CHỌN LỌC BÒ CÁI TRONG CHĂN NUÔI BÒ THỊT

CHỌN LỌC BÒ CÁI TRONG CHĂN NUÔI BÒ THỊT CHƯƠNG 1: SINH SẢN BÒ CÁI Môc lôc Trang Giíi thiÖu 2 1. Ch−¬ng 1: Sinh s¶n bß c¸i Giíi thiÖu 3 Gi¶i phÉu c¬ quan sinh dôc c¸i 3 Sinh lý sinh s¶n 4 §éng dôc trë l¹i sau khi ®Î 10 Ch¨m sãc, qu¶n lý chung 12 2. Ch−¬ng 2: Gi¸ trÞ cña chän läc bß c¸i 16 Giíi thiÖu chung 16 HiÖu suÊt sinh s¶n 17 Tæng sè l−îng vµ chÊt l−îng bª th«ng qua chän läc bß c¸i 19 C¶i thiÖn c¸c tÝnh tr¹ng vÒ thÞt xÎ 21 Tãm t¾t 21 3. Ch−¬ng 3: Chän nh÷ng con c¸i tèt 23 §¹i c−¬ng 23 C¸c nguyªn t¾c chän läc c¬ b¶n 23 ThiÕt lËp nh÷ng môc tiªu lai t¹o gièng 27 C©n b»ng chän läc 27 Chän läc bß c¸i gièng 28 HÖ thèng qu¶n lý bß c¹n s÷a 33 Chän läc bß c¸i víi c−êng ®é cao 35 Tãm t¾t 35 4. Ch−¬ng 4: C¸c c«ng cô qu¶n lý ®µn bß Giíi thiÖu X¸c ®Þnh nh÷ng gia sóc chÊt l−îng cao 37 Ghi chÐp vµ sö dông sè liÖu 37 §o ®¹c vµ ph©n tÝch kh¶ n¨ng s¶n xuÊt 39 Qu¶n lý phèi gièng-BREEDPLAN 39 Phèi gièng nh©n t¹o 45 CÊy truyÒn ph«i 45 Tr¸nh cã chöa cho nh÷ng bß c¸i lo¹i th¶i 46 1 Giíi thiÖu B−íc ®Çu tiªn vµ quan träng nhÊt trong x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh nh©n gièng c©n b»ng lµ x©y dùng mét tËp hîp c¸c môc tiªu nh©n gièng. §Ó thùc hiÖn ®−îc ®iÒu nµy cÇn ph¶i n¾m ®−îc: • TiÒm n¨ng s¶n xuÊt hoÆc kh¶ n¨ng cña trang tr¹i. • Møc n¨ng suÊt xuÊt hiÖn t¹i cña ®µn gia sóc cña b¹n. • C¸c yªu cÇu cña thÞ tr−êng hoÆc thÞ tr−êng b¹n cã kÕ ho¹ch cung cÊp s¶n phÈm. • Nh÷ng h¹n chÕ vÒ m«i tr−êng. Mét khi c¸c môc tiªu nh©n gièng ®· ®−îc thiÕt lËp c«ng viÖc tiÕp theo lµ x¸c ®Þnh c¸c tiªu chuÈn chän läc sÏ ®−îc sö dông trong ®µn ®Ó ®¸p øng môc tiªu ®· v¹ch ra. §Ó thùc hiÖn ®−îc viÖc nµy cÇn lËp danh s¸ch: • C¸c tÝnh tr¹ng quan träng vÒ kinh tÕ. • Môc tiªu s¶n xuÊt trong t−¬ng lai. • Tiªu chuÈn chän läc. • Lo¹i nh÷ng con c¸i kh«ng chöa ®Î. • Nh÷ng con ®ùc cã tèc ®é sinh tr−ëng cao cÇn chän läc. §iÒu quan träng lµ ph¶i x¸c lËp c¸c mèi liªn kÕt hoÆc t−¬ng quan di truyÒn gi÷a c¸c tÝnh tr¹ng vµ qua ®ã lùa chän mét tÝnh tr¹ng cã thÓ t¸c ®éng ®Õn mét tÝnh tr¹ng kh¸c. T¸c ®éng nµy cã thÓ tÝch cùc hoÆc tiªu cùc (cã lîi hoÆc cã h¹i). ThÝ dô chän läc vÒ tèc ®é sinh tr−ëng cã thÓ lµm t¨ng khèi l−îng s¬ sinh, do ®ã lµm t¨ng c¸c tr−êng hîp ®Î khã. Tiªu chuÈn chän läc cÇn ®−îc xÕp −u tiªn theo tÇm quan träng kinh tÕ cña c¸c tÝnh tr¹ng. Mét sè tiªu chuÈn chän läc sÏ ®−îc ¸p dông trªn c¬ së "tÊt c¶ hoÆc kh«ng". TÝnh t×nh cã thÓ lµ mét tÝnh tr¹ng nh− vËy mµ ë ®ã nÕu gia sóc ®−îc cho lµ cã tÝnh t×nh kh«ng hiÒn lµnh th× ph¶i lo¹i th¶i, kh«ng kÓ gia sóc ®ã ®¸p øng c¸c tiªu chuÈn kh¸c nh− thÕ nµo. Ng−êi qu¶n lý ®µn cÇn ph¶i nhËn râ ®−îc ¶nh h−ëng cña chän läc con c¸i ®Õn toµn ®µn. Trong mét ®êi mét bß c¸i gièng cã thÓ s¶n xuÊt 8 bª trong khi mét con ®ùc cã thÓ s¶n xuÊt ®−îc 120 bª. §iÒu quan träng lµ x¸c ®Þnh khÝa c¹nh nµo trong qu¶n lý ch¨m sãc ®µn mµ ng−êi qu¶n lý cã thÓ t¸c ®éng ®Ó thay ®æi n¨ng suÊt bß c¸i. C¸c khÝa c¹nh nµy lµ: • Dinh d−ìng • Qu¶n lý phèi gièng. • Di truyÒn (chän läc) • BÖnh tËt. Dinh d−ìng cã thÓ lµ yÕu tè ¶nh h−ëng lín nhÊt ®Õn kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña bß c¸i nh−ng yÕu tè nµy kh«ng ®−îc th¶o luËn mét c¸ch chi tiÕt trong cuèn s¸ch nµy. Cuèn s¸ch nµy chØ ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò: • Sinh s¶n (cÊu t¹o chøc n¨ng cña ®−êng sinh dôc c¸i) • Gi¸ trÞ cña chän läc • Chän läc bß c¸i nh− thÕ nµo cho ®óng • C¸c c«ng cô trî gióp trong chän läc vµ lo¹i th¶i 2 Ch−¬ng 1 Sinh s¶n cña gia sóc c¸i Giíi thiÖu HiÓu biÕt ch¾c ch¾n vÒ sinh lý sinh s¶n ë bß c¸i t¹o cho nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i cã thÓ ®iÒu khiÓn vµ c¶i thiÖn n¨ng suÊt sinh s¶n cña bß. C¶i tiÕn trong qu¶n lý sinh s¶n cã thÓ lµm t¨ng hiÖu qu¶ kinh tÕ cho nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i bß. Gi¶i phÉu c¬ quan sinh dôc c¸i Buång trøng C¬ quan sinh dôc s¬ cÊp cña con c¸i lµ buång trøng. Buång trøng cã hai chøc n¨ng: s¶n xuÊt tÕ bµo sinh dôc vµ hocmon. C¸c tÕ bµo sinh dôc cña con c¸i gäi lµ trøng. ë bß mét buång trøng cã h¬n 100.000 trøng lóc míi sinh. Tuy nhiªn trong suèt ®êi cña mét con bß c¸i chØ mét sè l−îng nhá trøng sÏ ®−îc thô tinh vµ ph¸t triÓn thµnh bª. Hocmon ®−îc tiÕt ra tõ buång trøng ®iÒu khiÓn møc ®é biÓu hiÖn tÝnh dôc, sinh tr−ëng vµ c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Chóng sÏ ®−îc th¶o luËn chi tiÕt sau. PhÇn lín ®iÒu khiÓn vÒ sinh s¶n liªn quan ®Õn ®iÒu khiÓn buång trøng. Lç niÖu ®¹o èng niÖu ®¹o Manh nang Cæ tö cung Buång trøng Vßi trøng Sõng tö cung Th©n tö cung R·nh cæ tö cung ¢m ®¹o Bãng ®¸i ¢m hé HËu m«n H×nh 1: §−êng sinh dôc cña bß c¸i KÝch th−íc vµ h×nh d¸ng cña buång trøng ë bß rÊt ®a d¹ng. Nh÷ng ng−êi kh¸m thai cã kinh nghiÖm cã kh¶ n¨ng c¶m nhËn ®−îc buång trøng cña bß khi sê n¾n qua trùc trµng. Buång trøng cã kÝch th−íc b»ng h¹t ®Ëu Hµ Lan vµ ë nh÷ng bª ch−a thµnh thôc vÒ tÝnh chóng cã kÝch th−íc nhá h¬n. Khi b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh chóng dµi kho¶ng 2 cm. Sau giai ®o¹n nµy kÝch th−íc vµ h×nh th¸i cña chóng rÊt thay ®æi. ë bß thµnh thôc vÒ tÝnh trung b×nh buång trøng cã kÝch th−íc vµ h×nh th¸i t−¬ng tù h¹t h¹nh nh©n. 3 §−êng sinh dôc ¢m hé: lµ phÇn cã thÓ nh×n thÊy ®−îc ë ®−êng sinh dôc c¸i, nã n»m ngay d−íi hËu m«n vµ b¶o vÖ cöa vµo ©m ®¹o. ¢m ®¹o dµi kho¶ng 24-26 cm ë hÇu hÕt bß c¸i ®· thµnh thôc vÒ tÝnh vµ cã h×nh èng. Lóc giao phèi tinh dÞch ®äng l¹i trong ©m ®¹o gÇn cæ tö cung. Cæ tö cung lµ c¬ quan h×nh èng cã c¬ dµy nèi ©m ®¹o víi c¸c bé phËn kh¸c cña ®−êng sinh dôc, nh÷ng ng−êi kh¸m cã kinh nghiÖm cã thÓ c¶m nhËn ®−îc chóng dÔ dµng qua sì n¾n trùc trµng. ë nh÷ng bª c¸i t¬ ch−a thµnh thôc vÒ tÝnh ®−êng kÝnh cña cæ tö cung cã thÓ <10 mm. ë thêi kú thµnh thôc vÒ tÝnh cæ tö cung ë phÇn lín bß c¸i t¬ cã ®−êng kÝnh lµ 1- 2 cm. ë nh÷ng bß c¸i lín tuæi h¬n ®−êng kÝnh cæ tö cung cã thÓ lªn ®Õn 6cm hoÆc h¬n vµ dµi 15 cm hoÆc h¬n. Cæ tö cung cã kÝch th−íc t¨ng lªn theo tuæi vµ sè l−îng bª mµ bß mÑ ®· ®Î vµ cã khuynh h−íng lín h¬n ë gièng bß cã nguån gèc tõ Bos indicus. Cæ tö cung cã t¸c dông lµ hµng rµo ch¾n b¶o vÖ n»m gi÷a ©m ®¹o vµ c¸c tæ chøc m« kh¸c cña tö cung. Tö cung ®−îc chia thµnh hai sõng tö cung, chóng c¸ch cæ tö cung kho¶ng 2-4 cm. Sõng tö cung xo¾n vÒ phÝa tr−íc vµ phÝa d−íi vµ cã thÓ dµi ®Õn 40 cm. Bª con sÏ ph¸t triÓn trong sõng tö cung sau khi trøng thô tinh ë trong èng dÉn trøng (hay vßi fallop). èng dÉn trøng nèi liÒn loa kÌn víi sõng tö cung vµ phÇn cßn l¹i cña ®−êng sinh dôc. Buång trøng ®−îc loa kÌn bao quanh, loa kÌn thu hót trøng ®−îc gi¶i phãng tõ buång trøng vµ dÉn trùc tiÕp vµo trong vßi fallop. Toµn bé c¬ quan sinh dôc ®−îc cè ®Þnh nhê mét m¶nh tæ chøc gäi lµ d©y ch»ng réng. D©y ch»ng nµy còng b¸m vµo trùc trµng. Sinh lý sinh s¶n Sinh s¶n ®¹t kÕt qu¶ tèt liªn quan ®Õn chu kú ®éng dôc (®éng dôc ®Òu) giao phèi, thô thai (trøng thô tinh), chöa, ®Î vµ tiÕt s÷a (cho bª bó s÷a). Mçi mét thêi kú trong c¸c giai ®o¹n nµy ®Òu ®−îc ®iÒu khiÓn b»ng hormone. Hormone lµ c¸c chÊt dÉn truyÒn th«ng tin ho¸ häc ®−îc gi¶i phãng vµo trong m¸u vµ t¸c dông ®Õn phÇn kh¸c cña c¬ thÓ. Hormone sinh dôc c¸i ®−îc gi¶i phãng tõ buång trøng vµ tõ tuyÕn néi tiÕt n»m ë mÆt d−íi n·o - tuyÕn yªn. Hormone ®−îc gi¶i phãng tõ tuyÕn yªn chÞu sù ®iÒu khiÓn cña c¬ chÕ th«ng tin ng−îc, víi sù tham gia cña c¸c hormone gi¶i phãng tõ buång trøng vµ c¸c th«ng tin nhËn ®−îc tõ n·o bé. C¸c th«ng tin tõ bé phËn n·o cao cÊp h¬n chÞu ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn c¬ thÓ, møc dinh d−ìng vµ c¸c tÝn hiÖu kh¸c. Chu kú ®éng dôc Trong buång trøng cña bß, trøng ph¸t triÓn liªn tôc trong suèt c¶ ®êi thµnh c¸c môn n−íc chøa ®Çy dÞch gäi lµ no·n nang. Mçi mét trøng mÊt kho¶ng 6 th¸ng ®Ó ph¸t triÓn. PhÇn lín trøng kh«ng ph¸t triÓn ®Çy ®ñ vµ bÞ t¸i hÊp thu ®i mét c¸ch ®¬n gi¶n. Sù ph¸t triÓn cña trøng ®Õn khi thµnh thôc vÒ tÝnh kh«ng cÇn cã hormone cña n·o. Sau khi thµnh thôc vÒ tÝnh, hormone ®−îc tuyÕn yªn ë n·o tiÕt ra lµm cho mét sè trøng ®−îc chän läc ph¸t triÓn ®Çy ®ñ vµ gi¶i phãng khái buång trøng cã nghÜa lµ rông trøng. No·n nang cã thÓ cã ®−êng kÝnh 10-15 mm ngay tr−íc khi rông trøng. PhÇn lín c¸c no·n nang kh¸c ®−êng kÝnh chØ ®¹t 1-2 mm tr−íc khi bÞ t¸i hÊp thu. Tû lÖ thô tinh cao nhÊt ë bß c¸i t¬ ®éng dôc lÇn thø 2 hoÆc thø 3. MÆc dï mét sè bß c¸i t¬ sÏ thô tinh ë lÇn ®éng dôc ®Çu tiªn vµ sÏ cã thai nÕu cho phèi gièng. Chu kú ®éng dôc ®iÓn h×nh ë bß lµ 21 ngµy, tuy nhiªn cã thÓ giao ®éng trong ph¹m vi 18-24 ngµy. 4 Sù thµnh thôc vÒ tÝnh Sù thµnh thôc vÒ tÝnh ®−îc ®Þnh nghÜa lµ tuæi hoÆc thêi kú ph¸t triÓn, mµ t¹i thêi ®iÓm ®ã gia sóc cã thÓ sinh s¶n ®−îc cã nghÜa lµ ®· thµnh thôc vÒ tÝnh. Tuæi thµnh thôc vÒ tÝnh ë bß c¸i t¬ rÊt thay ®æi gi÷a c¸c c¸ thÓ, gièng vµ c¸c ®iÒu kiÖn kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ dinh d−ìng. T û lÖ ® ¹t tu æi th µn h th ôc ( % ) Khèi l−îng (kg) H×nh 2: Khèi l−îng bß c¸i t¬ lai Brahman ë nam Australia lóc thµnh thôc vÒ tÝnh (G.Fordyce, DPI Queensland, ch−a xuÊt b¶n) ë vïng «n ®íi cña Australia cã khÝ hËu «n hoµ, ®iÒu kiÖn nãi chung thuËn lîi bß cã tèc ®é sinh tr−ëng nhanh, bß c¸i t¬ thµnh thôc ë khèi l−îng thÊp h¬n vµ ë tuæi nhá h¬n so víi m«i tr−êng nhiÖt ®íi kh¾c nghiÖt h¬n nh− m«i tr−êng ë miÒn b¾c Australia. GhÐp ®«i giao phèi lóc kho¶ng 1 n¨m tuæi (th−êng tõ 13-17 th¸ng tuæi) cã thÓ lµ sù lùa chän thùc tÕ vµ mong muèn trong c¸c ®iÒu kiÖn bß sinh tr−ëng tèt. Bß c¸i cã "khèi l−îng giao phèi tèt nhÊt" lµ 280 kg ®èi víi phÇn lín gièng bß cña Anh ®−îc dïng lµm chØ sè mµ t¹i ®ã phÇn lín bß c¸i t¬ ®¹t ®−îc thµnh thôc vÒ tÝnh. ChØ sè nµy ®−îc sö dông v× ë khèi l−îng nµy 85% bß c¸i t¬ hoÆc h¬n sÏ b¾t ®Çu ®éng dôc nÕu lín lªn trong c¸c ®iÒu kiÖn dinh d−ìng tèt. Sù chªnh lÖch vÒ khèi l−îng khi bß c¸i t¬ b¾t ®Çu ®éng dôc rÊt Ýt: ± 25 kg trong c¸c ®iÒu kiÖn tèc ®é sinh tr−ëng nhanh. T×nh h×nh nµy rÊt kh¸c ë c¸c vïng nhiÖt ®íi kh¾c nghiÖt. Trong c¸c vïng nµy nghiªn cøu cña DPI (Bé N«ng nghiÖp Bang Queensland) cho thÊy cã sù biÕn ®éng lín vÒ khèi l−îng khi b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh: ± 100 kg (tham kh¶o h×nh 2). §éng dôc lÇn ®Çu ®−îc ph¸t hiÖn ë 95% gia sóc cã khèi l−îng n»m trong kho¶ng 175-375kg vµ tuæi n»m trong kho¶ng 13-33 th¸ng. Nãi chung ®iÒu kiÖn cµng khã kh¨n vµ dinh d−ìng cµng nghÌo, thêi gian b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh cµng kÐo dµi. LÇn ®éng dôc ®Çu tiªn th−êng ë khèi l−îng vµ tuæi cao h¬n nhiÒu trong c¸c ®iÒu kiÖn nghÌo dinh d−ìng so víi c¸c ®iÒu kiÖn tèt h¬n. Tuæi b¾t ®Çu thµnh thôc vÒ tÝnh trung b×nh ë bß lai Brahman ë B¾c Queensland lµ 20,5 th¸ng vµ khèi l−îng 285 kg nh− vËy ë khèi l−îng nµy chØ 1/2 sè gia sóc b¾t ®Çu ®éng dôc. Tuy nhiªn do khèi l−îng lín h¬n th−êng ®¹t ®−îc vµo ®Çu mïa Èm −ít, phÇn lín bª c¸i lì sÏ ®ñ lín ®Ó thµnh thôc vÒ tÝnh vµ ®−îc cho giao phèi thµnh c«ng vµo cuèi mïa m−a. Khèi l−îng trung b×nh lóc thµnh thôc vÒ tÝnh ë mïa vô thuËn lîi ë Swans Lagoon lµ kho¶ng 250 kg vµ ë mïa kh«ng thuËn lîi lµ kho¶ng 300 kg. ë miÒn B¾c Australia ghÐp ®«i giao phèi lóc bß d−íi 18 th¸ng, bß c¸i t¬ Bos indicus lµ 20-30% cã thai trong thêi kú ghÐp ®«i giao phèi 3 th¸ng. Tû lÖ nµy dao ®éng trong 5 kho¶ng 20-80% phô thuéc vµo mïa vô vµ ch¨m sãc qu¶n lý. Bæ sung thøc ¨n ë møc thÊp cã thÓ lµm t¨ng tû lÖ thô thai 15%. ë c¸c m«i tr−êng thuËn lîi h¬n tû lÖ thô thai cã kÕt qu¶ ®¹t 70-90% ë thêi kú ghÐp ®«i giao phèi ng¾n. GhÐp ®«i giao phèi Giao phèi lóc bß c¸i ®éng dôc lµ lóc bß c¸i tiÕp nhËn, t×m kiÕm vµ thu hót con ®ùc. §éng dôc b×nh th−êng kÐo dµi kho¶ng 6-30 giê. Bß c¸i Bos indicus vµ bß ë c¸c m«i tr−êng nãng h¬n cã xu h−íng thÓ hiÖn c¸c biÓu hiÖn ®éng dôc trong thêi gian ng¾n h¬n. Trong thêi kú ®éng dôc con c¸i biÓu hiÖn c¸c dÊu hiÖu ®iÓn h×nh vÒ c¸c hµnh vi nµy do khèi l−îng lín oestrogen tiÕt ra tõ c¸c no·n nang tr−íc khi rông trøng t¸c ®éng ®Õn n·o g©y ra. C¸c dÊu hiÖu nµy lµ: Bån chån, nh¶y lªn c¸c bß c¸i kh¸c, ®øng yªu cho con kh¸c nh¶y lªn, tõ tö cung vµ tö cung gi¶i phãng mét l−îng niªm dÞch d¹ng sîi trong suèt ®−îc xem lµ c¸c sîi thu hót con ®ùc. C¸c biÓu hiÖn bªn ngoµi vÒ ho¹t ®éng tÝnh dôc cã thÓ nh×n thÊy ®−îc lµ ©m hé trë nªn s−ng, ®á, l«ng vµ ®u«i xï lªn, cã c¸c vÕt cä s¸t ë phÇn ®Çu cña ®u«i vµ c¸c x−¬ng ®u«i nhá. H×nh 3 : Ph«i bß Thô thai Thô thai lµ sù thô tinh thµnh c«ng cña mét trøng bëi mét tinh trïng sau khi rông trøng. Rông trøng do luternizing hormone (LH) ®−îc gi¶i phãng tõ tuyÕn yªn ë n·o g©y ra. Rông trøng th−êng x¶y ra kho¶ng 12 giê sau khi c¸c biÓu hiÖn ®éng dôc kÕt thóc. Tuy nhiªn giíi h¹n nµy cã thÓ n»m trong kho¶ng 2-26 giê. Rông trøng chËm sau khi kÕt thóc biÓu hiÖn ®éng dôc b¶o ®¶m r»ng tinh trïng ®· ë trong ®−êng sinh dôc con c¸i Ýt nhÊt 1-6 giê tr−íc khi trøng chuyÓn xuèng èng dÉn trøng ®Ó thô tinh. Thêi gian nµy cho phÐp tinh trïng tr¶i qua mét qu¸ tr×nh t¨ng ho¹t lùc, qu¸ tr×nh nµy gióp cho sù thô tinh x¶y ra. Qu¸ trinh fnµy nh»m thay ®æi cÊu tróc ®Çu tinh trïng lµm cho nã cã kh¶ n¨ng thô tinh mét tÕ bµo trøng cã hiÖu qu¶. Sù thô tinh cÇn ph¶i x¶y ra trong vßng 6 giê sau khi rông trøng. Sau thêi gian nµy trøng kh«ng ®−îc thô tinh sÏ tho¸i ho¸ hoÆc nÕu ®−îc thô tinh th× hîp tö còng kh«ng cã kh¶ n¨ng sèng. Sau khi thô tinh hîp tö mÊt 6-7 ngµy ®Ó chuyÓn xuèng èng dÉn trøng ®i vµo trong sõng tö cung vµ cÊy vµo ®ã. Sau khi rông trøng, kho¶ng trèng do no·n nang rông ®i ®Ó l¹i ë trong buång trøng ®−îc lÊp ®Çy bëi c¸c tæ chøc cã mµu da cam h¬i vµng, vµ sau 5 ngµy h×nh thµnh thÓ vµng. ThÓ vµng s¶n sinh ra progesterone cÇn thiÕt ®Ó duy tr× thai. Sau 5-6 th¸ng thai nghÐn c¸c cÊu tróc kh¸c nh− nhau thai s¶n xuÊt ®ñ progesterone ®Ó duy tr× thai cho 6 ®Õn sau khi sinh. Progesterone còng t¸c ®éng ®Õn n·o, øc chÕ gi¶i phãng hormone tuyÕn yªn vµ ng¨n c¶n bß cã thai ®éng dôc. NÕu bß c¸i kh«ng cã thai, tö cung sÏ gi¶i phãng prostaglandin kho¶ng 16-17 ngµy sau khi rông trøng. C¸c prostaglandin lµm tiªu tan thÓ vµng vµ nh− vËy ng¨n c¶n sù s¶n xuÊt tiÕp tôc progesterone. TiÕp theo ®ã hormone kÝch thÝch no·n nang (FSH) ®−îc gi¶i phãng tõ tuyÕn yªn bß vµ lµm cho chu kú ®éng dôc míi b¾t ®Çu. FSH cã thÓ t¹o kh¶ n¨ng cho mét hoÆc nhiÒu no·n nang ®ang ph¸t triÓn cã kÝch th−íc nhá (®−êng kÝnh 1-2 mm) lín lªn ®ñ kÝch th−íc ®Ó rông trøng. Mét con c¸i sÏ tiÕp tôc chu kú ®éng dôc 21 ngµy mét lÇn trõ khi nã cã thai hoÆc chÞu stress vÒ dinh d−ìng lµm cho n·o gi¶m s¶n xuÊt hormone tõ tuyÕn yªn. Chöa Ph«i thai rêi khái èng dÉn trøng vµ ®i vµo tö cung vµo ngµy thø 6 hoÆc thø 7. Mét sè ngµy sau ®ã ph«i b¸m vµo v¸ch tö cung. Sau ®ã ph«i gi¶i phãng ra c¸c tÝn hiÖu ho¸ häc nh¾c nhë c¸c hÖ thèng ë bß c¸i vÒ sù hiÖn diÖn cña nã. §iÒu nµy ng¨n c¶n tö cung bß gi¶i phãng prostaglandin lµm tiªu tan thÓ vµng, chÊm døt viÖc chöa. Kh«ng ph¶i toµn bé sù thô thai ®Òu ®−a ®Õn cã chöa. B×nh th−êng kho¶ng 25% ph«i bÞ mÊt ®i trong vßng 17 ngµy tõ khi thô thai. §iÒu nµy cã thÓ lµ do khuyÕt tËt nhá vÒ di truyÒn hoÆc ph«i kh«ng cã kh¶ n¨ng chuyÓn ®−îc c¸c tÝn hiÖu ho¸ häc m¹nh ®Õn hÖ thèng hormone cña bß. Trªn thùc tÕ mét tû lÖ cã thai 75% lµ tû lÖ cã thÓ ®¹t ®−îc ë mét chu kú ®éng dôc ®¬n. §iÒu nµy gi¶i thÝch t¹i sao 3 chu kú ®éng dôc hoÆc nhiÒu h¬n (tèi thiÓu 9 tuÇn) lµ cÇn thiÕt ®Ó ®¹t ®−îc tû lÖ cã thai 95%. Tû lÖ ph«i chÕt t¨ng lªn trong vßng 17 ngµy sau khi thô thai cã thÓ do bß c¸i chÞu stress tõ nhiÖt ®é kh«ng b×nh th−êng, nghÌo dinh d−ìng hoÆc m¾c bÖnh. Trong phÇn lín tr−êng hîp mÊt ph«i sím ®−îc xem lµ kh«ng thô thai v× bß c¸i sÏ ®éng dôc trë l¹i ë thêi ®iÓm b×nh th−êng. Tû lÖ kh«ng cã chöa sau 17 ngµy kh«ng nªn v−ît qu¸ 3% nÕu kh«ng cã chöa qu¸ møc nµy cÇn ph¶i ®−îc ®iÒu tra v× cã thÓ liªn quan ®Õn c¸c bÖnh: phÈy khuÈn (vilriosis) bÖnh Trichomonas (Trichomonasis), bÖnh Lepto (Leptospirosis). Bß c¸i cã thêi gian chöa trung b×nh lµ 283 ngµy, b×nh th−êng kho¶ng 275-295 ngµy. Mét sè gièng nh− Jersey cã thêi gian chöa ng¾n h¬n trong khi c¸c gièng Ch©u ©u cã thêi gian chöa dµi h¬n. Bß Bos indcus chöa dµi nhÊt kho¶ng 290 ngµy. Chöa bª ®ùc th−êng dµi h¬n chöa bª c¸i 1 hoÆc 2 ngµy. Chöa sinh ®«i x¶y ra kho¶ng 2 trong 1000 lÇn sinh ®Î ë bß Bos indicus vµ con lai cña chóng, nh−ng lªn ®Õn 30 trong 1000 l−ît sinh ®Î ë bß s÷a, 90% tr−êng hîp chöa sinh ®«i m¸u ®Õn nu«i d−ìng bª lµ chung cho c¶ hai. NÕu mét bª lµ ®ùc vµ mét bª lµ c¸i, hormone do ph«i thai ®ùc s¶n xuÊt gi÷a ngµy thø 80 vµ ngµy thø 120 trong giai ®o¹n cã chöa cã thÓ lµm rèi lo¹n sù ph¸t triÓn cña c¬ quan sinh dôc bª c¸i dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ®−îc gäi lµ bÊt dôc (freemartin). Freemertin cã tÝnh ®ùc ë bªn ngoµi vµ th−êng mÊt mét sè phÇn ë ®−êng sinh dôc. Bª Freemertin kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n vµ cÇn ph¶i lo¹i th¶i. 10% trong c¸c bª sinh ®«i cã 2 giíi tÝnh hçn hîp cã thÓ ph¸t triÓn thµnh con c¸i b×nh th−êng. §Î §Î hay sinh lÇn ®Çu tiªn b¾t ®Çu do bª chø kh«ng do ph¶i bß mÑ: khi ®¹t ®Õn mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh, n·o bª gi¶i phãng c¸c hormone g©y stress gäi lµ corticosteroid hormone vµ hormone nµy g©y ra qu¸ tr×nh sinh ®Î, ®Î còng mét phÇn do di truyÒn quyÕt ®Þnh. Thêi ®iÓm ®Î thÝch hîp cã kh¶ n¨ng ®−îc kÕ thõa. §iÒu nµy cã nghÜa lµ thêi gian chöa cã thÓ thay ®æi b»ng sù chän läc. Qu¸ tr×nh sinh ®Î cã sù tham gia vµ ®iÒu khiÓn cña nhiÒu hormone. Gi¶i phßng hormone corticosteroid ë bª lµm cho tö cung bß mÑ gi¶i phãng prostaglandin. Prostaglandin lµm tiªu tan thÓ vµng, lµm d·n cæ tö cung vµ g©y co bãp tö cung 7 Hormone relaxin lµm d·n d©y ch»ng vïng chËu, chÝnh hormone nµy lµm cho bß c¸i ®i l¹i kÐm v÷ng ch¾c h¬n vµ ®u«i d−êng nh− n©ng cao h¬n khi bß c¸i "®øng bËt dËy". Oxytocin g©y co bãp tö cung m¹nh h¬n x¶y ra ë thêi kú cuèi cña giai ®o¹n ®Î. Oxytocin còng lµ hormone lµm t¨ng thªm s÷a. Khi ®Î phÇn lín bª xuÊt hiÖn ch©n tr−íc duçi ra vµ ®Çu tùa lªn ch©n tr−íc hoÆc n»m gi÷a 2 ch©n tr−íc. NÕu c¸c ch©n sau ra tr−íc ®ã lµ ®Î ng«i n«ng. Qu¸ tr×nh ®Î hoµn thµnh khi nhau thai ®−îc ®Èy ra ngoµi. PhÇn lín bª chÕt trong vßng 1 tuÇn sau khi sinh. Tû lÖ chÕt cña bª lªn ®Õn 10% trong kho¶ng thêi gian tõ khi kiÓm tra x¸c ®Þnh cã chöa ®Õn khi cai s÷a, cã thÓ x¶y ra ë c¸c m«i tr−êng kh¾c nghiÖt. Bª chÕt do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c bao gåm: bª chÕt khi sinh ra hoÆc yÕu do ®Î khã, bÖnh tËt vµ c¸c nh©n tè stress kh¸c hoÆc nu«i d−ìng bß mÑ kh«ng ®Çy ®ñ dÉn ®Õn thiÕu s÷a. TiÕt s÷a Kh¶ n¨ng tiÕt s÷a cña con mÑ lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh chñ yÕu sù sèng sãt cña bª vµ khèi l−îng cai s÷a ë bª. Yªu cÇu vÒ thøc ¨n vµ n¨ng l−îng cña bß c¸i ë thêi kú sau cña giai ®o¹n cã chöa vµ ë giai ®o¹n tiÕt s÷a rÊt cao. Nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt cã thÓ x¸c ®Þnh ®iÒu nµy b»ng c¸ch ®¸nh gi¸ thay ®æi ®iÓm thÓ tr¹ng ë bß c¸i. N ¨n g l− în g cÇ n th iÕ t h µn g ng µy ( M J) Chöa TiÕt s÷a H×nh 4: Nhu cÇu n¨ng l−îng hµng ngµy ®Ó duy tr× thÓ tr¹ng mét bß lai Brahman khèi l−îng 400kg (TÝnh to¸n cña G. Forduyce, DPI, Charters Towers) Th¸ng sau khi thô thai Bß cã thÓ bï l¹i tõng phÇn nhu cÇu n¨ng l−îng thªm ra trong lóc cho s÷a b»ng c¸ch t¨ng l−îng thøc ¨n ¨n vµo, l−îng thøc ¨n ¨n vµo cã thÓ t¨ng >20%. Trong c¸c ®iÒu kiÖn dinh d−ìng tèt l−îng thøc ¨n ¨n vµo t¨ng nµy cã thÓ ®ñ ®Ó cho bß c¸i duy tr× khèi l−îng vµ thÓ tr¹ng cña c¬ thÓ trong khi cung cÊp s÷a nu«i d−ìng mét con bª (hoÆc trong c¸c tr−êng hîp ngo¹i lÖ t¨ng khèi l−îng lªn mét Ýt). §iÒu nµy cã thÓ x¶y ra ë b¾c Australia v× bß ®Î trong mïa m−a Èm −ít. Do nhu cÇu n¨ng l−îng cho tiÕt s÷a, n¨ng suÊt tèi −u cña bß c¸i chØ cã ®−îc khi nh÷ng ng−êi ch¨n nu«i kÕt hîp hµi hoµ gi÷a th¸ng cho s÷a vµ nu«i d−ìng. Bß ®Î trong c¸c thêi ®iÓm kh«ng thuËn lîi nh− mïa kh« sÏ t×m c¸ch kh¾c phôc sù thiÕu hôt n¨ng l−îng b»ng c¸ch huy ®éng c¸c phÇn dù tr÷ cña c¬ thÓ (gi¶m khèi l−îng vµ thÓ tr¹ng cña c¬ thÓ) vµ b»ng c¸ch s¶n xuÊt Ýt s÷a h¬n. Tèc ®é sinh tr−ëng cña bª trong c¸c ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt: ë Swan Lagoon (vïng nhiÖt ®íi kh« hanh) ë b¾c Queensland bª bó s÷a t¨ng tr−ëng ®iÓn h×nh 0,8-0,9 kg/ngµy trong mïa Èm. Tuy nhiªn sù t¨ng tr−ëng nµy gi¶m xuèng ®Õn 0,5 kg/ngµy trong ®Çu mïa kh« vµ chØ cßn 0,3 kg/ngµy vµo cuèi mïa kh«. 8 ThiÕu dinh d−ìng (protein vµ n¨ng l−îng) ®Æc biÖt nghiªm träng vµo cuèi mïa kh«. T¹i thêi ®iÓm nµy l−îng chÊt kh« ¨n vµo cña nh÷ng bß chöa to kh«ng ®−îc bæ sung thøc ¨n vµ ë nh÷ng bß s÷a ch¨n trªn ®ång cá cã chÊt l−îng kÐm ®iÓn h×nh lµ kho¶ng 1/3 ®Õn 1/2 nhu cÇu cÇn thiÕt. Bß c¸i ë trong c¸c t×nh tr¹ng nµy sÏ gi¶m khèi l−îng ë møc ®é cao 1,25kg/ngµy. §éng dôc trë l¹i sau khi ®Î §éng dôc trë l¹i cña bß c¸i chÞu ¶nh h−ëng cña t×nh tr¹ng dinh d−ìng vµ tiÕt s÷a. Sau khi ®Î bß mÊt Ýt nhÊt 3-4 tuÇn ®Ó ®−êng sinh dôc trë l¹i kÝch th−íc b×nh th−êng tr−íc khi ®éng dôc cã thÓ b¾t ®Çu. §éng dôc lÇn ®Çu sau khi ®Î nãi chung yÕu, ng¾n h¬n b×nh th−êng, kh¶ n¨ng thô thai thÊp. RÊt Ýt bß thô thai nÕu cho giao phèi vµo lóc ®ã. V× vËy, do thêi gian chöa kÐo dµi xÊp xØ 9 th¸ng 10 ngµy vµ mét tû lÖ phÇn tr¨m mÊt ph«i lµ rÊt b×nh th−êng, bß c¸i cÇn ph¶i ®éng dôc trong vßng 2 th¸ng sau khi ®Î ®Ó kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn ®Î lµ 12 th¸ng. Kho¶ng c¸ch trung b×nh gi÷a c¸c lÇn ®Î vµ ®éng dôc lµ kho¶ng 7 th¸ng ë B¾c Australia. ë ®ã tû lÖ cai s÷a b×nh qu©n kho¶ng 55-60%. §©y chñ yÕu lµ kÕt qu¶ cña dinh d−ìng nghÌo, kh¶ n¨ng thô thai thÊp vµ cho bó kÐo dµi. T õ kh i ® Î ®Õ n kh i c ã ch öa ( th ¸n g) Tû lÖ cai s÷a (%) = (Sè bª cai s÷a/Sè bß c¸i phèi gièng) x 100 H×nh 5: Tû lÖ cai s÷a vµ thêi gian kh«ng ®éng dôc sau khi ®Î −íc tÝnh cho ®µn bß thÞt miÒn b¾c Australia phèi gièng liªn tôc (TÝnh to¸n cña G.forduyce DPI, chanrters Towers) H×nh 5 cho thÊy r»ng: ®Ó ®¹t ®−îc tû lÖ 80% cai s÷a, bß c¸i ph¶i cã chöa trong vßng 4 th¸ng sau khi ®Î. §Ó ®éng dôc bß c¸i cÇn ph¶i cã mét tËp hîp c¸c no·n nang ph¸t triÓn khoÎ m¹nh cã thÓ rông trøng víi sù hç trî thÝch hîp. Dinh d−ìng lµ nh©n tè ®iÒu chØnh chñ yÕu sù ph¸t triÓn cña no·n nang. Khi buång trøng ®· ®¹t ®−îc mét tr¹ng th¸i cã thÓ rông trøng. Tróng kh«ng rông mét c¸ch tù ®éng. Trong khi dinh d−ìng cã ¶nh h−ëng xa h¬n ®Õn sù t¨ng tr−ëng cña no·n nang, cho bó ¶nh h−ëng m¹nh nhÊt ®Õn sù ph¸t triÓn cña no·n nang. ¶nh h−ëng cña dinh d−ìng Do t×nh tr¹ng n¨ng l−îng cña bß c¸i gi¶m xuèng qua mïa kh«, sù ph¸t triÓn cña no·n nang trong buång trøng bÞ chËm l¹i. §ã lµ nguyªn nh©n chñ yÕu t¹i sao bß c¸i ë ®iÒu kiÖn dinh d−ìng nghÌo h¬n khi ®Î mÊt thêi gian dµi h¬n ®Ó chöa l¹i vµ cã tû lÖ cã chöa thÊp h¬n sau khi cai s÷a. §Ó tr¸nh t×nh tr¹ng nµy nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt cã thÓ sö dông c¸c kü thuËt ch¨m sãc qu¶n lý (thÝ dô nh− cai s÷a, gi¶m bít mËt ®é ch¨n th¶, c−êng ®é ch¨n th¶, tû lÖ ®µn gia sóc phèi gièng theo mïa vô, bæ sung thøc ¨n) ®Ó gi÷ khèi l−îng vµ ®iÒu kiÖn b×nh th−êng cho bß c¸i qua mïa kh«, b»ng c¸ch ®ã sÏ ®¶m b¶o cho no·n nang ph¸t triÓn b×nh th−êng. Th−êng th−êng ng−êi ta nhËn thÊy gi¸ cña ®Çu ra (b¸n bª) lín h¬n nhiÒu chi phÝ ®Çu t− cho viÖc ch¨m sãc qu¶n lý 9 nµy. Tuy nhiªn c¸c nh©n tè nh−: tû lÖ cã thai, gi¸ trÞ thu håi cña bß c¸i cÇn ®−îc xem xÐt c©n nh¾c khi tÝnh to¸n chi phÝ cho bÊt kú chÕ ®é cho ¨n bæ sung nµo. Sù ph¸t triÓn no·n nang kh«ng bao giê ngõng l¹i vµ thËm chÝ x¶y ra trong thêi gian cã chöa ®Ó chuÈn bÞ cho lÇn chöa tiÕp theo. Rông trøng bÞ ng¨n c¶n trong thêi gian chöa vµ tÊt c¶ no·n nang ®−îc t¸i hÊp thu ®i. NÕu sù ph¸t triÓn cña no·n nang bÞ chËm do stress vÒ thøc ¨n dinh d−ìng cÇn cã thøc ¨n giµu n¨ng l−îng ®Ó c¸c nang trøng khoÎ m¹nh ®−îc håi phôc. §Ó tr¸nh c¸c vÊn ®Ò vÒ thô thai cho bß c¸i ch¨n th¶ trªn ®ång cá cã chÊt l−îng kÐm, chóng cã thÓ ph¶i ®−îc cung cÊp thøc ¨n bæ sung giµu protein vµ n¨ng l−îng nh− bét h¹t b«ng, rØ mËt víi urª, Ýt nhÊt 50 ngµy tr−íc khi ®Î. ViÖc nµy sÏ phôc håi sù ph¸t triÓn cña no·n nang ®· tõng bÞ ph¸t triÓn chËm l¹i. ViÖc nµy ®−îc gäi lµ cho ¨n bæ sung cè ®Þnh. NÕu ngay sau thêi kú cho ¨n bæ sung cã mét thêi kú nghØ, sù ph¸t triÓn tiÕp tôc cña no·n nang sÏ bÞ chËm l¹i trong giai ®o¹n sau khi ®Î nh− vËy t¹o kh¶ n¨ng thô thai sím h¬n vµ tû lÖ bß cã thai cao h¬n tr−íc khi cai s÷a. NÕu cung cÊp thøc ¨n bæ sung giµu n¨ng l−îng ®Ó phôc håi sù ph¸t triÓn cña no·n nang bÞ chËm l¹i cho ®Õn khi ®Î, cÇn ph¶i cho ¨n tiÕp tôc Ýt nhÊt 2 th¸ng. V× vËy rÊt nhiÒu nghiªn cøu ®· kh¼ng ®Þnh r»ng trong thêi gian tiÕt s÷a bß mÑ cã khuynh h−íng tËp trung chÊt dinh d−ìng cho viÖc s¶n xuÊt s÷a. Sù ph¸t triÓn cña bß mÑ vµ bª sau khi bß ®Î sÏ tèt h¬n nh−ng kh¶ n¨ng ®¸p øng vÒ thô thai sÏ thÊp. V× vËy d¹ng bæ sung nµy th−êng kh«ng cã hiÖu qu¶ kinh tÕ. H×nh 6: Bß ¨n thøc ¨n bæ sung ¶nh h−ëng cña cho bó Cho bó sÏ øc chÕ gi¶i phãng c¸c hormone sinh s¶n ë n·o vµ v× vËy øc chÕ kh¶ n¨ng ®éng dôc cña bß mÑ. Thªm vµo ®ã ë bß cã sù tËp trung vÒ n¨ng l−îng cho s¶n xuÊt s÷a. Mét khi ngõng cho bó, bß mÑ th−êng nhanh chãng b¾t ®Çu ®éng dôc l¹i. Thùc hiÖn cai s÷a t¹o kh¶ n¨ng cho bß gi÷ ®−îc thÓ tr¹ng tèt trong suèt mïa kh« sÏ lµm cho kh¶ n¨ng cã thai t¨ng lªn do gi¶m stress vÒ dinh d−ìng. Cai s÷a t¹m thêi trong 48 - 72 giê lµ ph−¬ng ph¸p c¶i thiÖn sù thô thai. Cai s÷a t¹m thêi ®· thu ®−îc c¸c kÕt qu¶ ®¸ng kÓ trong mét sè hoµn c¶nh nh−ng nã d−êng nh− 10 chØ cã t¸c dông tõng lóc. Phøc t¹p h¬n n÷a lµ ë chç cai s÷a t¹m thêi t¹o ra ®éng dôc lÇn ®Çu sau khi ®Î, ®ã lµ ®én