Bước đầu khám phá về hệ giá trị nhân văn ở trẻ em Việt Nam: Khảo sát tại thành phố Hồ Chí Minh

lớp chỉ có ý nghĩa thống kê duy nhất với giá trị Quyền lực (F = 3,044; p < 0,05). Đối với 4 phân nhóm giá trị, tương tác Giới tính x Khối lớp không có ý nghĩa thống kê cho bất cứ nhóm giá trị nào. IV. BÀN LUẬN Kết quả nghiên cứu cho thấy trong số 10 giá trị nhân văn cơ bản, trẻ em tại Thành phố Hồ Chí Minh có xu hướng ưa chuộng những giá trị thuộc nhóm giá trị Tự siêu việt (Phổ quát, Nhân ái) và Bảo tồn (Truyền thống và Tuân thủ). Ngược lại, trẻ ít có xu hướng chọn lựa ưu tiên những giá trị trong các nhóm giá trị Tự nâng cao (Thành đạt, Quyền lực) hoặc giá trị Cởi mở để thay đổi (Sáng tạo, Kích thích). Một số khác biệt về giới tính và khối lớp, cũng như trong ưu tiên khi so sánh với các quốc gia phương Tây cũng được tìm thấy. Ưu tiên giá trị như trên có thể xuất phát từ nhiều đặc điểm tâm lý lứa tuổi và điều kiện văn hóa-xã hội. Wiener (1988) cho rằng sự ưu tiên về sự lựa chọn các giá trị trong hệ giá trị nhân văn của con người thường bắt nguồn từ các điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội và văn hóa đặc thù trong quá khứ. Các điều kiện đó ảnh hưởng tới môi trường sinh sống, sản xuất và sinh hoạt của một cộng đồng người, chi phối cách thức họ định giá về các mối quan hệ và quyết định thứ bậc ưu tiên giữa các giá trị khác nhau. Các giá trị này được lưu truyền giữa các thế hệ, thông qua tương tác xã hội và giáo dục, xét cả ở cấp độ gia đình, cộng đồng hay xã hội, thể hiện sợi dây liên hệ liên tục giữa quá khứ và hiện tại. Trong khuôn khổ lý thuyết này, một số giả thuyết lý giải cho kết quả thu được có thể được đề xuất. Thứ nhất, xét về cơ cấu ưu tiên giá trị trên tổng mẫu, kết quả trong nghiên cứu này dù có vài khác biệt với các công bố ở những nước phương Tây, vẫn có 407 thể phù hợp với lý thuyết và thực tiễn văn hóa-giáo dục tại Việt Nam. Theo Trương Thị Khánh Hà (2016), trong gia đình Việt Nam truyền thống, trẻ em được giáo dục các giá trị và hành vi ứng xử từ bé dưới ảnh hưởng của tinh thần Nho giáo. Một nếp gia đình truyền thống quan tâm trước hết đến việc giáo dục tinh thần nhân ái, tình yêu thương, bổn phận, trách nhiệm của người con đối với người thân trong gia đình, sự kính trọng, chăm sóc đấng sinh thành hay đấng dưỡng dục, sống vì mọi người Do các giá trị Tự siêu Việt trong lý thuyết của Schwartz rất phù hợp với truyền thống, quy tắc ứng xử liên cá nhân đã tồn tại trong xã hội, việc trẻ em Việt Nam đề cao các giá trị trong nhóm này là điều có thể dự đoán và giải thích được. Ngược lại, các giá trị quá thiên về đầu tư cá nhân (Quyền lực, Thành đạt,) không được ưu tiên do có thể đi ngược lại hoặc va chạm với các giá trị cộng đồng đã và đang được lưu hành (Trương và cộng sự, 2015). Thứ hai, khi bàn luận về sự khác biệt ưu tiên giá trị có thể liên quan đến biến giới tính, những khác biệt này có thể xuất phát từ văn hóa và tư tưởng của người Việt hiện đại đi theo chế độ phụ hệ và hình ảnh người đàn ông đóng vai trò trụ cột trong gia đình và ngoài xã hội. Theo nhiều tác giả như Trương Thị Khánh Hà (2016) hay Trần Thị Minh Đức (2018), vẫn còn tồn tại những hạn chế trong hình dung của xã hội về cách ứng xử và trách nhiệm có liên quan đến giới, cụ thể là tư tưởng trọng nam khinh nữ, những giá trị mang nặng định kiến giới áp đặt bởi xã hội (ví dụ con trai nên có chí tiến thủ, học hành thành tài, dũng cảm, gánh vác việc lớn trong gia đình, còn con gái được mong đợi sẽ tỏ ra chăm chỉ, khéo léo, đảm đang, trách nhiệm, có đủ “công, dung, ngôn, hạnh” Ảnh hưởng này từ phía xã hội có thể bắt đầu từ sớm và kết quả về một số khác biệt giữa hai giới tính về ưu tiên giá trị có thể phản ánh hiện tượng này. Thứ ba, sự khác biệt về ưu tiên các giá trị có thể phụ thuộc vào sự phát triển nhận thức theo lứa tuổi/giai đoạn phát triển của trẻ. Dương Thị Diệu Hoa (2012) chỉ ra rằng việc lĩnh hội giá trị ở trẻ chính là quá trình tác động có mục đích, có phương pháp của người lớn. Trẻ học giá trị thông qua việc tham gia vào các hoạt động có định hướng của gia đình và nhà trường, nhất là vai trò quyết định của cha mẹ đối với việc hình thành giá trị ở trẻ trong những năm đầu đời. Để quá trình giáo dục giá trị cho trẻ em thành công, đòi hỏi người lớn không chỉ dạy luân lý mà phải kết hợp với những 408 hành vi ứng xử có đạo đức. Sự học tập thông qua trải nghiệm mang lại cho trẻ nhiều kinh nghiệm quý, giúp trẻ củng cố những luân lý đã tiếp thu hoặc có thể từ bỏ các giá trị không phù hợp đã được hình thành. Ngoài ra, theo thời gian, sự phát triển về nhận thức và đạo đức xã hội của trẻ cũng dần có thay đổi, mang tính xã hội hóa hơn và dần ít đi tính bộc phát (Doring, 2010). Do đó, trong một xã hội cộng đồng như tại Việt Nam, việc trẻ lớn dần ưu tiên hơn các giá trị hướng về cộng đồng (Tự siêu việt và Bảo tồn) và giảm mức độ ưu tiên với các giá trị hướng về cá nhân (Cởi mở để thay đổi, Tự nâng cao) có thể tìm được cách giải thích phù hợp. Nghiên cứu về hệ giá trị nói chung và các giá trị nhân văn nói riêng ở trẻ em là một lĩnh vực nghiên cứu còn khá mới tại Việt Nam. Dù vậy, ý nghĩa của nghiên cứu ban đầu này là quan trọng và thiết thực. Tính cần thiết của nghiên cứu về giá trị nhân văn ở trẻ em nằm ở mục tiêu vừa tìm hiểu, vừa đưa ra chất liệu đủ để suy tư về định hướng hành vi, nhân cách, phương thức đáp ứng các nhu cầu riêng của trẻ. Nghiên cứu cũng giúp nhà giáo dục, các bậc phụ huynh có cái nhìn đúng đắn hơn về trẻ, hiểu rõ hơn quan điểm và cách nhìn nhận của bản thân trẻ cũng như mong đợi của phụ huynh đối với con cái mình. Thông qua nghiên cứu này, nhóm tác giả mong muốn có thể áp dụng thêm những cơ sở lý thuyết về giá trị nhân văn và công cụ Picture-based Value scale for children (PBVS-C, Doring, 2010) để tìm hiểu sâu hơn về động cơ thúc đẩy hành động của trẻ em trong học tập, hướng xử lý tình huống – hướng hành động của trẻ trong tương lai. TÀI LIỆU THAM KHẢO Tiếng Việt Nguyễn Tuấn Anh (2021). Hệ giá trị và hành vi ủng hộ xã hội ở thanh niên (Sách chuyên khảo). NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. Nguyễn Tuấn Anh (2018). Hệ giá trị của thanh niên theo lý thuyết của Schwartz. Tạp chí Tâm lý học, số 4/2018, tr.73-84. Trần Thị Minh Đức (2008). Các thực nghiệm trong tâm lý học xã hội. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. Trương Thị Khánh Hà (chủ biên) (2016). Giáo dục giá trị cho trẻ em trong gia đình. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. Dương Thị Diệu Hoa (chủ biên) (2012). Giáo trình Tâm lý học phát triển. NXB Đại học Sư phạm Hà Nội. 409 Tiếng nước ngoài Allport, G. W., & Vernon, P. (1931). A test for personal values. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 26(3), 231-248. Blisky, W, & Doring, A. (2013). Assessment of children’s value structures and value preferences. Swiss Journal of Psychology, 72(3), 123-136. Doring, A. K. (2010). Assessing children’s values: an exploratory study. Journal of Psychoeducational Assessment, 28, 564-577. Doring, A. K. (2018). Measuring children’s values from around the world: Cross- cultural adaptations of the Picture-Based Value Survey for Children (PBVS-C). Studia Psychologica, 1(18), 49-59. Rokeach, M. (1973). The nature of human values. Free Press. Rozycka-Tran, J., Khanh Ha, T. T., Cieciuch, J., & Schwartz, S. H. (2017). Universals and specifics of the structure and hierarchy of basic human values in Vietnam. Health Psychology Report, 5(3), 193-204. Schwartz, S. H. (2006). Basic human values: Theory, measurement, and applications. Revue Française de Sociologie, 47. Schwartz, S. H. (1992). Universals in the content and structure of values: Theory and empirical tests in 20 countries. In M. Zanna, M. (Ed.), Advances in experimental social psychology, 25, 1-65. Academic Press. Schwartz, S. H., & Rubel, T. (2005). Sex differences in value priorities: Cross- cultural and multimethod studies. Journal of Personality and Social Psychology, 89(6), 1010-1028. Truong, T. K. H., Nguyen, V. L., & Różycka-Tran, J. (2015). Similarities and differences in values between Vietnamese parents and adolescents. Health Psychology Report, 3(4). Wiener, Y. (1988). Forms of value systems: A focus on organizational effectiveness and cultural change and maintenance. The Academy of Management Review, 13(4), 534-545.