Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại – Yếu tố tiền đề chủ yếu của kinh tế tri thức

Néi dung I. Cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i – YÕu tè tiÒn ®Ò chñ yÕu cña kinh tÕ tri thøc C¸c M¸c tõng nãi: “ Khoa häc lµ tinh hoa cña tiÕn tr×nh ph¸t triÓn chung cña lÞch sö. H¬n thÕ n÷a, ®ã lµ ®ßn bÈy m¹nh mÏ cña lÞch sö, lµ mét lùc l­îng c¸ch m¹ng, theo ý nghÜa chÝnh x¸c nhÊt cña tõ ®ã”. LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi ®· chøng minh ®iÒu ®ã lµ ®óng. Ngay tõ thÕ kØ XVII, khoa häc ®· tõng b­íc ®­a ngµnh trång trät ch¨n nu«i trë thµnh cèt lâi cña nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp, ph¸t triÓn chñ yÕu dùa vµo tµi nguyªn thiªn nhiªn. §Õn gi÷a thÕ kØ XVII, nÒn kinh tÕ c«ng nghiÖp b¾t ®Çu ®­îc h×nh thµnh. Tõ ®ã ®· cã hai cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp næ ra nhê sù ph¸t triÓn v­ît bËc cña khoa häc kÜ thuËt, ®­îc ®¸nh dÊu b»ng sù ra ®êi cña m¸y h¬i n­íc vµ m¸y ph¸t ®iÖn. Vµ ®Æc biÖt, víi cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kÜ thuËt ®Çu thÕ kØ XX, loµi ng­êi ®· ®i s©u nghiªn cøu thÕ giíi tõ vi m« ®Õn vÜ m«, tÊt c¶ nh÷ng sù vËt n»m ngoµi kh¶ n¨ng quan s¸t cña gi¸c quan con ng­êi. Hµng lo¹t nh÷ng ph¸t kiÕn vÜ ®¹i vÒ ph©n tö, nguyªn tö, h¹t nh©n, c¸c h¹t c¬ b¶n... ®Õn nh÷ng hiÓu biÕt vÒ vò trô: c¸c v× sao, thiªn hµ, ®¹i thiªn hµ, sù gi·n në cña vò trô... Ng­êi ta ­íc tÝnh r»ng trong thÕ kØ XX toµn bé l­îng th«ng tin, tri thøc t¨ng thªm kho¶ng 1000 lÇn so víi ®Çu thÕ kØ vµ v­ît tréi tÊt c¶ c¸c tri thøc mµ loµi ng­êi tÝch lòy ®­îc trong suèt lÞch sö ph¸t triÓn tõ thÕ kØ XIX trë vÒ tr­íc. Cuéc c¸ch m¹ng khoa häc kÜ thuËt ®ã tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn cuéc c¸ch m¹ng vÒ lùc l­îng s¶n xuÊt mµ ngµy nay chóng ta gäi lµ cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, b¾t ®Çu vµo kho¶ng tõ sau ®¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø hai. Cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i ®­îc më ®Çu b»ng c«ng nghÖ th«ng tin (CNTT). CNTT lµ nh©n lâi cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, nã ph¶n ¸nh giai ®o¹n ph¸t triÓn míi vÒ chÊt cña s¶n xuÊt trong ®ã hµm l­îng trÝ tuÖ lµ thµnh phÇn chñ yÕu trong s¶n phÈm. CNTT bao gåm tõ phÇn cøng nh­ chÕ t¹o c¸c m¹ch vi ®iÖn tö, c¸c m¸y vi tÝnh, m¸y siªu tÝnh... c¸c d©y chuyÒn s¶n xuÊt tù ®éng hãa, c¸c thiÕt bÞ ngo¹i vi cho ®Õn c¸c phÇn mÒm øng dông vµ c¸c phÇn mÒm hÖ thèng. Mét phÇn quan träng n÷a trong CNTT ph¶i kÓ ®Õn lµ c¸c lo¹i thiÕt bÞ viÔn th«ng, ®iÖn tö c«ng nghiÖp, ®iÖn tö tiªu dïng... M¹ng m¸y tÝnh vµ internet ®· vµ ®ang trë thµnh hÖ thèng huyÕt m¹ch quan träng trong mäi ho¹t ®éng kinh tÕ, v¨n hãa – x· héi. N¨m 1993 ®· cã 1 triÖu ng­êi nèi m¹ng, ®Õn th¸ng 3 – 2000 sè ng­êi dïng ®· lªn tíi 280 triÖu. Râ rµng lµ m¹ng internet kh«ng cßn lµ mét ph­¬ng tiÖn kÜ thuËt thuÇn tóy mµ ®· thµnh mét m«i tr­êng míi cho mäi ho¹t ®éng cña con ng­êi vµ cã t¸c ®éng rÊt lín ®Õn sù chuyÓn biÕn nhanh chãng cña ®êi sèng con ng­êi trªn kh¾p hµnh tinh. Thø ®Õn lµ c«ng nghÖ sinh häc (CNSH), ®©y lµ mét b­íc ®ét ph¸ vµo thÕ giíi ®Çy bÝ Èn cña sù sèng. Nã b¾t ®Çu b»ng viÖc kh¸m ph¸ ra c¸c ph©n tö h×nh xo¾n kÐp (ADN). C«ng nghÖ cao nµy ®· t¹o ra mét tiÒm n¨ng v« tËn cho s¶n xuÊt ra c¸c lo¹i l­¬ng thùc, thùc phÈm, thuèc ch÷a bÖnh vµ c¸c vËt liÖu c«ng nghiÖp nh»m ®¸p øng nhu cÇu ngµy cµng cao cña con ng­êi. Cïng víi CNTT vµ CNSH lµ mét lo¹t c¸c c«ng nghÖ cao kh¸c: c«ng nghÖ vËt liÖu míi, c«ng nghÖ n¨ng l­îng c«ng nghÖ hµng kh«ng – vò trô... NhiÒu lo¹i vËt liÖu míi víi c¸c tÝnh n¨ng ­u viÖt kh«ng thÓ t×m thÊy trong tù nhiªn ®· ®­îc t¹o ra: vËt liÖu tæ hîp, vËt liÖu com-p«-zit, c¸c chÊt b¸n dÉn... NhiÒu nguån n¨ng l­îng míi ®­îc t¹o ra ®Ó thay thÕ c¸c nguån n¨ng l­îng tù nhiªn s¾p c¹n kiÖt, ®Æc biÖt lµ n¨ng l­îng nguyªn tö. §¸ng chó ý lµ c«ng nghiÖp hµng kh«ng-vò trô víi triÓn väng ®­a con ng­êi ®Õn víi c¸c hµnh tinh kh¸c trong vò trô.... Nhê c¸c c«ng nghÖ cao ®ã, nÒn kinh tÕ thÕ giíi ®¹t møc t¨ng tr­ëng ch­a tõng cã. Ngµy nay, tæng s¶n phÈm cña thÕ giíi ­íc tÝnh kho¶ng 30.000 tØ USD nghÜa lµ gÊp kho¶ng 123 lÇn so víi tæng s¶n phÈm thÕ giíi nh÷ng n¨m 50 (1300 tØ USD). Cã thÓ nãi, bé phËn c¸ch m¹ng nhÊt t¹o ra ngµy cµng nhiÒu gi¸ trÞ thÆng d­ cña lùc l­îng s¶n xuÊt to lín cña loµi ng­êi ngµy nay lµ khoa häc c«ng nghÖ. C¸c M¸c ®· dù b¸o r»ng khoa häc sÏ trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp vµ ®· trë thµnh hiÖn thùc. ChÝnh ®iÒu ®ã ®· t¹o tiÒn ®Ò cho sù h×nh thµnh kinh tÕ tri thøc. II. Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ nÒn kinh tÕ tri thøc 1. Kh¸i niÖm kinh tÕ tri thøc Kinh tÕ tri thøc lµ mét s¶n phÈm trùc tiÕp cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc vµ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i. NÒn kinh tÕ ®ã ®ang dÇn ®­îc h×nh thµnh, cã nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau nh­ng phæ biÕn h¬n c¶ lµ thuËt ng÷ “kinh tÕ tri thøc”(knowledge economy) hay “kinh tÕ dùa trªn tri thøc”(knowledge based economy). Theo c¸ch ®Þnh nghÜa cña tæ chøc quèc tÕ vÒ hîp t¸c vµ ph¸t triÓn kinh tÕ (viÕt t¾t lµ OECD): Kinh tÕ tri thøc lµ mét d¹ng h×nh kinh tÕ trong ®ã sù s¶n sinh, phæ cËp vµ sö dông tri thøc gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh nhÊt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ nh»m t¹o ra cña c¶i vËt chÊt, n©ng cao chÊt l­îng cuéc sèng con ng­êi. Còng cã thÓ ®Þnh nghÜa ®¬n gi¶n h¬n: Kinh tÕ tri thøc lµ nÒn kinh tÕ trong ®ã khoa häc, kÜ thuËt vµ c«ng nghÖ trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp, lµ yÕu tè hµng ®Çu quyÕt ®Þnh viÖc s¶n xuÊt ra cña c¶i, søc c¹nh tranh vµ triÓn väng ph¸t triÓn. Nh­ vËy trong nÒn kinh tÕ tri thøc, vÊn ®Ò kh«ng chØ ë viÖc t¹o ra tri thøc, mµ ph¶i thu nhËn, sö dông vµ truyÒn b¸ tri thøc. Kinh tÕ tri thøc kh«ng chØ bao hµm duy nhÊt c¸c lÜnh vùc lao ®éng víi c«ng nghÖ cao, sö dông lao ®éng cã tri thøc vµ lao ®éng cã kÜ n¨ng cao lµ chÝnh, mµ cßn qu¸ tr×nh tri thøc x©m nhËp vµ chi phèi tÊt c¶ mäi hoat ®éng kinh tÕ. NghÜa lµ kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c ngµnh ®Òu ph¶i dùa trªn nÒn t¶ng c«ng nghÖ kÜ thuËt cao, song ®iÒu ch¾c ch¾n lµ tÊt c¶ c¸c ngµnh ®Òu ho¹t ®éng d­íi sù chi phèi cña tri thøc. Tãm l¹i, tri thøc võa lµ néi dung võa lÇ ®éng lùc cña nÒn kinh tÕ. Cã thÓ h×nh dung mét c¸ch cô thÓ vÒ nÒn kinh tÕ tri thøc th«ng qua b¶ng so s¸nh sau: Stt H×nh th¸i kinh tÕ §Æc tr­ng H×nh th¸i thø nhÊt (Kinh tÕ søc ng­êi) H×nh th¸i thø hai (Kinh tÕ tµi nguyªn) H×nh th¸i thø ba (Kinh tÕ thÞ tr­êng) 1 §Þnh vÞ trong s¬ ®å Kinh tÕ tù nhiªn, t­¬ng ®­¬ng víi nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp vµ x· héi n«ng d©n cæ truyÒn. H×nh th¸i thÞ tr­êng, t­¬ng ®­¬ng víi nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cña ®¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ vµ X· héi c«ng nghiÖp. H×nh th¸i Céng s¶n chñ nghÜa (CSCN), t­¬ng ®­¬ng víi nÒn kinh tÕ cã tèc ®é ph¸t triÓn cao vµ x· héi tù do ch©n chÝnh. 2 Ph­¬ng thøc tån t¹i Tù cÊp tù tóc, khÐp kÝn trong tõng céng ®ång riªng biÖt. Ph©n c«ng lao ®éng vµ trao ®æi bÞ giíi h¹n bëi c¸c biªn giíi ®Þa ph­¬ng, quèc gia. Ph©n c«ng vµ trao ®æi phæ biÕn th«ng qua m¹ng kiªn kÕt toµn cÇu kh«ng biªn giíi. 3 Lîi thÕ ph¸t triÓn chñ yÕu Tµi nguyªn thiªn nhiªn C«ng cô kÜ thuËt Tri thøc cña con ng­êi (Khoa häc – C«ng nghÖ), kÜ n¨ng lao ®éng. 4 TÇm quan träng cña khoa häc Nhá Lín RÊt lín 5 Tû lÖ ®ãng gãp cña khoa häc - c«ng nghÖ cho t¨ng tr­ëng kinh tÕ D­íi 10% Trªn 40 % Trªn 70% 6 TÇm quan träng cña gi¸o dôc Nhá Lín RÊt lín 7 B×nh qu©n tr×nh ®é v¨n hãa Tû lÖ mï ch÷ cao Trung häc Trung häc chuyªn nghiÖp 8 KÕt cÊu c«ng nghÖ: - C«ng nghÖ th«ng tin 3 -5% 15% -C«ng nghÖ sinh häc 2% 10% -C«ng nghÖ n¨ng l­îng 2% 10% -C«ng nghÖ biÓn 2% 10% - C«ng nghÖ s¹ch 1% 5% - C«ng nghÖ vËt liÖu míi 1% 5% - C«ng nghÖ kh«ng gian 5% C«ng nghÖ mÒm 5% 9 Vai trß cña truyÒn thèng Kh«ng lín Lín RÊt lín 10 KÕt cÊu søc lao ®éng: - N«ng nghiÖp Trªn 50% 10 – 20% D­íi 10% - C«ng nghiÖp Kho¶ng 15 -20% Trªn 30% D­íi 20% - C«ng nghÖ cao 10 -15% Trªn 40% 11 Tr×nh ®é tæ chøc x· héi §¬n gi¶n Phøc t¹p RÊt phøc t¹p 12 Møc ®é toµn cÇu hãa kinh tÕ thÕ giíi ThÊp Kh¸ cao RÊt cao 2. Mét sè ph¹m trï trong kinh tÕ thÞ tr­êng Mçi mét h×nh th¸i kinh tÕ míi ta ®êi ®Òu cã nh÷ng ph¹m trï kinh tÕ riªng ®Æc tr­ng cho nã. §èi víi nÒn kinh tÕ tri thøc, chóng ta cã thÓ t×m hiÓu mét sè ph¹m trï sau ®©y. Th«ng tin vµ tri thøc: §©y lµ hai nguån lùc chñ yÕu cña kinh tÕ tri thøc. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i ph©n biÖt hai ph¹m trï nµy v× nh­ John Naribett nãi: “ Ch×m ngËp trong th«ng tin mµ vÉn thiÕu tri thøc”. + Th«ng tin lµ d÷ liÖu ®­îc xÕp thµnh trËt tù cã nghÜa, cã thÓ thu nhËn ®­îc, cã thÓ dïng hoÆc kh«ng. + Tri thøc lµ th«ng tin ®· ®­îc thu thËp, xö lÝ vµ nhËn thøc, lµ viÖc ¸p dông vµ sö dông mét c¸ch cã Ých c¸c th«ng tin. Theo quan ®iÓm triÕt häc, tri thøc ®­îc hiÓu lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, lµ ph¶n ¸nh trung thùc cña thùc tiÔn vµo t­ duy con ng­êi, tÝnh ®óng ®¾n cña nã thÓ hiÖn b»ng sù kiÓm nghiÖm thùc tÕ, ®ång thêi phï hîp víi c¸c nguyªn lÝ cña lÝ luËn vÒ nhËn thøc trªn c¬ së ph­¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng. Th«ng tin lµ néi dung cña tri thøc ®­îc truyÒn ®¹t nh­ng khi tri thøc ®­îc hÖ thèng hãa l¹i trë thµnh th«ng tin. Th«ng tin lµ ®Çu vµo cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra tri thøc. S¶n phÈm tri thøc: Tri thøc lµ s¶n phÈm cña lao ®éng, lµ biÓu hiÖn cô thÓ vÒ n¨ng lùc t­ duy mµ chØ duy nhÊt loµi ng­êi míi cã. S¶n phÈm tri thøc cã nhiÒu tÝnh chÊt ®Æc biÖt kh¸c víi vËt thÓ th«ng th­êng: V× tri thøc thuéc ph¹m trï tinh thÇn nªn nã lu«n ®­îc mang, chøa trong nh÷ng h×nh thøc hiÖn vËt nhÊt ®Þnh: bé nhí trong n·o, b¨ng tõ, ®Üa... §èi víi s¶n phÈm th«ng th­êng, ng­êi mua cã quyÒn së h÷u vÒ nã, nghÜa lµ cã quyÒn chiÕm h÷u, sö dông vµ ®Þnh ®o¹t. Cßn ®èi víi s¶n phÈm tri thøc, ng­êi mua chØ cã quyÒn së h÷u vËt mang nã vµ cã quyÒn sö dông ®èi víi néi dung tri thøc. §Æc tÝnh nµy cã nguån gèc s©u xa ë chç chØ duy nhÊt con ng­êi míi cã kh¶ n¨ng t­ duy. Qu¸ tr×nh tiªu dïng s¶n phÈm tri thøc dï lµ tiªu dïng s¶n xuÊt hay tiªu dïng cho c¸ nh©n, nãi chung ®Òu mang tÝnh chÊt cu¶ mét qu¸ tr×nh nghiªn cøu, häc tËp vµ trùc tiÕp hoµn thiÖn s¶n phÈm tri thøc ®ã. §«i khi ng­êi tiªu dïng cßn ph¸t hiÖn ra tÝnh n¨ng mµ chÝnh t¸c gi¶ cña nã kh«ng ngê tíi. ViÖc s¶n xuÊt ra c¸c lo¹i s¶n phÈm tri thøc th­êng t¹o ra gi¸ trÞ gia t¨ng rÊt lín. §©y lµ mét ®Æc ®iÓm t¹o nªn ­u thÕ v­ît tréi cña s¶n phÈm tri thøc so víi c¸c s¶n phÈm th«ng th­êng kh¸c. Ch¼ng h¹n E. Sanchez vµ D. Mync s¶n xuÊt bé phim “ §å ¸n Blair Witch” b»ng kÜ thuËt sè, ph¸t hµnh trªn internet, chØ riªng trong n­íc MÜ ®· thu ®­îc 140 triÖu USD, vµ chØ víi chi phÝ 500.000 USD, nghÜa lµ cã tû suÊt lîi nhuËn 280. Theo ­íc tÝnh, trong ngµnh chÕ t¹o thiÕt bÞ ®iÖn tö, tû suÊt gi¸ trÞ gia t¨ng trªn gi¸ trÞ ®Çu vµo lµ kho¶ng 300, cßn trong ngµnh c«ng nghÖ phÇn mÒm tû suÊt ®ã tiÕn tíi v« h¹n (!). NÒn kinh tÕ tri thøc ®­îc nu«i d­ìng b»ng nguån n¨ng l­îng v« tËn vµ n¨ng ®éng lµ tri thøc nªn ph¸t triÓn nhanh vµ kh¶ n¨ng bÒn v÷ng rÊt cao. C«ng nh©n tri thøc Ph¹m trï nµy cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng ®èi víi nÒn kinh tÕ tri thøc, bëi ®©y lµ lùc l­îng trùc tiÕp tiÕp thu tri thøc, khoa häc – c«ng nghÖ ®Ó tiÕn hµnh s¶n xuÊt theo ph­¬ng thøc hiÖn ®¹i. Sù ra ®êi cña c«ng nh©n tri thøc lµ tÊt yÕu kh¸ch quan cïng víi sù ra ®êi cña nÒn kinh tÕ tri thøc ®ång thêi còng lµ sù phñ ®Þnh cã kÕ thõa cña giai cÊp c«ng nh©n trong nÒn kÜ thuËt - c«ng nghÖ hiÖn ®¹i thÕ kØ XX. C«ng nh©n tri thøc cã nhiÒu ®iÓm tiÕn bé so víi c«ng nh©n tr­íc ®ã, biÓu hiÖn: C«ng nh©n tri thøc cã së h÷u trÝ tuÖ. Së h÷u nµy cho phÐp hä cã thu nhËp cao h¬n c«ng nh©n c«ng nghiÖp b×nh th­êng khiÕn hä cã t­ h÷u chø kh«ng cßn lµ v« s¶n n÷a. C«ng nh©n tri thøc lµm chñ mét nÒn kÜ thuËt mµ phÇn lín c¸c ngµnh kÜ thuËt ®Òu dùa vµo c¸c thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc. Giai cÊp c«ng nh©n cã sù t¨ng tiÕn c¶ vÒ mÆt sè l­îng lÉn chÊt l­îng. Trªn c¬ së tri thøc khoa häc ®ang dÇn dÇn trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp, sè l­îng c«ng nh©n cã tri thøc, cã tay nghÒ cao ngµy cµng t¨ng. §ång thêi nÒn kinh tÕ tri thøc mang ®Æc tÝnh s¸ng t¹o, thÝch hîp víi b¶n chÊt cña ng­êi c«ng nh©n, do ®ã sÏ kÝch thÝch hä kh«ng ngõng häc hái, nghiªn cøu n©ng cao tr×nh ®é khoa häc – kÜ thuËt cña m×nh. Nh­ vËy, tri thøc sÏ ®ãng vai trß ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn chÊt l­îng ng­êi c«ng nh©n. C¸c ngµnh kinh tÕ tri thøc Chóng ta ®· ®Ò cËp nhiÒu ®Õn kinh tÕ tri thøc, vËy trong nÒn kinh tÕ hiÖn nay nh÷ng ngµnh kinh tÕ nµo th× ®­îc coi lµ ngµnh kinh tÕ tri thøc? – Theo gi¸o s­, viÖn sÜ §Æng H÷u: C¸c ngµnh s¶n xuÊt vµ dÞch vô do c«ng nghÖ cao t¹o ra nh­ c¸c dÞch vô khoa häc vµ c«ng nghÖ, dÞch vô tin häc, c¸c ngµnh c«ng nghiÖp c«ng nghÖ cao... ®­îc gäi lµ ngµnh kinh tÕ tri thøc. C¸c tiªu chÝ c¬ b¶n cña mét nÒn kinh tÕ tri thøc VÒ c¬ cÊu GDP: h¬n 70% do c¸c ngµnh s¶n xuÊt, dÞch vô vµ øng dông c«ng nghÖ cao. C¬ cÊu gi¸ trÞ gia t¨ng: h¬n 70% do lao ®éng trÝ ãc ®em l¹i. C¬ cÊu lao ®éng: h¬n 70% c«ng nh©n tri thøc. C¬ cÊu t­ b¶n: h¬n 70% lµ vèn con ng­êi. Ngoµi ra cßn cã c¸c tiªu chÝ kh¸c, trong ®ã cã tiªu trÝ vÒ vai trß rÊt quan träng cña gi¸o dôc vµ b×nh qu©n tr×nh ®é v¨n hãa lµ trung häc chuyªn nghiÖp. 3. §Æc tr­ng c¬ b¶n cña kinh tÕ tri thøc Lµ mét h×nh th¸i kinh tÕ míi cña x· héi loµi ng­êi, kinh tÕ tri thøc cã nhiÒu ®Æc ®iÓm c¬ b¶n kh¸c biÖt so víi c¸c nÒn kinh tÕ tr­íc ®ã. Nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy cßn ®ang ®­îc ®Þnh h×nh vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn. Nh­ng ta cã thÓ thÊy ®iÒu cèt yÕu trong kinh tÕ tri thøc ®ã lµ viÖc thu thËp, sö dông vµ truyÒn b¸ c¸c th«ng tin tri thøc. D­íi ®©y lµ mét sè ®Æc tr­ng cña kinh tÕ tri thøc: Tri thøc, ®Æc biÖt lµ khoa häc vµ c«ng nghÖ trë thµnh lùc l­îng s¶n xuÊt trùc tiÕp. Nhê cuéc c¸ch m¹ng khoa häc -c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, hµng läat c¸c c«ng nghÖ cao ®· ®­îc ph¸t minh vµ øng dông ngay vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt t¹o nªn sù thay ®æi râ rÖt c¶ vÒ sè l­îng lÉn chÊt l­îng. C¸c yÕu tè vËt chÊt cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt còng nh­ gi¸ trÞ cña hµm l­îng vËt chÊt trong c¸c s¶n phÈm ngµy cµng gi¶m ®Ó nh­êng chç cho c¸c yÕu tè tri thøc. ChÝnh v× vËy tr×nh ®é khoa häc-c«ng nghÖ vµ vèn con ng­êi trong cuéc ®ua tranh, c¹nh tranh ph¸t triÓn. Sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu s¶n xuÊt sang c¸c ngµnh kinh tÕ tri thøc: NÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp dùa trªn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, nÒn kinh tÕ c«ng nghiÖp th× c«ng nghiÖp vµ dÞch vô lµ chñ yÕu, cßn trong nÒn kinh tÕ tri thøc, c¸c ngµnh kinh tÕ tri thøc sÏ chiÕm vai trß thèng trÞ, nhÊt lµ c¸c dÞch vô trÝ tuÖ (nghiªn cøu khoa häc, kÜ thuËt, t­ vÊn thiÕt kÕ, y tÕ, tµi chÝnh, th«ng tin liªn l¹c....) sÏ trë thµnh häat ®éng kinh tÕ chiÕm phÇn chñ yÕu víi sè ng­êi tham gia nhiÒu nhÊt. Kinh tÕ tri thøc lµ nÒn kinh tÕ më cao, mang tÝnh chÊt toµn cÇu hãa. Víi sù ph¸t triÓn cao cña CNTT, c¸c tri thøc míi, ®Æc biÖt lµ thµnh tùu khoa häc-c«ng nghÖ ®­îc phæ biÕn vµ øng dông mét c¸ch nhanh chãng trªn ph¹m vi toµn cÇu. Ho¹t ®éng kinh tÕ vµ ph©n c«ng lao ®éng sÏ v­ît ra khái biªn giíi c¸c quèc gia vµ trë thµnh ho¹t ®éng mang tÝnh toµn cÇu. NÒn kinh tÕ thÕ giíi sÏ trë thµnh mét m¹ng l­íi gåm nhiÒu quan hÖ ®an xen gi÷a c¸c nÒn kinh tÕ quçc gia. Tuy nhiªn, trong m¹ng kinh tÕ toµn cÇu ®ã, vÉn tån t¹i nh÷ng m¶ng, vïng cã tr×nh ®é ph¸t triÓn cßn kÐm xa nh÷ng m¶ng, vïng kh¸c. ViÖc tham gia vµo m¹ng l­íi nµy cã thÓ gióp c¸c quèc gia kÐm ph¸t triÓn t¹o ®­îc sù bøt ph¸ nh­ng ®ång thêi còng ®­a ®Õn nh÷ng rñi ro tôt hËu rÊt lín, tïy thuéc vµo kh¶ n¨ng cña tõng quèc gia. Kinh tÕ tri thøc lµ nÒn kinh tÕ n¨ng ®éng víi tèc ®é biÕn ®æi cùc k× cao. Nã thÓ hiÖn ë tèc ®é s¶n sinh tri thøc t¨ng theo cÊp sè nh©n, ë tèc ®é øng dông c¸c ph¸t minh khoa häc vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ ë sù biÕn ®æi cña gi¸ c¶ trªn thÞ tr­êng. §iÒu nµy ®ßi hái c¸c nÒn kinh tÕ, c¸c doanh nghiÖp kh«ng ngõng s¸ng t¹o, ®æi míi c«ng nghÖ s¶n xuÊt (s¸ng t¹o vµ ®æi míi lµ linh hån cña nÒn kinh tÕ), n©ng cao tr×nh ®é qu¶n lÝ, thùc hiÖn chiÕn l­îc ®i t¾t ®ãn ®Çu.... ®Ó b¾t kÞp víi tèc ®é ph¸t triÓn chung. Nh÷ng biÕn ®æi trªn còng ®ång thêi kÐo theo biÕn ®æi vÒ cÊu tróc giai cÊp-x· héi ë c¸c quèc gia. Kinh tÕ tri thøc ph¶i dùa trªn c¬ së ph¸p luËt râ rµng, cã hiÖu lùc vµ cã ®Çy ®ñ th«ng tin. CÇn tr¸nh hiÖn t­îng lõa ®¶o, chôp giËt, g©y nhiÔu th«ng tin. Kinh nghiÖm c¸c n­íc chØ râ r»ng CNTT cho phÐp kiÓm so¸t rÊt cã hiÖu qu¶ mäi giao dÞch, gi¶m bít t×nh tr¹ng trèn lËu thuÕ. 4. T¸c ®éng cña xu thÕ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ®Õn quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ Qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ c«ng nghÖ c«ng nghiÖp sang kinh tÕ tri thøc cã t¸c ®éng m¹nh ®Õn quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ, tõ ph­¬ng thøc ho¹t ®éng ®Õn néi dung, cÊu tróc c¸c mèi quan hÖ ®ã. Cã thÓ ®­a ra mét sè t¸c ®éng chñ yÕu nh­ sau: Kinh tÕ tri thøc ®Èy nhanh qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa, lµm cho nã trë thµnh xu thÕ bao trïm quan hÖ quèc tÕ hiÖn ®¹i. Do kinh tÕ tri thøc chñ yÕu dùa trªn viÖc t¹o ra vµ sö dông tri thøc vèn mang tÝnh chÊt n¨ng ®éng, lan táa kh«ng biªn giíi, tr­íc hÕt lµ khoa häc-c«ng nghÖ nªn lùc l­îng s¶n xuÊt thÕ giíi vµ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ cña con ng­êi ngµy cµng ®­îc ®a d¹ng hãa, ®a ph­¬ng hãa trªn ph¹m vi toµn cÇu. Trªn thùc tÕ, kh«ng Ýt c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· chØ ra r»ng toµn cÇu hãa ngµy nay lµ mét xu thÕ kh¸ch quan vµ phæ biÕn, ®­îc thóc ®Èy chñ yÕu bëi nh÷ng tiÕn bé cña khoa häc vµ c«ng nghÖ. HiÖn nay, mçi ngµy tæng gi¸ trÞ c¸c giao dÞch tµi chÝnh quèc tÕ lªn tíi 3500 tØ USD. Trªn 50.000 c«ng ty xuyªn quèc gia víi kho¶ng 300.000 c«ng ty con n»m kh¾p c¸c n­íc trªn thÕ giíi. C¸c c«ng ty con còng ra søc n¾m b¾t vµ øng dôngnh÷ng tiÕn bé míi vÒ khoa häc vµ c«ng nghÖ ®Ó t¨ng søc c¹nh tranh vµ më réng thÞ tr­êng cña m×nh. Trªn ph­¬ng diÖn vÜ m«, c¸c n­íc ®Òu t¨ng c­êng héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ®Ó tËn dông tèi ®a c¸c c¬ héi vµ h¹n chÕ c¸c bÊt lîi cña qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc lµm cho ph©n c«ng lao ®éng trë nªn s©u s¾c vµ réng kh¾p toµn cÇu. Cïng víi qu¸ tr×nh chuyÓn tõ kinh tÕ c«ng nghiÖp sang kinh tÕ tri thøc, tri thøc mµ tr­íc hÕt lµ khoa häc vµ c«ng nghÖ sÏ ph¸t triÓn nhanh chãng, lµm cho ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ ph¸t triÓn c¶ vÒ chiÒu réng lÉn chiÒu s©u. Bëi v× trong thêi ®¹i kinh tÕ nµy, khoa häc-c«ng nghÖ vµ con ng­êi sÏ ¸p ®¶o c¸c lîi thÕ vÒ ®Êt ®ai, tµi nguyªn.... Mét xu thÕ kh¸c lµ sù ph©n c«ng chuyªn s©u trong hîp t¸c quèc tÕ còng ®­îc t¨ng c­êng theo h­íng ngµy cµng cã nhiÒu c«ng ty ®i chuyªn s©u vµo s¶n xuÊt mét mÆt hµng, mét chi tiÕt cô thÓ nµo ®ã cña mét s¶n phÈm hoÆc chØ cung cÊp mét dÞch vô chuyªn m«n nhÊt ®Þnh. Ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc sÏ lµm thay ®æi s©u s¾c c¬ cÊu kinh tÕ thÕ giíi vµ cÊu tróc cña quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ. Trong nh÷ng n¨m 60, c¬ cÊu s¶n phÈm thÕ giíi víi c¸c ngµnh n«ng nghiÖp – c«ng nghiÖp – dÞch vô cã tØ lÖ lµ 10,4%-28,4%-50,4% th× ®Õn nh÷ng n¨m 90, c¬ cÊu nµy ®· cã sù thay ®æi m¹nh mÏ víi tØ lÖ 4,4%-21%-62,4%. ChiÕm vÞ trÝ ngµy cµng quan träng trong c¬ cÊu kinh tÕ thÕ giíi lµ c¸c ngµnh kinh tÕ dùa vµo tri thøc. Sù thay ®æi trong c¬ cÊu cña kinh tÕ c¸c n­íc vµ kinh tÕ thÕ giíi kÐo theo sù biÕn ®æi trong cÊu tróc kinh tÕ quèc tÕ, thÓ hiÖn ë mét sè khÝa c¹nh sau: + Hµng hãa dÞch vô cã hµm l­îng trÝ tuÖ cao ngµy cµng chiÕm vÞ trÝ chñ chèt trong th­¬ng m¹i quèc tÕ. N¨m 1990, trao ®æi kinh tÕ vµ c«ng nghiÖp trao ®æi khoa häc vµ c«ng nghÖ gi÷a c¸c n­íc ®¹t 110 tØ USD, n¨m 1995 lµ 250 tØ USD vµ 500 tØ USD n¨m 2000. + Th­¬ng m¹i ®iÖn tö lµ lÜnh vùc ph¸t triÓn nhanh nhÊt vµ sÏ ®ãng vai trß hµng ®Çu trong th­¬ng m¹i thÕ giíi. Thùc tÕ cho thÊy, tõ n¨m 1997 ®Õn n¨m 2002, th­¬ng m¹i ®iÖn tö ®· ph¸t triÓn víi tèc ®é ghª gím tõ 17 tØ USD ®Õn gÇn 1000 tØ USD. + T×nh tr¹ng võa c¹nh tranh võa hîp t¸c gi÷a c¸c doanh nghiÖp vµ tÝnh n¨ng ®éng, linh ho¹t trªn ph¹m vi quèc tÕ cña chóng ngµy cµng t¨ng. §Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa, c¸c c«ng ty lu«n t×m c¸ch ®æi míi c«ng nghÖ vµ n©ng cao n¨ng lùc c¹nh tranh. Hai xu h­íng s¸p nhËp vµ chia nhá c¸c c«ng ty ®ang cïng diÔn ra, t¹o nªn sù linh ho¹t cña nÒn kinh tÕ. + Lîi thÕ so s¸nh cña c¸c quèc gia trong th­¬ng m¹i quèc tÕ thay ®æi theo h­íng gi¶m dÇn c¸c lîi thÕ truyÒn thèng nh­ ®Êt ®ai, tµi nguyªn, nh©n c«ng rÎ, vÞ trÝ ®Þa lý... vµ t¨ng vai trß cña c¸c yÕu tè tri thøc. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn t¹i, cÊc n­íc ph¸t sÏ cã lîi thÕ h¬n c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn v× tr×nh ®é khoa häc c«ng nghÖ cña hä nh×n chung lµ ph¸t triÓn h¬n, l¹i n¾m gi÷ hÇu hÕt c¸c nguån vèn vµ cã ®éi ngò c«ng nh©n tri thøc ®«ng ®¶o. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh nµy còng më ra nhiÒu c¬ héi ®Ó c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn cã thÓ tËn dông “®i t¾t, ®ãn ®Çu” trªn con ®­êng ph¸t triÓn kinh tÕ vµ thu hÑp kho¶ng c¸ch so víi c¸c n­íc ®i tr­íc. §Æc tÝnh t¨ng tr­ëng bÒn v÷ng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng sÏ t¹o nªn sù biÕn ®æi lín vÒ chÊt trong quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ. Kinh tÕ quèc tÕ sÏ ph¸t triÓn mét c¸ch æn ®Þnh, nguy c¬ vÒ khñng ho¶ng sÏ kh«ng cßn lµ mét bãng ®en bao trïm lªn quan hÖ kinh tÕ quèc tÕ n÷a. D­íi t¸c ®éng m¹nh mÏ cña cuéc c¸ch m¹ng khoa häc – c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, xu h­íng chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr­êng ®· vµ ®ang lµ mét thùc tÕ vµ ngµy cµng ®­îc kh¼ng ®Þnh tr­íc hÕt lµ trong c¸c n­íc ph¸t triÓn vµ c¸c n­íc c«ng nghiÖp. Khi kinh tÕ thÞ tr­êng ®­îc kh¼ng ®Þnh mét c¸ch m¹nh mÏ vµ v÷ng ch¾c, nhÊt ®Þnh nã sÏ kÐo theo sù biÕn chuyÓn vÒ mÆt x· héi, dÉn tíi sù thay ®æi ph­¬ng thøc s¶n xuÊt. V× lÏ ®ã cã nhiÒu nhµ khoa häc cho r»ng kinh tÕ tri thøc ®ang ®­îc h×nh thµnh mét c¸ch tÊt yÕu, kh¸ch quan trong x· héi t­ b¶n chñ nghÜa. Khi kinh tÕ tri thøc ph¸t triÓn lan réng sÏ lµm s©u s¾c thªm nh÷ng m©u thuÉn c¬ b¶n cña chñ nghÜa t­ b¶n, mÆt kh¸c sÏ t¹o ra tiÒn ®Ò vËt chÊt to lín cho mét x· héi cao h¬n x· héi t­ b¶n chñ nghÜa. III- ViÖt Nam víi xu thÕ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tri thøc 1. Kinh tÕ tri thøc lµ mét tÊt yÕu kh¸ch quan ®èi víi c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn, trong ®ã cã ViÖt Nam Víi nh÷ng biÓu hÞªn thay ®æi nh­ hiÖn nay cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi, chóng ta cã thÓ thÊy kinh tÕ tri thøc ®ang dÇn trë thµnh xu thÕ phæ biÕn trªn toµn cÇu. ë nh÷ng nÒn kinh tÕ lín trªn thÕ giíi, c¸c ngµnh kinh tÕ tri thøc chiÕm tØ lÖ ngµy cµng cao trong c¬ cÊu GDP. TØ lÖ nµy lµ 57,3% ë Xin-ga-po, 55,3% ë MÜ, 53% ë NhËt B¶n, 51% ë Cana®a vµ 48% ë ¤-xtr©y-lia. Vµ mét ®iÒu tÊt yÕu lµ kinh tÕ tri thøc ph¸t triÓn sÏ cuèn vµo vßng xo¸y cña nã tÊt c¶ c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn vµ kÐm ph¸t triÓn. Do kinh tÕ tri thøc cã tèc ®é biÕn ®æi cùc k× cao, thuéc tÝnh tèc ®é biÕn ®æi nãi lªn r»ng kh¶ n¨ng b¾t kÞp c¸c n­íc còng nh­ kh¶ n¨ng tôt hËu sÏ lín. Kinh tÕ tri thøc cã thÓ lµ chiÕc ch×a khãa vµng cho c¸c n­íc nghÌo, chËm ph¸t më lèi ®i t¾t, ®ãn ®Çu, v­¬n lªn b»ng trÝ tuÖ cña m×nh. ViÖc gia nhËp vµo m¹ng toµn cÇu hµm chøa kh¶ n¨ng ph¶i chÞu “rñi ro”. Tr×nh ®é ph¸t triÓn cµng c¸ch xa tiÕn ®é ph¸t triÓn chung cña m¹ng th× ®é “rñi ro” cµng lín. Song kinh nghiÖm cho thÊy r»ng, trong khi nh÷ng “rñi ro” khi tham gia vµo m¹ng lµ tiÒm Èn th× nh÷ng “rñi ro” do kh«ng tham gia vµo m¹ng lµ ch¾c ch¾n vµ lín h¬n bÊt k× “rñi ro” nµo khi tham gia vµo m¹ng. Tuy nhiªn, ®èi víi c¸c n­íc chËm ph¸t triÓn, rÊt nhiÒu vÊn ®Ò cßn tån t¹i h¹n chÕ kh¶ n¨ng chuyÓn sang kinh tÕ tri thøc. Nh÷ng tån t¹i ®ã lµ: lùc l­îng lao ®éng Ýt tri thøc, thiÕu kÜ n¨ng chiÕm tuyÖt ®¹i ®a sè lµm cho b­íc qu¸ ®é diÔn ra chËm; nguån lùc tµi chÝnh khan hiÕm; tiÒm lùc khoa häc vµ c«ng nghÖ(tri thøc) yÕu vµ thÊp kÐm.... Nh÷ng yÕu tè nµy tù nã chøa ®ùng n¨ng lùc “nhËp m¹ng” yÕu, c¶n trë kh¶ n¨ng tiÕp cËn víi c¸c c¬ héi ph¸t triÓn. 2. Thùc tr¹ng nÒn kinh tÕ n­íc ta vµ ®Þnh h­íng cña ViÖt Nam NÒn kinh tÕ ViÖt Nam vèn ®i lªn tõ mét xuÊt phÊt ®iÓm thÊp: mét nÒn n«ng nghiÖp l¹c hËu, c«ng nghiÖp hÇu nh­ kh«ng cã g×, ®Êt n­íc sau chiÕn tranh bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ... Tr¶i qua chÕ ®é quan liªu bao cÊp, nÒn kinh tÕ ®ã cµng thªm l¹c hËu, quÌ quÆt. N¨m1986, §¶ng vµ Nhµ n­íc ta quyÕt ®Þnh tiÕn hµnh ®æi míi trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc. Sau 15 n¨m ®æi míi, chóng ta còng ®¹t ®­îc mét sè thµnh tùu quan träng. Kinh tÕ t¨ng tr­ëng kh¸, tæng s¶n phÈm trong n­íc n¨m 2000 t¨ng gÊp ®«i so víi n¨m 1990. NÒnkinh tÕ tõ tr¹ng th¸i khan hiÕm nghiªm träng, nay ®· ®¸p øng ®­îc nhu cÇu thiÕt yÕu cña nh©n d©n; tõ c¬ chÕ tËp trung, quan liªu bao cÊp chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa; tõ chç nÒn kinh tÕ chØ cã hai thµnh phÇn c¬ b¶n lµ kinh tÕ nhµ n­íc vµ kinh tÕ tËp thÓ ®· chuyÓn sang nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn trong ®ã kinh tÕ nhµ n­íc gi÷ vai trß chñ ®¹o. §êi sèng nh©n d©n ®­îc c¶i thiÖn. §Æc biÖt ®· v­ît qua ®­îc cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ- tµi chÝnh ë mét sè n­íc ch©u ¸. Tuy vËy nÒn kinh tÕ cßn tån t¹i nhiÒu h¹n chÕ: Kinh tÕ ph¸t triÓn nh­ng ch­a v÷ng ch¾c, hiÖu qu¶ vµ søc c¹nh tranh cßn thÊp. Møc t¨ng tr­ëng kinh tÕ hµng n¨m®¹t tíi gÇn 7% nh­ng GDP b×nh qu©n tÝnh theo ®Çu ng­êi chØ b»ng 1/12 b×nh qu©n thÕ giíi. C¬ cÊu kinh chËm chuyÓn dÞch, nÆng vÒ n«ng nghiÖp. Lao ®éng n«ng th«n dåi dµo, cÇn cï nh­ng vÉn thiÕu viÖc lµm. S¶n phÈm lµm ra chÊt l­îng thÊp, gi¸ thµnh cao... Bªn c¹nh ®ã gi¸o dôc ch­a ph¸t triÓn. Khoa häc c«ng nghÖ cßn nhiÒu yÕu kÐm. ViÖc ph©n bæ, sö dông ®éi ngò c¸n bé khoa häc hiÖn nay cßn nhiÒu ®iÒu bÊt hîp lÝ. ChÊt l­îng ®µo t¹o cßn thÊp, tr×nh ®é ch­a cËp nhËt ®­îc tri thøc hiÖn ®¹i, bÞ h«ng nhiÒu vÒ hiÓu biÕt c«ng nghÖ, qu¶n lÝ kinh doanh, tiÕp thÞ, ngo¹i ng÷... D©n téc ta kiªn c­êng bÊt khuÊt, tÊt nhiªn sÏ kh«ng chÞu lïi b­íc tr­íc khã kh¨n nµo. Tttrong b¸o c¸o chÝnh trÞ t¹i ®¹i héi lÇn thø IX, §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh: “Con ®­êng c«ng nghiÖp hãa- hiÖn ®¹i hãa cña n­íc ta cÇn vµ cã thÓ rót ng¾n thêi gian so víi c¸c n­íc ®i tr­íc, võ© cã b­íc tuÇn tù, võa cã b­íc nh¶y vät. Ph¸t huy mäi lîi thÕ cña ®Êt n­íc, tËn dông mäi kh¶ n¨ng ®Ó ®¹t tr×nh ®é c«ng nghÖ tiªn tiÕn. §Æc biÖt lµ c«ng nghÖ th«ng tin vµ c«ng nghÖ sinh häc, tranh thñ øng dông ngµy cµng nhiÒu, ë møc cao h¬n vµ phæ biÕn h¬n nh÷ng thµnh tùu khoa häc c«ng nghÖ, tõng b­íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc”. §©y còng chÝnh lµ ®Þnh h­íng cho nÒn kinh tÕ ViÖt Nam. Chóng