy ë vïng §«ng B¾c, B¾c Trung Bé, Nam Trung Bé (T©y Nguyªn). Rõng cã cÊu tróc phøc t¹p, nhiÒu c©y cao, cã tõ 25 - 75% c¸ thÓ c©y rõng rông l¸ trong tæ thμnh loμi c©y rõng. 3. KiÓu rõng kÝn l¸ réng rông l¸ nhiÖt ®íi: h×nh thμnh ë vïng cã l−îng m−a thÊp, tõ 1200- 2500mm, mïa kh« kÐo dμi. KiÓu nμy gÆp ë n¬i nh− Hμ B¾c, S¬n La, NghÖ An, Hμ TÜnh, §¾c L¾c, §ång Nai. Rõng cã cÊu tróc 2 tÇng cã trªn 75% c©y rông l¸ trong tæ thμnh. 4. KiÓu rõng th−a c©y l¸ réng nhiÖt ®íi: hay cßn gäi lμ rõng khép, tËp trung ë T©y Nguyªn vμ mét sè tØnh §«ng Nam Bé, n¬i cã khÝ hËu kh« nãng, mét mïa kh« kÐo dμi. CÊu tróc rõng ®¬n gi¶n, c©y cao to, mËt ®é thÊp, t¸n th−a, tæ thμnh loμi c©y kh«ng phøc t¹p. HÖ ®éng vËt ë ®©y ®Æc tr−ng bëi nhiÒu loμi thó cã guèc lín. 38 5. KiÓu rõng kÝn th−êng xanh Èm ¸ nhiÖt ®íi: ph©n bè ë ®é cao trªn 700m ë miÒn B¾c vμ trªn 1000m ë miÒn Nam, n¬i cã l−îng m−a 1200 - 2500mm/n¨m, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m 15 - 200C. KiÓu rõng nμy gÆp ë Lai Ch©u, Lμo Cai, Hμ Giang, Tuyªn Quang, Kon TumRõng th−êng cã 2 tÇng, c©y rõng −u thÕ thuéc khu hÖ thùc vËt b¶n ®Þa ViÖt Nam. Th−êng tËp trung nhiÒu loμi ®éng vËt, thùc vËt ®Æc h÷u. 6. KiÓu rõng ngËp mÆn h×nh thμnh trªn ®Êt míi båi tô vïng ven biÓn, cöa s«ng: tËp trung ë Nam Bé vμ mét Ýt ë B¾c Bé. Rõng mét tÇng, tæ thμnh loμi c©y ®¬n gi¶n, thμnh phÇn loμi ®éng vËt nghÌo. 7. KiÓu rõng nói ®¸ v«i: gåm c¸c kiÓu phô thuéc rõng kÝn th−êng xanh vμ nöa rông l¸ ph©n bè ë vμnh ®ai nhiÖt ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi trªn ®Êt ®¸ v«i ë c¸c tØnh phÝa B¾c. Rõng ®¸ v«i réng nhÊt lμ KÎ Bμng (Qu¶ng B×nh). Rõng th−êng cã 2 tÇng, loμi c©y −u thÕ th−êng lμ NghiÕn, Trai lý, May tÌo, ¤ r«... §éng vËt th−êng ®Æc tr−ng bëi S¬n D−¬ng, H−¬u x¹, c¸c loμi linh tr−ëng. 8. KiÓu rõng l¸ kim: ph©n bè tËp trung ë T©y Nguyªn vμ mét sè tØnh miÒn B¾c n¬i cã khÝ hËu t−¬ng ®èi kh« (l−îng m−a 600 - 1200mm/n¨m), ®Êt xÊu. Rõng cã cÊu tróc 2 -3 tÇng, −u hîp chñ yÕu lμ th«ng nhùa. Th«ng ba l¸, th«ng dÇu. 9. KiÓu rõng tre nøa: ®©y lμ kiÓu ®Æc thï th−êng ®−îc h×nh thμnh trªn ®Êt rõng tù nhiªn sau khai th¸c hoÆc sau n−¬ng rÉy vμ ph©n bè trªn toμn quèc. Ngoμi ra ë ViÖt Nam cßn cã kiÓu rõng Trμm. HÖ sinh th¸i rõng ®−îc h×nh thμnh trªn ®Êt chua phÌn ngËp óng th−êng xuyªn hoÆc ®Þnh kú víi Trμm (Melaleuca leucadendron) lμ loμi c©y chñ yÕu. Lo¹i hÖ sinh th¸i nμy chØ tËp trung ë U Minh, vïng ®Êt phÌn §ång Th¸p M−êi vμ Tø Gi¸c Long Xuyªn. TÝnh ®a d¹ng hÖ sinh th¸i ®· t¹o nªn sù ®a d¹ng loμi ë c¸c lo¹i c¶nh quan. B¶ng 9 nªu mét sè vÝ dô vÒ tÝnh ®a d¹ng loμi ë c¸c kiÓu sinh c¶nh rõng ViÖt Nam. B¶ng 9: §a d¹ng loμi trong mét sè sinh c¶nh ë c¸c V−ên Quèc Gia vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn ViÖt Nam C¸c VQG & KBTTN KiÓu sinh c¶nh D. tÝch (ha) Thùc vËt Thó Chim Bß s¸t Õch nh¸i KBTTN Hoμng Liªn S¬n (Sa Pa) Rõng Hçn Giao 51.800 2.000 56 150 61 26 KBTTN M−êng NhÐ (Lai Ch©u) Rõng Hçn Giao 182.000 308 61 270 35 27 KBTTN Xu©n Nha (S¬n La) Rõng Hçn Giao 60.000 48 160 35 27 VQG Ba BÓ (B¾c K¹n) Rõng th−êng xanh trªn nói ®¸ v«i 7.610 417 38 111 30 16 VQG Tam §¶o (VÜnh Phóc) Rõng th−êng xanh nhiÖt ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi 36.883 904 64 239 76 28 KBTTN Xu©n S¬n (VÜnh Phóc) Rõng th−êng xanh nhiÖt ®íi 5.488 314 48 160 44 14 KBTTN Xu©n Thuû (Nam §Þnh) Rõng ngËp mÆn 7.200 140 VQG Cóc Ph−¬ng (Ninh B×nh) Rõng th−êng xanh 22.000 1.944 71 319 33 16 VQG BÕn En Rõng th−êng xanh + nöa rông l¸ 38.153 597 66 195 39 29 KBTTN Pï M¸t (NghÖ An) Rõng th−êng xanh nhiÖt ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi 93.400 986 64 137 25 15 KBTTN Vô Quang (Hμ TÜnh) Rõng th−êng xanh nhiÖt ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi 55.950 307 60 187 38 26 KBTTN Phong Nha (Qu¶ng B×nh) Rõng th−êng xanh nhiÖt ®íi + rõng trªn nói ®¸ v«i 41.132 577 65 120 60 35 VQG B¹ch M· (Thõa Thiªn) Rõng th−êng xanh nhiÖt ®íi vμ ¸ nhiÖt ®íi 22.031 1.406 83 233 30 21 KBTTN S¬n Trμ (Qu¶ng Nam) Rõng th−êng xanh Èm nhiÖt ®íi 4.370 285 30 51 15 6 39 KBTTN Ch− Mom R©y (Kon Tum) Rõng th−êng xanh Èm nhiÖt ®íi + nöa rông l¸ 48.658 508 76 208 51 17 KBTTN Kon Cha R¨ng (Gia Rai) Rõng th−êng xanh Èm nhiÖt ®íi 16.000 850 49 221 49 25 VQG Yok®«n (§¨k L¨k) Rõng rông l¸ + nöa rông l¸ 58.200 464 62 196 40 13 KBTTN Nam Ca (§¨k L¨k) Rõng kh« rông l¸ 56 140 34 16 VQG C¸t Tiªn (§ång Nai) Rõng l¸ réng th−êng xanh + nöa rông l¸ 73.878 1.362 62 121 22 13 VQG Trμm Chim (§ång Th¸p) HÖ sinh th¸i rõng trμm 7.600 170 13 6 VQG C«n §¶o (Bμ RÞa - Vòng Tμu) Rõng th−êng xanh nhiÖt ®íi Èm 19.998 882 28 69 39 8 Nguån: Ph¹m NhËt - tæng hîp theo c¸c nguån t− liÖu C¸c v−ên Quèc gia vμ khu b¶o tån thiªn nhiªn ViÖt Nam, 1995; Bæ sung thªm tõ t− liÖu c¸c V−ên Quèc gia ViÖt Nam, 2001. (sè liÖu ®−îc trÝch dÉn trong bμi gi¶ng " b¶o tån ®a d¹ng sinh häc" ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH, 2002) 3. TÝnh ®a d¹ng trong c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖt Nam 3.1. C¸c vïng ®Þa lý sinh vËt ViÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh häc ë c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ®Òu dùa vμo 7 yÕu tè sau: 1. YÕu tè ®Þa h×nh 2. YÕu tè khÝ hËu 3. YÕu tè ph©n bè ®Þa lý 4. TÝnh thÝch nghi cña ®¬n vÞ loμi 5. Sù ph©n bè cña c¸c th¶m thùc vËt 6. Sù ph©n bè cña c¸c nhãm hoÆc líp ®éng vËt 7. Sù kh¸c nhau vÒ tæ hîp loμi vμ c¸c giíi h¹n ph©n bè cña c¸c loμi chØ thÞ Trong ®ã, yÕu tè thø b¶y ®−îc coi lμ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt ®èi víi viÖc ph©n chia c¸c vïng ®Þa lý sinh vËt. ViÖt Nam còng ®−îc coi lμ mét trong nh÷ng n−íc cã sù ®a d¹ng cao vÒ vïng ®Þa lý sinh häc. C¨n cø vμo c¸c yÕu tè trªn c¸c nhμ sinh vËt ViÖt Nam (Th¸i V¨n Trõng, §μ