Chuyên đề Nghiên cứu kinh tế tệ nhân Số 1

1Chuyên đề nghiên cứu kinh tế tệ nhân Số 1 Khu vực kinh tế tử nhâ n mới nổi lên và sự nghiệp công nghiệp hoá ở Việt Nam Do James Riedel và Trầ n S. Chử ơng James Riedel Associates, Inc. Soạn thảo cho c cá nhà tài trợ dự ná: Chử ơng trình ph tá triển dự ná Mê Kông Tổ chức Tài chính Quốc tế Văn phòng Th ử ơng mại và Công nghiệp Việt Nam Công ty Nissho Iwai Công ty Dầ u lửa Mobi Quỹ tài trợ Châu á Th nág Tử năm 1997 2Mục lục Lời cảm ơn.................................................................................................................. 3 Khu vực kinh tế t ử nhâ n mới nổi lên và sự nghiệp công nghiệp hóa ở Việt Nam .. 5 I. Tầm quan trọng của các doanh nghiệp tử nhâ n vừa và nhỏ............................... 7 a. Yê u cầu cấp b cáh về một nền công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu................. 7 b. Sự thích hợp của một nền công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu đối với Việ t Nam.................................................................................................... 8 c. Vai trò của c cá doanh nghiệp tử nhân vừa và nhỏ.............................................. 12 II- Qui mô và cơ cấu của Khu vực Kinh tế Tử nhâ n ở Việt Nam ......................... 15 III- Những vấn đ ề các công ty tử nhâ n đ ang phải đ ối mặt ................................... 20 a. “Tín dụng, tín dụng và tín dụng”....................................................................... 20 b. Quyền sở hữu và Quyền sử dụng đất................................................................. 21 c. Hệ thống thuế ................................................................................................... 22 d. Cơ chế thử ơng mại ........................................................................................... 23 e. Tệ hành chính quan liê u.................................................................................... 23 IV. Kết luận và kiến nghị....................................................................................... 25 3Lời cảm ơn Chúng tôi rất biết ơn mọi sự ủng hộ và giúp đỡ quý b uá cho dự ná này. Trử ớc tiên chúng tôi xin c má ơn ngài Bruce Corner (Merill Lynch, Newyork) đã cùng với ngài Jonathan Stromseth (Đ ại học Columbia) đề xuất thực hiện dự ná. Dự ná cũng đã không thực hiện đ ử ợc nếu thiếu sự khuyến khích và ủng hộ của ngài Đ oàn Duy Thành, Chủ tịch phòng Th ử ơng mại và Công nghiệp Việt Nam và ông Nguyễn Thiệu, cố vấn cao cấp của Văn phòng Chính phủ. Chúng tôi cũng rất biết ơn c cá nhà tài trợ và xin gửi lời cảm ơn trân trọng tới ông Darrell Mc. Kenna và ông Lê Ngọc Quang, văn phòng Mobil Oil cùng toàn thể nhân viên văn phòng Mobil Oil ở Hà Nội; ông Hayami (Cựu Chủ tịch), ông Itoh (Tổng Gi má đốc tại Thành phố Hồ Chí Minh) và ông Deguchi (Đ ại diện tại Washington) của công ty Nissho Iwai; ông Harold Rosen, ông Timothy Krause, ông Thomas Davenport, ông Micheal Edberg và ông Peter Wogart của Công ty tài chính quốc tế; và ông Stephen Parker, chuyên viên kinh tế cao cấp của Quỹ tài trợ châu .á Trong qu átrình thực hiện dự ná chúng tôi hân hạnh đ ử ợc phối hợp chặ t chẽ với c cá c ná bộ đầ y năng lực của Phòng Th ử ơng mại và Công nghiệp Việt Nam. Chúng tôi đặ c biệt biết ơn ông Vũ Tiến Lộc, Tổng thử kí, đã nhiệt tình dành thời gian giúp đỡ chúng tôi. Chúng tôi cũng nhận đ ử ợc sự hợp t cá giúp đỡ của c cá ông Nguyễn Văn Việt và Trịnh Ngọc Huy ở Văn phòng Hà Nội, của bà Bùi Thị Xuân H ử ơng, Tiến sĩ Trầ n Đ ức Thịnh và ông Mai Em ở chi nh náh của Phòng Th ử ơng mại và Công nghiệp Việt Nam tại Thành phố Hồ Chí Minh. Chúng tôi cũng đã nhận đ ử ợc ý kiến đóng góp có gi átrị của Gi oá sử Cao Cự Bội và Đ ào Văn H ử ng trử ờng Đ ại học Kinh tế Quốc dân. Cuối cùng, chúng tôi xin c má ơn c cá chủ doanh nghiệp và gi má đốc c cá công ty tử nhân ở Việt Nam đã dành thời gian quí b uá giới thiệu cho chúng tôi những kinh nghiệm của họ khi trở thành những doanh nghiệp mới trong thành phầ n kinh tế tử nhân mới nổi lên ở Việt Nam. 4Lời giới thiệu Các ngành công nghiệp nhẹ sử dụng nhiều lao động chính là lợi thế so s náh của Việ t Nam. Với lợi thế này, rất nhiều nử ớc Đ ông á đã thu đ ử ợc những thành tựu rực rỡ và tạo nê n c iá gọi là “điều kỳ diệu Đ ông á”. Đ ể nối tiếp những thành công của c cá nử ớc kh cá trong khu vực, qu átrình công nghiệp hóa nhanh chóng ở Việ t Nam cần phải đi theo hử ớng mở hay định hử ớng xuất khẩu. Và cũng nhử trong trử ờng hợp của c cá nử ớc đã thành công với nền kinh tế định hử ớng xuất khẩu ở Đ ông á, kể cả những nử ớc đi theo hệ tử tử ởng tr iá ngử ợc nhau nhử Trung Quốc và Đ ài Loan, thì khối doanh nghiệp giữ vị trí chủ chốt cho sự nghiệp ph tá triển của Việ t Nam sẽ là c cá doanh nghiệp vừa và nhỏ. Nhìn chung, c cá doanh nghiệp hộ gia đình hiện đang chiếm phần đông trong khu vực tử nhân của Việ t Nam vẫn còn qu ánhỏ bé, qu á yếu ớt để có thể cạnh tranh đ ử ợc trê n thị trử ờng thế giới. Còn c cá doanh nghiệp Nhà nử ớc thì lại tỏ ra qu á cứ ng nhắc và kém hiệu quả để có thể bắt kịp đ ử ợc với tốc độ gia tăng mạnh mẽ của c cá nhu cầu trê n thế giới. Nhiều kinh nghiệm đã minh chứ ng rằng chính c cá doanh nghiệp tử nhân vừa và nhỏ- những doanh nghiệp có quy mô đủ lớn để có thể hoạt động một c cáh có hiệu quả song cũng đủ nhỏ để biến chuyển một c cáh linh hoạt- chính là chiếc chìa khóa để thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu một cách nhanh chóng. Tới nay nếu nhử qu átrình tử nhân hóa đã đ ử ợc triển khai rộng khắp trong ngành nông nghiệp và dịch vụ của Việ t Nam thì trong ngành sản xuất c cá doanh nghiệp tử nhân vẫn chỉ đóng góp một phần rất khiê m tốn cả về sản lử ợng cũng nhử lực lử ợng lao động. Tuy vậy qua b oá c oá này có thể thấy rõ rằng cần phải coi c cá doanh nghiệp sản xuất tử nhân của Việ t Nam nhử những hạt giống có thể vử ơn lê n mạnh mẽ và trở thành nhân tố ph tá triển cơ bản cho một khu vực tử nhân lớn mạnh. Mặc dù môi trử ờng kinh doanh còn chử a thuận lợi nhử ng c cá doanh nghiệp non trẻ mới nổ i lê n vẫn chứ ng tỏ đ ử ợc tính năng động và khả năng sinh lợi của mình. Không ai có thể nghi ngờ về điều này. Dựa trê n việc đ náh gi ácác tài liệu thứ cấp và c cá cuộc phỏng vấn sâu với khoảng 50 công ty tử nhân trong mùa hè năm 1996, Công ty James Riedel đã thay mặt cho Chử ơng trình ph tá triển dự ná Mê kông (MPDF) soạn thảo b oá c oá này. Là nơi quy tụ của nhiều nhà tài trợ và do Công ty tài chính quốc tế quản lý, Chử ơng trình ph tá triển dự ná Mê kông đã ra đời nhằm thúc đẩy sự ph tá triển của khu vực tử nhân ở ba nử ớc Việ t Nam, Lào và Campuchia. 5Khu vực kinh tế tệ nhân mới nổi lên và sự nghiệ p công nghiệ p hóa ở Việ t Nam Việ t Nam đang trong giai đoạn chuyển tiếp từ nền kinh tế kế hoạch tập trung sang nền kinh tế thị trử ờng với vai trò chủ đạo thuộc về Nhà nử ớc. Nói chung, nền kinh tế đó không kh cá gì so với c iá gọi là nền kinh tế thị trử ờng trong đó thành phần kinh tế Nhà nử ớc phải giữ vị trí ử u thế so với thành phần kinh tế tử nhân. Đ iều này đang đử ợc thể hiện rõ nhất trong c cá ngành công nghiệp Việ t Nam nơi thành phần kinh tế Nhà nử ớc dẫn đầu. Nếu nhử lĩnh vực nông nghiệp chủ yếu thuộc về tử nhân và trong c cá ngành dịch vụ, c cá doanh nghiệp tử nhân đã chiếm tới 53% trị gi ágia tăng và con số này vẫn đang lớn dần lê n thì ngử ợc lại trong công nghiệp, c cá doanh nghiệp ngoài quốc doanh chỉ đóng góp 27% trị gi ágia tăng; hơn nữa theo c cá số liệu thống kê chính thứ c, tỷ lệ này đang giảm. (Xem hình 1). Hình 1 Tỉ lệ thấp và xu hử ớng giảm rõ rệ t của thành phần kinh tế tử nhân trong công nghiệp là một vấn đề cần đ ử ợc đặc biệ t quan tâm khi đ náh gi átriển vọng ph tá triển kinh tế ở Việ t Nam. Đ ể đạt mứ c tăng trử ởng cao Việ t Nam phải công nghiệp hóa, và để thực hiện hiệu quả công cuộc đó, Việ t Nam phải khai th cá lợi thế cạnh tranh trong c cá ngành sản xuất công nghiệp nhẹ sử dụng nhiều lao động. Đ iều đó có nghĩa rằng công nghiệp Thị phần về gi átrị gia tăng công nghiệp của c cá doanh nghiệp ngoài quốc doanh 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 90 91 92 93 94 95 Nguồn: Ngân hàng Thế giới, 1996 World Bank, 1996 6hóa, nếu thành công, rõ ràng phải hử ớng tới xuất khẩu nhử một giai đoạn của qu átrình công nghiệp hóa đã thành công tại một số nử ớc Đ ông .á ở những nử ớc Đ ông áđã thành công với công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu thì hình thứ c chủ yếu của c cá doanh nghiệp là c cá công ty tử nhân vừa và nhỏ, bất kể quốc gia đó là xã hội chủ nghĩa (nhử Trung Quốc, nơi mà c cá công ty tử nhân đử ợc gọi là c cá “doanh nghiệp thị trấn và làng xã ”) hay tử bản chủ nghĩa (nhử ở Đ ài Loan). Việ t Nam có đủ điều kiện để lặp lại những thành công của c cá nử ớc Đ ông ávà Đ ông Nam áđi theo chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu. Việ t Nam có những tiền đề sẵn có về nguồn lực, Chính phủ đã và đang xây dựng ở phạm vi rộng khung chính s cáh cần thiết để thực hiện chiến lử ợc này. Đ iều duy nhất dử ờng nhử đang thiếu ở Việ t Nam là thiếu c cá công ty tử nhân- thành phần chủ yếu của qu átrình công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu ở mọi quốc gia kh cá. Mặc dù thực tế hiện vẫn có c cá doanh nghiệp tử nhân trong ngành công nghiệp ở Việ t Nam nhử ng số lử ợng ít và đóng góp của họ trong sản lử ợng cũng nhử trong tổ ng số lao động còn qu ánhỏ bé so với c cá doanh nghiệp Nhà nử ớc. Tuy nhiê n điều đ nág lử u ý là hầu hết c cá doanh nghiệp tử nhân ở Việ t Nam đều có thời gian hoạt động chử a tới 5 năm, và có lẽ chỉ là vấn đề thời gian để họ vử ơn tới chỗ đứ ng cần có của mình. Do đó, vấn đề mấu chốt là liệu những hạt giống của khu vực kinh tế tử nhân có đử ợc nuôi dử ỡng tốt và liệu môi trử ờng kinh doanh ở Việ t Nam có tạo điều kiện ph tá triển nhanh chóng cho thành phần kinh tế tử nhân trong sản xuất công nghiệp hay không. Đ ây là vấn đề chính sẽ đ ử ợc đề cập tới trong nghiê n cứ u này dựa trê n cơ sở tổ ng hợp, đ náh gi ácác số liệu thống kê và tài liệu thu thập đ ử ợc cũng nhử kết quả phỏng vấn trực tiếp của c cá t cá giả với khoảng 50 công ty tử nhân ở Việ t Nam trong mùa hè năm 1996. Với một số lí do đ ử ợc đ ử a ra dử ới đây, chúng tôi cho rằng c cá số liệu thống kê chính thứ c và nhiều tài liệu nghiê n cứ u hiện có về các doanh nghiệp tử nhân chử a phản náh chính x cá những kết quả mà họ đạt đ ử ợc hoặc những triển vọng của họ trong sản xuất công nghiệp. Trong khi c cá doanh nghiệp tử nhân Việ t Nam, theo quan điểm của chúng tôi, là “mạnh” hơn so với nhận định chung, họ phải đối mặt với những khó khăn vử ớng mắc to lớn, chủ yếu là do c cá chính s cáh và quy định của Chính phủ. Do đó, trong phần kết luận của nghiê n cứ u này, chúng tôi đử a ra một số kiến nghị cho cải c cáh chính s cáh cần thiết để tạo ra môi trử ờng thuận lợi hơn cho việc ph tá triển thành phần kinh tế tử nhân trong sản xuất công nghiệp. 7I- Tầ m quan trọng của cá c doanh nghiệ p tệ nhân vừa và nhỏ Vai trò thiết yếu của c cá doanh nghiệp tử nhân vừa và nhỏ đối với ph tá triển kinh tế Việ t Nam đử ợc đ náh gi ádựa trê n ba kết luận cơ bản đử ợc kiểm nghiệm bằng những cơ sở thực tế. Đ ó là: a. Công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu là chiến lử ợc khả thi duy nhất để ph tá triển nhanh kinh tế Việ t Nam . b. Việ t Nam đ pá ứ ng những điều kiện tiê n quyết về nguồn lực sẵn có và khung chính s cáh cần thiết cho việc thực hiện chiến lử ợc đó. c. Đ iều tối cần thiết dẫn đến sự thành công của chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu là sự ph tá triển của c cá doanh nghiệp tử nhân vừa và nhỏ nhử một hình thứ c chủ yếu (nhử ng không phải duy nhất) của cơ cấu tổ chứ c trong lĩnh vực sản xuất công nghiệp. a. Yêu cầu cấp bách về một nền công nghiệp hóa đ ịnh hử ớng xuất khẩu Trong kho tàng tài liệu về ph tá triển kinh tế hơn 100 năm qua, không có một nhân tố nào có tính thiết thực và xuyê n suốt qua mọi thời đại, mọi quốc gia hơn mối quan hệ tử ơng hỗ giữa mở cửa thử ơng mại và tăng trử ởng kinh tế. Nhân tố này không phải lúc nào cũng đử ợc biết hay chú ý tới, và thực tế hầu hết c cá nử ớc đang ph tá triển đã khởi đầu công cuộc công nghiệp hóa của họ bằng việc đóng cửa nền kinh tế với thử ơng mại quốc tế. Chiến lử ợc sản xuất thay thế nhập khẩu, mà thực tế tất cả c cá nử ớc đang ph tá triển (trừ Hồng Kông) sử dụng ở thời kì đầu của công nghiệp hóa đã dựa trê n 2 luận điểm sai lầm. Một là họ cho rằng công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu sẽ dẫn tới thất bại do c cá nử ớc đang ph tá triển sẽ không thể tìm đ ử ợc thị trử ờng cho hàng hóa của mình tại c cá nử ớc ph tá triển. Luận điểm sai lầm thứ hai cho rằng c cá nử ớc đang ph tá triển, bằng c cáh đóng cửa nền kinh tế và bảo hộ sản xuất trong nử ớc, sẽ có thể đạt đ ử ợc qui mô sản xuất có hiệu quả cả về kinh tế và về thời gian (học thông qua làm) để cuối cùng họ có sứ c cạnh tranh trong c cá ngành công nghiệp mà trử ớc đây họ yếu thế. Kinh nghiệm tích lũy từ c cá nử ớc đang ph tá triển trong hơn bốn thập kỉ qua đã chứ ng tỏ sai lầm của cả hai luận điểm trê n. Kinh nghiệm của Hồng Kông, Singapor, Đ ài Loan và Nam Triều Tiê n, những nử ớc đầu tiê n từ bỏ lối suy nghĩ đó và pá dụng chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu là bằng chứ ng hùng hồn cho sự sai lầm của luận điểm bi quan với xuất khẩu. Mặc dù vậy tử tử ởng bi quan với xuất khẩu vẫn tồn tại dử ới dạng lập luận “sai lầm về thành phần” với lý lẽ cho rằng thành công của những nử ớc đi đầu kia (bốn “con hổ ”) sẽ không thể lặp lại đ ử ợc ở những nử ớc đi sau do bốn nử ớc đó đã làm bã o hòa thị trử ờng c cá nử ớc ph tá triển bằng c cá sản phẩm công nghiệp có sử dụng nhiều lao động. Tuy nhiê n thành lũy cuối cùng này của tử tử ởng “bi quan 8với xuất khẩu” đã đổ vỡ hoàn toàn khi, tiếp theo thành công của c cá con hổ châu ,á một loạt c cá nử ớc đang ph tá triển kh cá kể cả Trung Quốc và phần lớn c cá quốc gia Đ ông Nam ,á đã pá dụng và thành công với chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu trong thập kỉ 80. Luận điểm thứ hai cho là qui mô sản xuất đạt hiệu quả kinh tế và việc học thông qua làm sẽ cho phép c cá nử ớc đang ph tá triển bỏ qua quy luật về lợi thế cạnh tranh và thay vào đó, đầu tử nguồn vốn ít ỏi của mình vào c cá ngành công nghiệp có hàm lử ợng công nghệ và hàm lử ợng vốn cao cũng đã cho thấy là sai lầm và buộc c cá nử ớc này phải trả một gi áqu áđắt. Tuy chiến lử ợc sản xuất thay thế nhập khẩu đã tạo ra những khu công nghiệp lớn ở các nử ớc đang ph tá triển rộng lớn (nhử Trung Quốc, Bra- xin, ấn Đ ộ và Thổ Nhĩ Kỳ) nhử ng nói chung nó gây ra những thiệ t hại to lớn dử ới dạng hiệu quả kinh tế thấp và thử ờng đi kèm với nó là bất ổ n về kinh tế vĩ mô. Những kinh nghiệm tích cực của c cá nử ớc thực hiện công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu cùng với hàng loạt kinh nghiệm tiê u cực của c cá nử ớc theo chiến lử ợc sản xuất thay thế nhập khẩu, hử ớng nội đã buộc nhiều nử ớc phải đử a ra những chử ơng trình cải c cáh kinh tế lớn từ năm 1985. Thực ra, ngoài vùng cận Sa-ha-ra ở châu Phi cũng đã có không ít những cuộc c cáh mạng trong cải c cáh chính s cáh ở các nử ớc đang ph tá triển khi c cá nử ớc này lần lử ợt đơn phử ơng hạ thấp những rào cản thử ơng mại và tiến hành cải c cáh theo hử ớng thị trử ờng. b. Sự thích hợp của một nền công nghiệp hóa đ ịnh hử ớng xuất khẩu đ ối với Việt Nam Chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu thích hợp với Việ t Nam vì hai lí do: (1) không có chiến lử ợc thay thế nào kh cá mang lại hiệu quả tử ơng tự, và (2) điều kiện kinh tế ở Việ t Nam cũng giống với điều kiện trử ớc đây ở các nử ớc đã thành công với chiến lử ợc định hử ớng xuất khẩu, và do đó cũng hứ a hẹn những thành công cho Việ t Nam. Những nử ớc c ábiệ t đạt đ ử ợc tỉ lệ thu nhập đầu ngử ời cao mà không cần công nghiệp hóa là những nử ớc rất giàu tài nguyê n thiê n nhiê n, chủ yếu là dầu lửa. Không may, Việ t Nam lại không nằm trong số đó. Việ t Nam cũng có những kho nág sản có giá trị (chủ yếu là dầu mỏ và khí đốt) và trong những năm gần đây chúng đã góp phần đ nág kể vào gi átrị xuất khẩu và tổ ng thu nhập của đất nử ớc song trữ lử ợng dầu của Việ t Nam trê n đầu ngử ời chỉ bằng một phần nhỏ của những nử ớc nhử Malaysia hay Inđônê sia. Việ t Nam có gần 70.000 km2 đất nông nghiệp màu mỡ, hiện nay cung cấp việc làm cho khoảng 80% dân số và vào những năm đử ợc mùa đã có lử ơng thực dử thừa cho xuất khẩu (chủ yếu là gạo). Tuy nhiê n, với dân số lê n tới 75 triệu hiện nay, nông nghiệp Việ t Nam đã gần tới giới hạn khả năng cung cấp lử ơng thực cho đất nử ớc. Do đó trong tử ơng lai năng suất ngành nông nghiệp sẽ phải tăng lê n. Chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu cũng không giải tho tá Việ t Nam khỏi sự cần thiết phải đầu tử lớn vào nông nghiệp để nâng cao sứ c sản xuất. Tuy vậy, thậm chí với sự đầu tử lớn vào nông 9nghiệp, khu vực kinh tế này cũng không thể tạo đủ công ăn việc làm cho hàng triệu ngử ời đang sinh sống ở đó và thê m hàng triệu con ngử ời nữa sẽ ra đời ở nông thôn trong những năm tới. Đ ể nâng cao năng suất lao động thực sự trong nông nghiệp, c cáh duy nhất là chuyển một phần lớn lực lử ợng lao động nông nghiệp sang sản xuất công nghiệp. Công nghiệp hóa, do đó là chìa khóa để tăng mứ c thu nhập đầu ngử ời ở Việ t Nam một c cáh lâu dài. Hơn nữa, công nghiệp hóa phải phù hợp với những lợi thế cạnh tranh của Việ t Nam và nhử vậy sẽ phải ph tá triển những ngành nghề theo hử ớng xuất khẩu và có sử dụng nhiều lao động. Nhử đ ử ợc thấy trong bảng 1, lợi thế cạnh tranh đầu tiê n và trê n hết của Việ t Nam là nguồn nhân lực dồi dào. Giống nhử các nử ớc kh cá ở Đ ông áđã thành công với công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu, Việ t Nam là nử ớc có mật độ dân cử cao với tài nguyê n nghèo nàn và phần lớn dân cử sống ở nông thôn. Hơn nữa, nhử bảng 1 cho thấy, về ph tá triển nguồn lực lao động, Việ t Nam đã đạt đ ử ợc mứ c nhử ở các nử ớc này khi họ khởi đầu thành công với công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu. Bảng 1 So sánh các chỉ số kinh tế và xã hội Đ ài Loan 30-35 năm trử ớc Th iá Lan 15-20 năm trử ớc Trung Quốc 10-15 năm trử ớc Việ t Nam hiện nay Mật độ dân số (ngử ời/km2) 300 108 96 195 Mật độ dân số sống bằng nông nghiệp (ngử ời/km2) 629 240 219 934 Tỉ lệ diện tích đất nông nghiệp trong tổ ng diện tích đất đai (%) 24 45 44 21 Tuổ i thọ trung bình 63 60 65 67 Tỉ lệ trẻ em học đến cấp hai so với số trẻ em trong độ tuổ i đi học (%) 30 26 47 42 Tỉ lệ mù chữ (trê n tổ ng số ngử ời trê n 15 tuổ i) (%) 30 7 27 16 Nguồn: Riedel, 1993 Một lĩnh vực mà Việ t Nam không so đử ợc với c cá nử ớc đã pá dụng công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu là ph tá triển công nghiệp. Trình độ ph tá triển công nghiệp ở Việ t Nam hiện nay kém xa so với c cá nử ớc kh cá khi họ chuyển từ chiến lử ợc sản xuất thay thế nhập khẩu, hử ớng nội sang chiến lử ợc xuất khẩu, hử ớng ngoại. Đ iều này đử ợc bảng 2 minh họa và cho thấy sản lử ợng c cá sản phẩm công nghiệp chính của Việ t Nam 10 chỉ bằng khoảng 1/10 đến1/20 so với ở Đ ài Loan hay Trung Quốc khi họ bắt đầu chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu. Bảng 2 Sản lử ợng sản phẩm/đầu ngử ời của một số mặt hàng công nghiệp Việ t Nam (hiện nay) Đ ài Loan 1960 Trung Quốc 1980 Thép (kg) 1,5 28,3 37,8 Công cụ cơ khí (10-1 chiếc) 11,1 210,8 136,6 Phân hóa học (kg) 4,9 34,4 125,6 Đ ộng cơ điện (10-3 chiếc) 0,1 1,5 Không có số liệu Quạt điện (10-3 chiếc) 2,8 18,5 7,4 Giấy (kg) 1,2 7,5 Không có số liệu Vải bông (m) 4,7 16,0 7,6 Nguồn: Riedel, 1993, tr.410 Do c cá cơ sở công nghiệp ở Việ t Nam tử ơng đối nhỏ, một số ngử ời có thể cho rằng nhử phần lớn c cá nử ớc kh cá Việ t Nam nê n đi theo chính s cáh hử ớng nội để xây dựng nền tảng công nghiệp trử ớc khi thực hiện chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu. Nhử ng đó sẽ là một sai lầm lớn bởi chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu đã thành công ở các nử ớc kh cá là do tính mềm dẻo của chiến lử ợc này và vì vậy nó có khả năng cải tạo lại c cá cơ sở công nghiệp kém hiệu quả, đử ợc xây dựng từ thời kì sản xuất thay thế hàng nhập khẩu trử ớc đây. Nhìn chung bản chất của chiến lử ợc này là sự kết hợp nhân công rẻ, chủ yếu từ nông thôn với nguyê n vật liệu và m yá móc thiết bị phần lớn đ ử ợc nhập khẩu. Dử ới góc độ này, qui mô tử ơng đối nhỏ của c cá cơ sở công nghiệp Việ t Nam, thử ờng là của Nhà nử ớc, lại là một thuận lợi hơn là bất lợi, bởi nó giúp giảm bớt nhiều nỗ lực cần thiết (mặc dù không mong muốn) để tử nhân hóa hoặc đóng cửa c cá xí nghiệp quốc doanh không có khả năng cạnh tranh quốc tế. 11 Hình 2 Sự ổn đ ịnh kinh tế vĩ mô và câ n đ ối ngâ n sách -20 -10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Tỉ lệ lạm phát theo gi áb ná lẻ Tổ ng cân đối ngân s cáh chính phủ Nguồn: Tổ ng cục Thống kê ; Ngân hàng Thế giới, 1996 Việ t Nam không chỉ có đ ử ợc những điều kiện tiê n quyết cho sự thành công của chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu về những nguồn lực sẵn có mà còn cả về khuôn khổ kinh tế vĩ mô cần thiết. Đ ể thực hiện thành công chiến lử ợc công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu tối thiểu cần có ba điều kiện về kinh tế vĩ mô: (1) sự ổ n định kinh tế vĩ mô, (2) tỉ lệ tiết kiệm nội địa, tỷ lệ đầu tử tử ơng đối cao và tăng dần, và (3) nếu không tự do hóa thử ơng mại nhử Hồng Kông và Singapor thì cũng phải mở cửa tự do cho c cá nhà xuất khẩu để nhập nguyê n vật liệu và m yá móc thiết bị. Nhử hình 2 cho thấy, một trong những thành công đ nág kể nhất của Việ t Nam là khả năng giảm lạm ph tá và giữ nó ở mứ c thấp- đây là bằng chứ ng cho cam kết của Chính phủ thực hiện chính s cáh tài chính khôn khéo. Hình 3 cho phép nhận định rằng yê u cầu về tỉ lệ tiết kiệm nội địa và tỷ lệ đầu tử cao (hoặc ít nhất là tăng lê n) đã đạt đ ử ợc trong những năm 90. Thực tế, những tỉ lệ trong hình 3 rất có thể chử a phản náh đủ mứ c tiết kiệm và đầu tử vì tỷ lệ tăng của cả tiết kiệm lẫn đầu tử đều nằm trong khu vực tử nhân, nơi mà c cá hoạt động kinh tế không đử ợc đ náh gi á đầy đủ. Cuối cùng, cần phải ghi nhận là Việ t Nam đã tiến những bử ớc dài trong việc giảm bớt c cá hàng rào thử ơng mại, đặc biệ t đối với c cá nhà xuất khẩu, mặc dù vẫn còn nhiều việc phải làm để giúp những nhà xuất khẩu có thể cạnh tranh đử ợc trê n thị trử ờng thế giới. Vấn đề này sẽ đ ử ợc đề cập trở lại trong b oá c oá. 12 Hình 3 Tổ ng đầu t• nội địa và c cá nguồn vốn: Tiết kiệm nội địa, Đ ầu t• trực tiếp từ n• ớc ngoài (FDI) và c cá khoản tiết kiệm bê n ngoài kh cá (% trê n GDP) 5 10 15 20 25 30 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Tiết kiệm nội địa FDI Tiết kiệm bê n ngoài kh cá Nguồn: Ngân hàng Thế giới, 1996 c. Vai trò của các doanh nghiệp tử nhâ n vừa và nhỏ Có một quan điểm trong kinh tế học ph tá triển và trong một số tổ chứ c ph tá triển quốc tế cho là “nhỏ thì sẽ đẹp” và do đó c cá doanh nghiệp vừ và nhỏ nê n đ ử ợc khuyến khích. Chúng tôi không đồng quan điểm đó. Chúng tôi ủng hộ hiệu quả chứ không phải một mô hình cụ thể trong tổ chứ c công nghiệp. Nếu c cá doanh nghiệp lớn, thuộc sở hữu Nhà nử ớc mà đạt đ ử ợc hiệu quả thì cứ để các doanh nghiệp đó tồn tại. Thực tế, trong một số ngành công nghiệp nhử thép và hóa chất, rõ ràng c cá công ty lớn hiệu quả hơn các công ty nhỏ. Thậm chí có một số ngành mà sở hữu Nhà nử ớc thích hợp hơn sở hữu tử nhân, ví dụ trong c cá ngành công ích (điện, nử ớc, khí đốt) là những ngành độc quyền tự nhiê n, nếu tử nhân quản lí thì nhất định cần phải có sự can thiệp s tá sao của Nhà nử ớc. Tầm quan trọng của c cá doanh nghiệp tử nhân trong qu átrình công nghiệp hóa định hử ớng xuất khẩu có cơ sở không phải trê n lí thuyết hay do hệ tử tử ởng mà căn cứ vào thực tế rằng hình thứ c tổ chứ c công nghiệp này là thành công nhất trong một nền kinh tế mở, nhân lực dồi dào và tiền công thấp. Nói “thành công nhất” theo đúng nghĩa đen của nó tứ c là nếu đử ợc đối xử hợp lí, công bằng, c cá doanh nghiệp tử nhân sẽ đạt tỉ lệ thu hồi vốn cao hơn c cá doanh nghiệp Nhà nử ớc lớn hoặc c cá doanh nghiệp gia đình. Vì thế, c cá doanh nghiệp tử nhân có thể sử dụng tốt hơn c cá nguồn đầu tử hiện đang 13 khan hiếm và nổ i lê n nhử một hình thứ c doanh nghiệp chủ yếu trong c cá ngành sản xuất định hử ớng xuất khẩu, sử dụng nhiều lao động. Những bằng chứ ng về tính ử u việ t của c cá doanh nghiệp tử nhân tại c cá nử ớc dử thừa lao động có thể thấy đ ử ợc ở bất kì một quốc gia Đ ông áđã thành công trong sự nghiệp công nghiệp hóa nào. ở đây chúng ta có thể đ ử a ra một dẫn chứ ng về Đ ài Loan, một nử ớc thành công nhất trong c cá nử ớc ở Đ ông á và là một trong những nử ớc rất thích hợp để so s náh với Việ t Nam bởi vì, nhử các bảng số liệu trê n cho thấy, Việ t Nam có nhiều điểm tử ơng đồng với Đ ài Loan c cáh đây 35 đến 40 năm. Một sự giống nhau làm nhiều ngử ời ngạc nhiê n là c cá doanh nghiệp Nhà nử ớc chiếm đa số trong sản xuất công nghiệp ở Đ ài Loan cuối những năm 50, nhử ở Việ t Nam hiện nay. Thực tế, trị gi ágia tăng thực (tính bằng USD) của c cá xí nghiệp sản xuất quốc doanh Đ ài Loan thời kì đó lớn hơn của c cá xí nghiệp quốc doanh Việ t Nam ngày nay. Tuy vậy, nhử thấy trong hình 4, đóng góp của c cá doanh nghiệp Nhà nử ớc đã bị lu mờ h