Chủ nghĩa duy vật - Một trường phái triết học tiêu biểu

Ch­¬ng i: ®Æt vÊn ®Ò I. chñ nghÜa duy vËt - mét tr­êng ph¸i triÕt häc tiªu biÓu I.1. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc TriÕt häc, còng nh­ c¸c ngµnh khoa häc kh¸c, ph¶i gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau. Nh÷ng vÊn ®Ò nµy t¹o thµnh hÖ vÊn ®Ò cña tõng ngµnh khoa häc. Tuy nhiªn, vai trß cña c¸c vÊn ®Ò trong hÖ vÊn ®Ò kh«ng gièng nhau, bao giê còng cã mét hoÆc mét sè vÊn ®Ò quan träng nhÊt ®­îc coi lµ nÒn t¶ng ®Ó dùa vµo ®ã gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò cßn l¹i. §ã chÝnh lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña mét ngµnh khoa häc. TriÕt häc nghiªn cøu hµng lo¹t vÊn ®Ò chung, nh­ng vÊn ®Ò trung t©m lµ vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, gi÷a tån t¹i vµ t­ duy hay gi÷a tù nhiªn vµ tinh thÇn. Trong thÕ giíi cã v« vµn hiÖn t­îng, nh­ng chung quy chóng chØ ph©n thµnh hai lo¹i, mét lµ nh÷ng hiÖn t­îng vËt chÊt (tån t¹i, tù nhiªn), hai lµ nh÷ng hiÖn t­îng tinh thÇn (ý thøc, t­ duy). Do ®ã, vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, gi÷a tån t¹i vµ t­ duy lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc gåm hai mÆt: MÆt thø nhÊt gi¶i quyÕt vÊn ®Ò gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc c¸i nµo cã tr­íc, c¸i nµo cã sau, c¸i nµo quyÕt ®Þnh c¸i nµo; MÆt thø hai vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ng­êi. I.2. C¸c tr­êng ph¸i triÕt häc ViÖc ph©n ®Þnh c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc liªn quan ®Õn mÆt thø nhÊt trong vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Gi¶i quyÕt mÆt nµy cã ba c¸ch: C¸ch thø nhÊt: Thõa nhËn vËt chÊt cã tr­íc, ý thøc cã sau, vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý thøc vµ quyÕt ®Þnh ý thøc. C¸ch gi¶i quyÕt nµy thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt, tÝnh thø hai cña ý thøc. C¸ch thø hai: Cho r»ng ý thøc, tinh thÇn lµ c¸i cã tr­íc, c¸i quyÕt ®Þnh cßn vËt chÊt lµ c¸i cã sau, c¸i bÞ quyÕt ®Þnh. C¸ch gi¶i quyÕt nµy thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña ý thøc, tÝnh thø hai cña vËt chÊt. C¸ch thø ba: Cho r»ng vËt chÊt vµ ý thøc tån t¹i ®éc lËp, chóng kh«ng n»m trong quan hÖ sinh ra hay quyÕt ®Þnh nhau. Trong ba c¸ch gi¶i quyÕt trªn, c¸ch gi¶i quyÕt thø nhÊt vµ thø hai tuy kh¸c nhau vÒ néi dung nh­ng gièng nhau ë chç chØ thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña mét nguyªn thÓ (vËt chÊt hoÆc ý thøc) nªn thuéc vÒ triÕt häc nhÊt nguyªn. Trong triÕt häc nhÊt nguyªn, nh÷ng ng­êi kh¼ng ®Þnh tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt thuéc tr­êng ph¸i nhÊt nguyªn duy vËt hay chñ nghÜa duy vËt. Nh÷ng ng­êi kh¼ng ®Þnh tÝnh thø nhÊt cña ý thøc thuéc tr­êng ph¸i nhÊt nguyªn duy t©m hay chñ nghÜa duy t©m. C¸ch gi¶i quyÕt thø ba thuéc vÒ triÕt häc nhÞ nguyªn. TriÕt häc nhÞ nguyªn cã khuynh h­íng ®iÒu hoµ chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m nh­ng vÒ b¶n chÊt l¹i nghiªng vÒ chñ nghÜa duy t©m. Nh­ vËy, tuy c¸c quan ®iÓm triÕt häc thÓ hiÖn rÊt ®a d¹ng nh­ng xÐt cho cïng, tÊt c¶ c¸c quan ®iÓm Êy ®­îc chia thµnh hai tr­êng ph¸i: chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. II. c¸c h×nh thøc c¬ b¶n cña Chñ nghÜa duy vËt C¸c nÊc thang ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt g¾n liÒn víi c¸c thêi kú ph¸t triÓn cña triÕt häc. Trong c¸c thêi kú triÕt häc kh¸c nhau, chñ nghÜa duy vËt biÓu hiÖn th«ng qua c¸c tr­êng ph¸i còng kh¸c nhau. Cã nhiÒu c¸ch ph©n chia c¸c thêi kú cña triÕt häc. Song c¨n cø vµo sù ph¸t triÓn c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi, triÕt häc cã thÓ ®­îc ph©n chia thµnh c¸c thêi kú: TriÕt häc thêi cæ ®¹i TriÕt häc thêi trung ®¹i TriÕt häc thêi Phôc h­ng TriÕt häc cËn ®¹i TriÕt häc cæ ®iÓn §øc TriÕt häc M¸c - Lªnin Qua c¸c thêi kú ph¸t triÓn ®ã cña triÕt häc, chñ nghÜa duy vËt ®· ®­îc thÓ hiÖn d­íi ba h×nh thøc c¬ b¶n: Chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c: Lµ kÕt qu¶ nhËn thøc cña c¸c nhµ triÕt häc duy vËt thêi cæ ®¹i, mang nÆng tÝnh trùc quan, ng©y th¬, chÊt ph¸c. Tuy cßn rÊt nhiÒu h¹n chÕ nh­ng chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c thêi cæ ®¹i vÒ c¬ b¶n lµ ®óng v× ®· lÊy giíi tù nhiªn ®Ó gi¶i thÝch tù nhiªn, kh«ng viÖn ®Õn thÇn linh hay th­îng ®Õ khi nãi vÒ vò trô. Chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh: Lµ h×nh thøc c¬ b¶n thø hai cña chñ nghÜa duy vËt. ThÓ hiÖn kh¸ râ tõ thÕ kû XV, chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh ®¹t ®Õn ®Ønh cao vµo thÕ kû XVII, XVIII. §©y lµ thêi kú mµ c¬ häc cæ ®iÓn thu ®­îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì nªn trong khi tiÕp tôc ph¸t triÓn quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt thêi cæ ®¹i, chñ nghÜa duy vËt giai ®o¹n nµy chÞu sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña ph­¬ng ph¸p t­ duy siªu h×nh, m¸y mãc - ph­¬ng ph¸p nh×n thÕ giíi nh­ mét cç m¸y khæng lå mµ mçi bé phËn t¹o nªn nã lu«n ë trong tr¹ng th¸i biÖt lËp vµ bÊt biÕn. Tuy kh«ng ph¶n ¸nh ®óng hiÖn thùc nh­ng chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh còng ®· gãp phÇn kh«ng nhá vµo viÖc chèng thÕ giíi quan duy t©m vµ t«n gi¸o, nhÊt lµ giai ®o¹n lÞch sö chuyÓn tiÕp "tõ ®ªm tr­êng trung cæ sang thêi Phôc h­ng" Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng: Lµ h×nh thøc c¬ b¶n thø ba cña chñ nghÜa duy vËt, do C. M¸c vµ Ph. ¨nghen x©y dùng vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX, sau ®ã ®­îc V.I. Lªnin ph¸t triÓn. Do kÕ thõa tinh hoa cña c¸c häc thuyÕt triÕt häc tr­íc ®ã vµ sö dông kh¸ triÖt ®Ó thµnh tùu cña khoa häc ®­¬ng thêi, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ngay tõ khi ra ®êi ®· kh¾c phôc ®­îc h¹n chÕ cña chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c thêi cæ ®¹i vµ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, thÓ hiÖn lµ ®Ønh cao nhÊt trong sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng chØ ph¶n ¸nh hiÖn thùc nh­ chÝnh b¶n th©n chóng tån t¹i mµ cßn lµ mét c«ng cô h÷u hiÖu gióp nh÷ng lùc l­îng tiÕn bé trong x· héi c¶i t¹o hiÖn thùc. Trong bµi viÕt cã tiªu ®Ò "Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt tõ thêi cæ ®¹i ®Õn triÕt häc cæ ®iÓn §øc", t«i chØ xin ®­îc tr×nh bµy sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt vèn v« cïng phong phó vµ mang nhiÒu s¾c th¸i trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn tõ thêi Cæ ®¹i lµ khi chñ nghÜa duy vËt ra ®êi cho ®Õn triÕt häc Cæ ®iÓn §øc lµ khi mµ chñ nghÜa duy vËt ph¸t triÓn ®Õn mét tÇm cao míi vµ t¹o tiÒn ®Ò cho sù ra ®êi cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng sau nµy. Ch­¬ng II: Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt tõ thêi cæ ®¹i ®Õn triÕt häc cæ ®iÓn ®øc I. TriÕt häc thêi cæ ®¹i TriÕt häc cæ ®¹i ®­îc sinh ra trong h×nh th¸i kinh tÕ x· héi chiÕm h÷u n« lÖ, lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Çu tiªn cña triÕt häc, h×nh thµnh ë ba trung t©m ®iÓn h×nh nhÊt lµ Ên §é, Trung Quèc vµ Hy L¹p. Riªng ®èi víi c¸c n­íc ph­¬ng §«ng (Ên §é, Trung Quèc), sù ph¸t triÓn cña triÕt häc gi÷a thêi kú cæ ®¹i vµ trung ®¹i kh«ng cã sù kh¸c biÖt nhiÒu do c¸c ®Æc ®iÓm khu biÖt vÒ tù nhiªn, x· héi cña c¸c n­íc nµy. V× vËy, trong bµi viÕt nµy t«i xin ®­îc ®Ò cËp ®Õn triÕt häc Ên §é vµ Trung Quèc trong thêi kú cæ ®¹i víi ý nghÜa nh­ giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Çu tiªn cña triÕt häc tøc lµ bao gåm c¶ triÕt häc cæ ®¹i vµ trung ®¹i nÕu xÐt vÒ mÆt thêi gian. I.1. TriÕt häc Ên §é cæ - trung ®¹i Ph¶n ¸nh nh÷ng c¬ së kinh tÕ, chÝnh trÞ, khoa häc vµ v¨n hãa cña x· héi Ên §é thêi cæ, nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn tõ rÊt sím. Cã thÓ chia qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn triÕt häc Ên §é cæ - trung ®¹i lµm ba thêi kú: Thêi kú Vª®a (cuèi thiªn niªn kû II ®Õn thÕ kû VII TCN), thêi kú cæ ®iÓn hay thêi kú Bµlam«n gi¸o, PhËt gi¸o (tõ thÕ kû VI TCN ®Õn thÕ kû VI SCN), thêi kú sau cæ ®iÓn hay thêi kú Håi gi¸o (thÕ kû VII ®Õn thÕ kû XVIII). Thêi kú Vª®a lµ thêi kú tiÒn sö cña triÕt häc Ên §é. Khi ®ã con ng­êi quan niÖm vÒ thÕ giíi, vÒ ®êi sèng b»ng c¸c biÓu t­îng huyÒn tho¹i, ®a thÇn. Tr­íc c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn ®Çy bÝ Èn, ng­êi Ên §é ®· x©y dùng mét thÕ giíi c¸c vÞ thÇn linh khi gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng ®ã. Trong c¸c bé kinh Vª®a sím ch­a cã t­ t­ëng triÕt häc mµ chØ lµ mÇm mèng cña c¸c t­ t­ëng triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. Cho ®Õn c¸c t¸c phÈm Vª®a muén ®Æc biÖt lµ Upanisad - bé kinh b×nh chó kinh Vª®a, xu h­íng chÝnh còng chØ biÖn hé vµ ph¸t triÓn t­ t­ëng duy t©m, t«n gi¸o cña kinh Vª®a. T­ t­ëng duy vËt thêi kú nµy ch­a ra ®êi. Tuy vËy, nh÷ng néi dung triÕt häc phong phó cña c¸c t¸c phÈm kh«ng nh÷ng lµ c¬ së lý luËn cho ®¹o Bµlam«n, Hin®u ë Ên §é mµ cßn lµ céi nguån cña tÊt c¶ c¸c quan ®iÓm vµ c¸c hÖ thèng triÕt häc Ên §é sau nµy. Trong thêi kú Håi gi¸o, d­íi ¸ch ®« hé cña qu©n ¶ RËp mµ c¸c qu©n v­¬ng cña c¸c v­¬ng triÒu ®Òu theo ®¹o håi nªn ®¹o Håi gi÷ vai trß lµ hÖ t­ t­ëng thèng trÞ ë Ên §é. §ã lµ triÕt lý duy t©m, cho r»ng thÕ giíi lµ do Th¸nh Ala s¸ng t¹o ra. ChØ ë thêi kú cæ ®iÓn, c¸c quan ®iÓm duy vËt míi ®­îc thÓ hiÖn. I.1.1. Mét sè trµo l­u triÕt häc cã quan ®iÓm duy vËt trong thêi kú cæ ®iÓn Thêi kú cæ ®iÓn ë Ên §é lµ thêi kú ph¸t triÓn cao cña chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ khi ®Êt n­íc nµy ®· thèng nhÊt vµ h­ng thÞnh d­íi sù thèng trÞ cña nhµ n­íc qu©n chñ ®éc quyÒn hÕt søc kh¾c nghiÖt. Trong lÜnh vùc tinh thÇn, kinh th¸nh Vª®a ®­îc suy t«n lµ hÖ t­ t­ëng chÝnh thèng song kh«ng ph¶i trµo l­u triÕt häc nµo còng thõa nhËn vµ chÊp thuËn thÕ giíi quan cña hÖ t­ t­ëng nµy nhÊt lµ vµo thêi kú nµy khi triÕt häc ®· trë thµnh hÖ thèng lý luËn chÆt chÏ. V× vËy mµ c¸c tr­êng ph¸i triÕt häc chia thµnh hai hÖ thèng ®èi lËp: chÝnh thèng vµ kh«ng chÝnh thèng. HÖ thèng triÕt häc chÝnh thèng thõa nhËn uy thÕ tèi cao cña kinh Vª®a vµ ®¹o Bµlam«n, gåm s¸u tr­êng ph¸i triÕt häc ®iÓn h×nh: Samkhya, Vaisesika, Yoga, Mimamsa vµ Vedanta. HÖ thèng triÕt häc kh«ng chÝnh thèng phñ nhËn uy thÕ cña kinh Vª®a vµ ®¹o Bµlam«n, v× thÕ bÞ coi lµ tµ gi¸o, gåm ba tr­êng ph¸i triÕt häc: Lokyata, PhËt gi¸o vµ ®¹o Jaina. Quan ®iÓm duy vËt thêi kú nµy thÓ hiÖn chñ yÕu trong hÖ thèng triÕt häc kh«ng chÝnh thèng. MÆc dï vËy, trong hÖ thèng triÕt häc chÝnh thèng còng cã nhiÒu quan ®iÓm tiÕn bé. VÝ dô nh­: TriÕt lý Samkhya ®· cã lóc mang tÝnh duy vËt, kh«ng thõa nhËn "tinh thÇn vò trô tèi cao", phñ nhËn sù tån t¹i cña thÇn, kh¼ng ®Þnh b¶n nguyªn cña thÕ giíi lµ vËt chÊt; Tr­êng ph¸i Nyaya vµ Vaisesika thõa nhËn sù tån t¹i cña thÕ giíi vËt chÊt vµ cho r»ng vËt chÊt ®­îc t¹o nªn bëi mét sè thùc thÓ vËt lý nh­ ®Êt, n­íc, löa, kh«ng khÝ, ... c¸c thùc thÓ nµy l¹i do nguyªn tö t¹o nªn, ®ång thêi c¸c ph¸i nµy cßn phñ nhËn vai trß s¸ng t¹o ra thÕ giíi cña thÇn linh. Tr­êng ph¸i Lokayata Lokayata lµ mét trµo l­u triÕt häc duy vËt v« thÇn triÖt ®Ó, ®­îc h×nh thµnh rÊt sím tõ trong phong trµo ®Êu tranh chèng l¹i quan ®iÓm duy t©m, t«n gi¸o cña kinh Vª®a, phª ph¸n chÕ ®é ph©n biÖt ®¼ng cÊp, ®ßi tù do t­ t­ëng vµ b×nh ®¼ng x· héi ë vïng §«ng Ên. Ph¸i Lokayata cho r»ng thÕ giíi nµy lµ thÕ giíi vËt chÊt. TÊt c¶ mäi sù vËt, hiÖn t­îng trong vò trô ®Òu do bèn nguyªn tè ®Êt, n­íc, löa vµ kh«ng khÝ t¹o thµnh. Bèn nguyªn tè ®ã cã kh¶ n¨ng tù tån t¹i, tù vËn ®éng, biÕn ®æi, chuyÓn hãa lÉn nhau trong kh«ng gian, tù liªn kÕt víi nhau ®Ó t¹o thµnh v¹n vËt kÓ c¶ con ng­êi - mét thùc thÓ cã ý thøc. Vµ ngay c¶ ý thøc, lý tÝnh vµ c¸c gi¸c quan còng do sù kÕt hîp Êy mµ nªn. Sau khi sinh vËt chÕt ®i th× sù kÕt hîp Êy còng tan r· thµnh nguyªn tè. Khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc, ph¸i Lokayata cho r»ng: "vËt chÊt sinh ra ý thøc còng nh­ g¹o nÊu thµnh r­îu, nh­ng r­îu kh¸c g¹o ë chç cã chÊt men say". ý thøc lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña th©n thÓ, rêi khái nhôc thÓ th× ý thøc còng kh«ng cßn. ý niÖm vÒ "c¸i t«i", "c¸i tinh thÇn", "linh hån" kh«ng thÓ t¸ch rêi th©n thÓ. Khi con ng­êi chÕt ®i, thÓ x¸c tan ra th× ý thøc vÒ "c¸i t«i", "c¸i tinh thÇn", "linh hån" còng hÕt. Tõ ®ã ph¸i Lokayata phñ nhËn thuyÕt lu©n håi, nghiÖp b¸o vµ chÕ giÔu quan niÖm "gi¶i tho¸t" trong c¸c hÖ thèng triÕt häc kh¸c. §ång thêi, hä kh¼ng ®Þnh r»ng con ng­êi chØ sèng cã mét lÇn trªn thÕ gian nµy. V× vËy, cÇn ph¶i sèng cho chÝnh cuéc ®êi nµy chø kh«ng ph¶i sèng v× cuéc ®êi ë mét thÕ giíi kh¸c. Tõ nh÷ng luËn ®iÓm triÕt häc trªn, ta thÊy tr­êng ph¸i Lokayata lµ mét tr­êng ph¸i triÕt häc duy vËt triÖt ®Ó nhÊt trong lÞch sö triÕt häc Ên §é cæ - trung ®¹i. Dï kh«ng ®Ó l¹i mét t¸c phÈm triÕt häc nµo cho ®êi sau nh­ng c¸c t­ t­ëng triÕt häc duy vËt th« s¬, méc m¹c vµ chÊt ph¸c, song vÒ c¬ b¶n lµ ®óng ®¾n cña ph¸i Lokayata ®· tr­êng tån vµ ph¸t triÓn suèt nhiÒu thÕ kû. Gi¸ trÞ cña nh÷ng t­ t­ëng triÕt häc ®ã kh«ng chØ ë chç nã chèng l¹i chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o, mµ cßn lµ c¬ së cho sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt khoa häc sau nµy. Tr­êng ph¸i PhËt gi¸o PhËt gi¸o lµ mét tr­êng ph¸i kh«ng chÝnh thèng cña Ên §é cæ ®¹i, ra ®êi vµo kho¶ng thÕ kû VI TCN, do Siddhatha (hay ThÝch Ca M©u Ni) s¸ng lËp. Tr­êng ph¸i triÕt häc nµy cã yÕu tè duy vËt ë chç cho r»ng vò trô lµ bao la, v« cïng, v« tËn; v¹n vËt trong thÕ giíi chØ lµ dßng biÕn hãa v« th­êng, v« ®Þnh, kh«ng do mét vÞ thÇn hay mét lùc l­îng siªu nhiªn nµo s¸ng t¹o ra; thÕ giíi nµy gåm c¶ con ng­êi ®Òu ®­îc cÊu thµnh bëi hai yÕu tè "S¾c" vµ "Danh"; "S¾c" lµ yÕu tè vËt chÊt, gåm ®Êt, n­íc, löa, kh«ng khÝ cßn "Danh" lµ yÕu tè tinh thÇn kh«ng cã h×nh chÊt mµ chØ cã tªn gäi. Tr­êng ph¸i triÕt häc Jaina (§¹o Jaina) Jiana lµ mét häc thuyÕt triÕt häc kh«ng chÝnh thèng, ra ®êi vµo kho¶ng thÕ kû VI TCN, do Maharvira s¸ng lËp. §¹o Jaina ®Æt ra môc tiªu chÝnh lµ t×m ®­îc con ®­êng vµ ph­¬ng tiÖn gi¶i phãng linh hån khái sù rµng buéc cña thÕ giíi hiÖn thùc, trong ®ã phñ nhËn vai trß s¸ng t¹o thÕ giíi cña thÇn linh hay c¸c lùc l­îng siªu nhiªn. Theo Jaina, c¸i thùc thÓ lµ c¸i ®Çu tiªn t¹o nªn thÕ giíi vµ còng lµ c¸i "ch©n lý c¬ b¶n" ®Ó tõ ®ã x©y dùng nªn tri thøc. Thùc thÓ lµ c¸i tån t¹i ®Çu tiªn d­íi hai tr¹ng th¸i lµ sèng (Jiva) vµ kh«ng sèng (Ajiva). Thùc thÓ sèng lµ thùc thÓ cã lý trÝ, cã linh hån, gåm c¸c lo¹i nh­: thÇn, quû, ng­êi, ®éng vËt, c©y cá,.... Cßn thùc thÓ kh«ng sèng lµ thùc thÓ kh«ng cã lý trÝ, kh«ng cã linh hån, gåm: kh«ng gian, thêi gian, vËn ®éng, vËt chÊt ... C¸c thùc thÓ nµy lu«n liªn kÕt víi nhau, t¸c ®éng qua l¹i víi nhau. VËt chÊt chØ lµ mét trong nh÷ng tr¹ng th¸i biÕn d¹ng cña Ajiva, cã ®Æc tÝnh nh­: sê mã ®­îc, cã ©m thanh, mïi vÞ vµ mµu s¾c. C¸c ®èi t­îng mµ c¶m gi¸c lÜnh héi ®­îc cÊu thµnh bëi c¸c nguyªn tö (cùc kú nhá bÐ, kh«ng thÓ ph©n chia, tån t¹i vÜnh viÔn, kh«ng do ai t¹o ra vµ còng kh«ng thÓ tù mÊt ®i hoÆc bÞ huû diÖt). Nguyªn tö nÕu ®øng mét m×nh th× con ng­êi ph¶i dïng tri gi¸c míi hiÓu næi. Ng­îc l¹i, nÕu c¸c nguyªn tö hÊp dÉn nhau, kÕt hîp l¹i víi nhau theo nhiÒu d¹ng kh¸c nhau sÏ t¹o thµnh c¸c vËt thÓ, c¸c hiÖn t­îng. §¹o Jaina cßn quan niÖm r»ng trong thÕ giíi cßn tån t¹i mét sè l­îng rÊt lín, cè ®Þnh c¸c linh hån. Linh hån kh«ng do ai s¸ng t¹o ra, tån t¹i ngay tõ ®Çu vµ m·i m·i, ®­îc thÓ hiÖn ra trong c¸c c¬ thÓ sèng hoÆc kh«ng thÓ hiÖn ra. D­íi d¹ng tiÒm n¨ng, bÊt kú linh hån nµo còng cã thÓ x©m nhËp vµo tÊt c¶ vµ cã thÓ hiÓu biÕt mäi c¸i. Linh hån lµ lùc l­îng toµn n¨ng nh­ng l¹i bÞ h¹n chÕ bëi c¸c th©n x¸c cô thÓ mµ nã tån t¹i trong ®ã. V× thÕ muèn gi¶i tho¸t linh hån khái thÓ x¸c th× ph¶i tu luyÖn theo ®¹o Jaina. I.1.2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt trong triÕt häc Ên §é cæ - trung ®¹i Chñ nghÜa duy vËt thêi kú nµy ®­îc x©y dùng trªn c¬ së nh÷ng tri thøc vÒ khoa häc tù nhiªn ®· kh¸ ph¸t triÓn vµ nh÷ng phong trµo x· héi tiÕn bé. §ång thêi nã còng trë thµnh c¬ së thÕ giíi quan vµ ph­¬ng ph¸p luËn cho sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn vµ c¸c phong trµo ®ã. Tuy vËy, do chÕ ®é ®¼ng cÊp kh¾c nghiÖt vµ sù tån t¹i cña hÖ thèng t«n gi¸o nÆng nÒ, bªn c¹nh nh÷ng quan niÖm duy vËt tiÕn bé vÉn cßn nh÷ng quan niÖm duy t©m t«n gi¸o vµ b¶n th©n c¸c quan niÖm duy vËt còng kh«ng triÖt ®Ó. Chñ nghÜa duy vËt trong triÕt häc Ên §é cæ - trung ®¹i thÓ hiÖn râ nhÊt lµ vµo thêi kú cæ ®iÓn th«ng qua ba tr­êng ph¸i: Lokayata, PhËt gi¸o vµ ®¹o Jaina víi khuynh h­íng phñ nhËn vµ b¸c bá uy tÝn cña kinh Vª®a. Chóng ®Ó l¹i mét sè gi¸ trÞ quan träng cho sù ph¸t triÓn triÕt häc duy vËt cña c¸c thêi ®¹i sau nµy. Cïng víi sù ®an xen cña c¸c tÝn ®iÒu t«n gi¸o, trong ph¹m vi cña triÕt häc, c¸c quan ®iÓm duy vËt vµ duy t©m cña triÕt häc Ên §é cæ - trung ®¹i kh«ng ®­îc thÓ hiÖn ra mét c¸ch r¹ch rßi, t¸ch b¹ch víi nhau mµ chóng còng th­êng ®an xen vµo nhau, xen kÏ lÉn nhau trong qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. I.2. TriÕt häc Trung Quèc cæ - trung ®¹i X· héi Trung hoa cæ ®¹i khi mµ triÕt häc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn lµ x· héi ®¸nh dÊu sù tan r· cña chÕ ®é n« lÖ vµ b¾t ®Çu h×nh thµnh c¸c quan hÖ x· héi phong kiÕn phøc t¹p. TriÕt häc Trung Quèc thêi kú nµy tËp trung vµo chÝnh trÞ, x· héi; lÊy chÝnh trÞ, lu©n lý lµm c¬ së. C¸c tr­êng ph¸i triÕt häc lín ®Òu lµ c¸c häc thuyÕt vÒ chÝnh trÞ, x· héi nh­ häc thuyÕt "nh©n - lÔ" cña Khæng Tö, "v« vi" cña §¹o Tö, "Kiªm ¸i" cña MÆc Tö, "VÞ ng·" cña D­¬ng Chu, "Ph¸p trÞ" cña Hµn Vi. Khi ®ã tån t¹i c¶ quan ®iÓm duy t©m vµ duy vËt, trong ®ã quan ®iÓm duy vËt tËp trung chñ yÕu ë thuyÕt ¢m D­¬ng, Ngò Hµnh; dïng thuyÕt ¢m D­¬ng ®Ó gi¶i thÝch nguån gèc cña mäi vËt. I.2.1. C¸c tr­êng ph¸i triÕt häc Trung Quèc cæ - trung ®¹i mang tÝnh duy vËt Nho gia Nho gi¸o lµ tr­êng ph¸i lín nhÊt, tån t¹i l©u ®êi nhÊt Trung Quèc, do Khæng Tö (551 - 479 TCN) s¸ng lËp. TriÕt häc cña Nho gi¸o phÇn lín thÓ hiÖn t­ t­ëng duy t©m, "t«n thiªn" (coi trêi lµ ®Êng tèi cao) víi quan niÖm "sèng chÕt cã mÖnh, giµu sang do trêi"cho ®Õn khi Tu©n Tö coi con ng­êi vèn cã "tÝnh ¸c", chñ tr­¬ng thÕ giíi kh¸ch quan vèn cã quy luËt riªng, cho r»ng søc ng­êi cã thÓ th¾ng trêi. T­ t­ëng triÕt häc cña Tu©n Tö râ rµng mang ®Æc s¾c chñ nghÜa duy vËt th« s¬, t¹o nªn ®Çu mèi cho khuynh h­íng duy vËt trong Nho gi¸o. ¢ m D­¬ng gia §­îc biÕt ®Õn víi häc thuyÕt ¢m d­¬ng vµ Ngò hµnh næi tiÕng. Häc thuyÕt Ngò hµnh cã quan hÖ víi viÖc sïng b¸i cña con ng­êi víi n¨m lo¹i vËt chÊt cña tù nhiªn cÇn thiÕt lµ Kim, Méc, Thñy, Háa, Thæ; n¨m lo¹i vËt chÊt nµy lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi vµ khi t¸c dông vµo c¸c gi¸c quan cña con ng­êi sÏ ®em l¹i cho con ng­êi nh÷ng biÕn th¸i vÒ t©m lý. Céi nguån cña häc thuyÕt ¢m D­¬ng cã quan hÖ mËt thiÕt víi cuéc sèng con ng­êi; ngay tõ thuë s¬ khai, con ng­êi ®· cã ý niÖm vÒ gièng ®ùc vµ gièng c¸i v× ®ã lµ b¶n n¨ng, lµ b­íc ®Çu cña ®êi sèng sinh lý vµ t×nh c¶m. Häc thuyÕt ¢m D­¬ng vÒ c¬ b¶n cã mang tÝnh duy vËt v× ®· xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n giíi tù nhiªn ®Ó gi¶i thÝch sù khëi nguån cña vò trô. ¢m vµ D­¬ng lµ ®¹i biÓu cho hai d¹ng sù vËt tån t¹i phæ biÕn trong vò trô, mét d¹ng cã d­¬ng tÝnh: tÝch cùc, nhiÖt liÖt, cøng cái ... vµ mét d¹ng ©m tÝnh: tiªu cùc, l¹nh nh¹t, nhu nh­îc .... Hai thÕ lùc ¢m vµ D­¬ng t¸c ®éng lÉn nhau t¹o thµnh tÊt c¶ vò trô. I.2.2. §Æc ®iÓm duy vËt trong triÕt häc Trung Quèc cæ - trung ®¹i Thêi kú cæ ®¹i ë Trung Quèc, chñ nghÜa duy t©m chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o trong thÕ giíi quan cña x· héi Trung Hoa cæ ®¹i. Tuy nhiªn, c¸c nhµ duy vËt do dùa trªn nh÷ng tri thøc khoa häc tù nhiªn, tiÕn hµnh quan s¸t giíi tù nhiªn nªn c¸c quan ®iÓm triÕt häc cña hä ®· cã t¸c dông trong viÖc phª ph¸n c¸c quan ®iÓm duy t©m thÇn bÝ vèn g¾n liÒn víi chÕ ®é phong kiÕn Trung Hoa. VÊn ®Ò con ng­êi nãi chung, trong ®ã ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò tÝnh ng­êi vµ sè phËn con ng­êi lµ vÊn ®Ò næi bËt trong lÞch sö triÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i. C¸c nhµ duy vËt cho r»ng, tÝnh ng­êi (t­ t­ëng, t×nh c¶m, t©m lý) cña con ng­êi lµ do hoµn c¶nh bªn ngoµi sinh ra; nh÷ng ham muèn, dôc väng cña con ng­êi trong cuéc sèng lµ ®iÒu tù nhiªn, kh«ng cã g× xÊu xa. Hä quan niÖm trêi lµ giíi tù nhiªn, ®¹o trêi vµ mÖnh trêi lµ do sù vËn hµnh cã tÝnh quy luËt cña giíi tù nhiªn, kh«ng liªn quan ®Õn viÖc trÞ lo¹n cña con ng­êi. Tãm l¹i, t­ t­ëng duy vËt trong triÕt häc Trung Hoa cæ ®¹i dï vÒ c¬ b¶n lµ ®óng, cã tiÕn bé trong hoµn c¶nh lÞch sö lóc ®ã song kh«ng triÖt ®Ó, vÉn ®an xen víi t­ t­ëng duy t©m do chÞu ¶nh h­ëng cña chÕ ®é phong kiÕn Trung Hoa b¶o thñ. I.3. TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i X· héi Hy L¹p cæ ®¹i thêi kú ph¸t triÓn c¸c t­ t­ëng triÕt häc lµ x· héi chiÕm h÷u n« lÖ ë giai ®o¹n ®ang diÔn ra m©u thuÉn gi÷a c¸c tÇng líp. Khi ®ã, mét sè ngµnh khoa häc cô thÓ nh­: to¸n häc, vËt lý häc, thiªn v¨n, thuû v¨n ...b¾t ®Çu ph¸t triÓn. Nh÷ng khoa häc nµy ra ®êi ®ßi hái sù kh¸i qu¸t cña triÕt häc nh­ng t­ duy triÕt häc thêi kú nµy ch­a ph¸t triÓn cao; tri thøc triÕt häc vµ khoa häc cô thÓ th­êng hoµ vµo nhau. C¸c nhµ triÕt häc l¹i còng chÝnh lµ c¸c nhµ khoa häc cô thÓ. Ngoµi ra cßn cã sù giao l­u gi÷a Hy l¹p víi mét sè n­íc ph­¬ng §«ng nªn triÕt häc Hy L¹p còng chÞu sù ¶nh h­ëng cña triÕt häc ph­¬ng §«ng. Cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m trong lÞch sö triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p thÓ hiÖn næi bËt ë sù ®Êu tranh gi÷a hai ®­êng lèi triÕt häc: ®­êng lèi cña Plat«n (®¹i diÖn cho chñ nghÜa duy t©m) vµ ®­êng lèi cña §ªm«crÝt (®¹i diÖn cho chñ nghÜa duy vËt). Ngoµi ra cßn rÊt nhiÒu tr­êng ph¸i tr­êng ph¸i triÕt häc cã quan ®iÓm duy vËt tiÕn bé kh¸c. I.3.1. C¸c tr­êng ph¸i cã quan ®iÓm duy vËt trong triÕt häc cæ Hy L¹p Tr­êng ph¸i Milª Cã ba nhµ triÕt häc tiªu biÓu lµ TalÐt (629 - 547 TCN), Anaximan®r¬ ()615 - 546 TCN) vµ Anaximen (585 - 546 TCN). Trong ®ã TalÐt ®­îc coi lµ ng­êi ®Æt nÒn mãng cho triÕt häc Milª, «ng kh«ng chØ lµ mét nhµ triÕt häc mµ cßn lµ nhµ bu«n, nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ, nhµ to¸n häc vµ thiªn v¨n häc. TalÐt quan niÖm n­íc lµ khëi nguyªn cña mäi sù vËt. Mäi vËt ®Òu sinh ra tõ n­íc vµ khi chÕt ®i l¹i trë vÒ víi n­íc. Anaximan®r¬ l¹i cho r»ng c¬ së ®Çu tiªn cña mäi vËt lµ "v« cïng". "V« cïng" lµ vËt chÊt kh«ng cã h×nh thøc nhÊt ®Þnh, kh«ng cã g× quy ®Þnh, lµ v« cïng vµ v« h¹n. "V« cïng" lu«n lu«n vËn ®éng vµ biÕn ®æi, nhê ®ã c¸c sù vËt cô thÓ nh­ ®Êt, n­íc, löa vµ kh«ng khÝ ra ®êi. Bèn sù vËt cô thÓ nµy khi mÊt ®i l¹i trë vÒ víi "v« cïng". Anaximen cho r»ng kh«ng khÝ lµ c¬ së ®Çu tiªn cña mäi sù vËt. Sù vËt sinh ra do sù vËn ®éng kh«ng ngõng cña kh«ng khÝ. Kh«ng khÝ ®Æc l¹i thµnh giã, m©y, ®Êt, n­íc, ®¸. Kh«ng khÝ lo·ng ra thµnh löa. C¸c sù vËt kh¸c ®Òu do nh÷ng c¸i ®ã sinh ra. Ngay c¶ thÇn linh còng do kh«ng khÝ sinh ra. Tr­êng ph¸i triÕt häc Milª ®· ®Æt c¬ së ®Çu tiªn cho quan niÖm duy vËt vÒ thÕ giíi vµ c¸c nhµ triÕt häc cña tr­êng ph¸i ®ã lµ c¸c nhµ biÖn chøng tù ph¸t. Hä ®· dùa vµo sù quan s¸t trùc tiÕp thÕ giíi ®Ó xem xÐt nã. HªraclÝt (530 - 470 TCN) HªraclÝt lµ mét nhµ triÕt häc duy vËt. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong viÖc «ng thõa nhËn löa lµ b¶n nguyªn cña mäi vËt, ®ã lµ yÕu tè c¨n b¶n, duy nhÊt, phæ biÕn cña thÕ giíi. D­íi t¸c ®éng cña löa, ®Êt biÕn thµnh n­íc, n­íc biÕn thµnh kh«ng khÝ vµ ng­îc l¹i. Sù ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ng­êi còng bÞ quy ®Þnh bëi sù biÕn hãa cña löa. Tr­êng ph¸i Pitagor Do nhµ triÕt häc vµ to¸n häc næi tiÕng Pitagor (571 - 497 TCN) s¸ng lËp. Pitagor cho r»ng b¶n nguyªn cña thÕ giíi lµ con sè. Con sè lµ lùc l­îng chi phèi toµn bé thÕ giíi theo quy luËt. V× vËy, nhËn thøc sù vËt vµ thÕ giíi lµ nhËn thøc vÒ con sè. Con sè còng lµ c¬ së cña c¸c hiÖn t­îng tinh thÇn. Con sè tån t¹i vÜnh viÔn nªn tinh thÇn lµ bÊt tö; nã chØ chuyÓn tõ vËt nµy sang vËt kh¸c. L¬xÝp (kho¶ng 500 - 440 TCN) Lµ ng­êi s¸ng lËp ra häc thuyÕt nguyªn tö ë Hy L¹p cæ ®¹i. Nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc cña «ng ®­îc biÕt ®Õn th«ng qua §ªm«crÝt - häc trß cña «ng vµ nh÷ng nhµ triÕt häc kh¸c. L¬xÝp cho r»ng khëi nguyªn cña vËt chÊt kh«ng ph¶i bèn yÕu tè (®Êt, n­íc, löa, kh«ng khÝ) mµ lµ c¸c nguyªn tö. Nguyªn tö lµ c¸c h¹t vËt chÊt v« cïng nhá bÐ, kh«ng ph©n chia ®­îc. C¸c nguyªn tö v« cïng nhiÒu, chóng cã h×nh thøc vµ kÝch th­íc kh¸c nhau. Sù s¾p xÕp kh¸c nhau vÒ h×nh thøc gi÷a c¸c nguyªn tö t¹o nªn c¸c sù vËt kh¸c nhau cßn b¶n th©n nguyªn tö kh«ng thay ®æi. §ªm«crÝt (kho¶ng 460 - 370 TCN) §ªm«crÝt lµ nhµ triÕt häc duy vËt vÜ ®¹i nhÊt trong thÕ giíi cæ ®¹i, tõng ®i qua nhiÒu n­íc vµ tiÕp thu nhiÒu tri thøc triÕt häc, khoa häc cã gi¸ trÞ. §ªm«crÝt tiÕp tôc ph¸t triÓn quan ®iÓm cña L¬xÝp vÒ thuyÕt nguyªn tö, «ng cßn thÊy râ mèi quan hÖ chÆt chÏ gi÷a vËt chÊt vµ vËn ®éng, vËn ®éng lµ vèn cã cña nguyªn tö chø kh«ng ph¶i ®­îc ®­a tõ bªn ngoµi vµo. Tuy vËy, «ng vÉn ch­a thÊy ®­îc nguån gèc cña vËn ®éng vµ vËn ®éng kh«ng chØ lµ sù di chuyÓn trong ch©n kh«ng cña nguyªn tö. XuÊt ph¸t tõ quan niÖm vÒ nguyªn tö, vÒ sù vËn ®éng cña chóng, §ªm«crÝt kh¼ng ®Þnh vò trô do v« sè thÕ giíi t¹o nªn. Nh÷ng thÕ giíi nµy l¹i do sù s¾p xÕp kh¸c nhau cña nguyªn tö t¹o thµnh. Dùa vµo thuyÕt nguyªn tö, §ªm«crÝt thõa nhËn sù rµng buéc lÉn nhau theo luËt nh©n qu¶, tÝnh kh¸ch quan vµ tÊt nhiªn cña c¸c sù vËt, hiÖn t­îng tù nhiªn. §ã lµ quyÕt ®Þnh luËn duy vËt - mét ®ãng gãp quan träng cña §ªm«crÝt vµo triÕt häc duy vËt. Song, «ng l¹i phñ nhËn tÝnh ngÉu nhiªn vµ cho r»ng ®ã lµ mét hiÖn t­îng kh«ng cã nguyªn nh©n, lµ kh¸i niÖm chñ quan do con ng­êi nªu ra ®Ó che dÊu sù ngu dèt cña m×nh. Quan ®iÓm duy vËt cña §ªm«crÝt cßn thÓ hiÖn trong viÖc «ng b¸c bá quan niÖm vÒ sù s¶n sinh ra sù sèng vµ con ng­êi cña thÇn th¸nh. ¤ng cho r»ng sù sèng lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh biÕn ®æi dÇn dÇn tõ thÊp ®Õn cao cña tù nhiªn. Ngay c¶ linh hån còng do mét lo¹i nguyªn tö ®Æc biÖt cÊu t¹o nªn. C¸i chÕt chÝnh lµ sù ph©n t¸n cña c¸c nguyªn tö cÊu t¹o nªn thÓ x¸c vµ linh hån chø kh«ng ph¶i linh hån rêi khái thÓ x¸c. Tuy quan niÖm cña §ªm«crÝt cßn méc m¹c song nã gi÷ vai trß rÊt quan träng trong viÖc chèng l¹i c¸c quan ®iÓm duy t©m vµ t«n gi¸o vÒ tÝnh bÊt tö cña linh hån con ng­êi. TriÕt häc duy vËt cña §ªm«crÝt ®· ®ãng vai trß quan träng trong chñ nghÜa v« thÇn. Theo «ng, së dÜ con ng­êi cã quan niÖm vÒ thÇn lµ do con ng­êi ho¶ng sî tr­íc nh÷ng hiÖn t­îng cña tù nhiªn nh­ sÊm, chíp ... Vµ sù tån t¹i cña thÇn chØ lµ sù nh©n c¸ch hãa nh÷ng hiÖn t­îng cña tù nhiªn hay nh÷ng thuéc tÝnh cña chÝnh con ng­êi. Tãm l¹i, nh÷ng quan ®iÓm, t­ t­ëng triÕt häc cña §ªm«crÝt cßn mang tÝnh chÊt ph¸c, méc m¹c, trùc quan song ®· ®­a triÕt häc duy vËt Hy L¹p cæ ®¹i lªn b­íc tiÕn míi, ®ãng gãp cho kho tµng triÕt häc cña nh©n lo¹i nh