Bệnh thủy sản - Bệnh truyền nhiễm của động vật thủy sản

Bïi Quang TÒ 88 ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I BÖnh häc thñy s¶n PhÇn 2 BÖnh truyÒn nhiÔm cña ®éng vËt thñy s¶n Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ N¨m 2006 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 89 Ch−¬ng 4 BÖnh virus §Æc tÝnh chung cña virus: - KÝch th−íc virus v« cïng nhá bÐ, tõ hµng chôc ®Õn hµng tr¨m nm, virus cã d¹ng h×nh cÇu, h×nh khèi cã nhiÒu c¹nh g©y bÖnh chñ yÕu ng−êi vµ ®éng vËt: Cóm, quai bÞ, b¹ch cÇu, ®Ëu mïa, Reovirus (c¸ tr¾m cá), kÝch th−íc 15-350 nm. Virus d¹ng h×nh que g©y bÖnh ë thùc vËt (®èm thuèc l¸, ®èm khoai t©y), ë c¸ g©y bÖnh viªm bãng h¬i c¸ chÐp, ®èm ®á c¸ chÐp ch©u ¢u, nhiÔm khuÈn huyÕt c¸ håi...kÝch thøoc 15-250 nm. Cuèi cïng lµ d¹ng tinh trïng lµ d¹ng ®Æc tr−ng cho virus ký sinh trong tÕ bµo vi khuÈn vµ ®−îc gäi lµ trùc khuÈn thÓ (Bacterphage vµ phage) kÝch th−íc 10-225 nm. Kh«ng cã cÊu t¹o tÕ bµo Virus cÊu t¹o rÊt ®¬n gi¶n vá lµ protein vµ nh©n lµ acid nucleic. Vá cã nhiÒu capsomer (mçi capsomer gåm nhiÒu ph©n tö protein) nhiÒu capsomer liªn kÕt gäi lµ capside. Capside cÊu tróc xo¾n, cÊu tróc phøc t¹p. Thµnh phÇn ho¸ häc rÊt ®¬n gi¶n, tÊt c¶ virus ®Òu lµ Nucleoproteit cã cÊu t¹o chñ yÕu lµ protein vµ acid nucleic. Virus ®−îc chia lµm 2 lo¹i: Virus chøa ADN vµ virus chøa ARN. Virus g©y bÖnh cho thùc vËt ®Òu chØ chøa ARN cßn virus g©y bÖnh cho ng−êi vµ ®éng vËt th× hoÆc chøa ADN hoÆc chøa ARN. Virus kh«ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n trong m«i tr−êng dinh d−ìng tæng hîp, ph¶i nu«i cÊy chóng trªn c¸c tæ chøc tÕ bµo sèng. Virus ký sinh néi bµo b¾t buéc. Mét sè virus ®éng vËt vµ thùc vËt cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh tinh thÓ. Tinh thÓ lµ tr¹ng th¸i kh«ng thay ®æi cña virus trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. ChØ cã virus n»m ë tr¹ng th¸i tÜnh t¹i (gäi lµ virion) míi cã kh¶ n¨ng t¹o thµnh tinh thÓ. Virus ®ang ë thêi kú ph¸t triÓn, sinh tr−ëng kh«ng t¹o thµnh tinh thÓ. Ph©n lo¹i virus g©y bÖnh cho ng−êi vµ ®éng vËt thuû s¶n. HiÖn nay ng−êi ta c¨n cø vµo mét sè kho¸ ph©n lo¹i, c¨n cø vµo sù liªn quan ho¸ häc cña líp, dùa trªn tÝnh chÊt cña acid nucleic cã acid Dezoxiribonucleic (ADN) hoÆc acid Ribonucleic (ARN) cña nh©n. Ng−êi ta ®· chia virus thµnh 2 nhãm lín: mét nhãm virus chøa ADN gäi t¾t lµ virus - ADN vµ mét nhãm chøa ARN gäi t¾t lµ virus - ARN. G©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n cã c¶ 2 nhãm virus ADN vµ nhãm virus ARN. Theo Ken Wolf, 1988 ®· tæng kÕt nghiªn cøu 59 virus vµ bÖnh virus ë c¸ cña thÕ giíi, trong ®ã: nu«i cÊy thµnh c«ng virus tõ 23 bÖnh cña c¸. Theo D.Lightner tæng kÕt ®Õn n¨m 1996 thÕ giíi ®· nghiªn cøu 15 bÖnh virus ë t«m he Penaeus. Ngoµi ra cßn nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu bÖnh virus cña cua, nhuyÔn thÓ... B¶ng 11: tæng hîp 1 sè bÖnh virus chñ yÕu cña ®éng vËt thuû s¶n. Nhãm virus ADN cã 5 hä: Herpesviridae, Iridpviridae, Parvoviridae, Baculoviridae, Nimaviridae gåm 17 bÖnh virus. Nhãm virus ARN cã 6 hä: Reoviridae, Birnaviridae, Rhabdoviridae, Picornaviridae, Togaviridae, Nodaviridae, Coronaviridae gåm 14 bÖnh. Bïi Quang TÒ 90 B¶ng 11: Danh môc nh÷ng bÖnh virus chñ yÕu ë ®éng vËt thuû s¶n Virus g©y bÖnh S T T Tªn bÖnh Tªn gièng loµi Acid nh©n kÝch th−íc (nm) (1) (2) (3) (4) (5) 1.Hä Herpesviridae 1 BÖnh virus c¸ trª s«ng (CCVD-Chamel catfish virus Disease) Herpesvirus ictaluris ADN 175-200 2 BÖnh Herpesvirus c¸ håi Herpesvirus salmonis ADN 150 3 BÖnh Herpesvirus c¸ håi (OMV Oncorhynchus masou virus) Herpesvirus oncorhynchus ADN 220-240 4 BÖnh Herpesvirus c¸ chÐp Herpesvirus cyprini ADN 5 BÖnh virus d¹ng Herpes cña cua xanh (Herpes like virus Disease-HLV) Virus d¹ng Herpes ADN 2. Hä Iridoviridae 6 BÖnh tÕ bµo Lympho cña c¸ v−îc Iridovirus ADN 130-330 7 BÖnh Iridovirus c¸ song Iridovirus ADN 150-170 8 BÖnh Iridovirus t«m: IRDO-Shrimp Iridovirus Iridovirus ADN 136 9 BÖnh virus diÒm cña hÇu Th¸i B×nh D−¬ng (Oyster verlar virus Disease- OVVD) Iridovirus ADN 3. Hä Parviviridae 10 BÖnh ho¹i tö c¬ quan t¹o m¸u vµ d−íi vá cña t«m (IHHN-Infectious Hypodermal and Hematopoietic necrosis) Parvovirus ADN 22 11 BÖnh Parvovirus gan tuþ t«m (HPV-Hepatopancreatic Parvovirus) Parvovirus ADN 22-24 12 BÖnh virus hÖ b¹ch huyÕt cña t«m (LPV-Lymphoidal parvo like virus) Virus d¹ng Parvo ADN 25-30 4. Hä Baculoviridae 13 BÖnh Baculovirus ë t«m he (BP-Baculovirus penaei) Baculovirus penaei cã thÓ Èn (Occlusion body) ADN 55-75x300 14 BÖnh ho¹i tö tuyÕn ruét gi÷a cña t«m (BMN-Baculoviral Midgut gland necrosis) Baculovirus type C kh«ng cã thÓ Èn ADN 75x300 15 BÖnh Baculovirus ë t«m só (MBV- Monodon Baculovirus) Baculovirus type A cã thÓ Èn ADN 75 x 300 16 BÖnh hång cÇu nhiÔm Baculovirus (PHRV-Hemocyte-infecting non occluded Baculovirus) Virus d¹ng Baculo ADN 90 x 640 5. Hä Nimaviridae 17 BÖnh virus ®èm tr¾ng cña gi¸p x¸c (WSSV-White spot syndrome Virus) Whispovirus kh«ng cã thÓ Èn ADN 120 x 275 BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 91 TiÕp theo b¶ng 4 (1) (2) (3) (4) (5) 6. Hä Reoviridae 18 BÖnh xuÊt huyÕt do Reovirus ë c¸ tr¾m cá (GCRV-Grass carp Reovirus) Reovirus ARN 60 - 70 19 BÖnh virus d¹ng REO ë t«m he (REO-RLV Reo-like-virus) Virus d¹ng Reo REO III vµ REO IV ARN 50 - 70 7. Hä Birnaviridae 20 BÖnh ho¹i tö gan ë c¸ (IPN-Infectiuos pancreatic necrosis) Birnavirus ARN 55 - 75 8. Hä Rhabdoviridae 21 BÖnh ho¹i tö c¬ quan t¹o m¸u cña c¸ (IHN- Infectious Hematopoietic Necrosis) Rhabdovirus ARN 70 x 170 22 BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ chÐp (Spring viremia of carp-SVC) Rhabdovirus carpio ARN 60 - 90 x 90-180 23 BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ (Viral hemorrhagic septicemia-VHS) Novirhabdovirus ARN 60 x 177 24 BÖnh Rhabdovirus ë t«m he (Rhabdovirus of penaeid shrimp-RPS) Rhabdovirus ARN 70-125 25 BÖnh virus d¹ng Rhabdovirus ë cua xanh Virus d¹ng Rhabdo hoÆc Virus d¹ng Reo ARN 26 Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë c¸ (Epizootic Ulcerative Syndrome-EUS) Rhabdovirus Birnavirrus ARN ARN 80 x 120 9. Hä Coronaviridae 27 BÖnh ®Çu vµng ë t«m só (Yellow head virus-YHV) Gièng thuéc hä Coronaviridae ARN 44 x 173 10. Hä Picornaviridae 28 Héi chøng bÖnh Virus Taura (Taura Syndrone Virus TSV) Picornavirus ARN 30 - 32 29 BÖnh virus d¹ng Picorna ë cua xanh (Picorna like virus disease) Virus d¹ng Picorna ARN 11. Hä Togaviridae 30 BÖnh t¹o kh«ng bµo hÖ b¹ch huyÕt cña t«m (Lymphoid organ vacuolization virus- LOVV) Virus d¹ng Tago ARN 30 – 50 12. Hä Nodaviridae 31 G©y bÖnh ho¹i tö thÇn kinh (Viral Nervous Necrosis- VNN) ë c¸ song nu«i lång biÓn Betanodavirus ARN 26-32 1. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ chÐp BÖnh cã nhiÒu tªn gäi: bÖnh phï cña bÖnh c¸ chÐp, bÖnh ®èm ®á c¸ chÐp, bÖnh viªm bãng h¬i c¸ chÐp (Swim bladder inflammiation SBI), bÖnh virus mïa xu©n (Spring virus disease). Theo Fijan vµ CTV, 1971 gäi lµ bÖnh virus mïa xu©n hä c¸ chÐp (Spring Veremia of carp- SVC) do hä ®· ph©n lËp ®−îc mét lo¹i virus: Rhabodovirus tõ c¸ chÐp bÞ bÖnh ®èm ®á (Infectious dropsy of carp-IDC). Bïi Quang TÒ 92 1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh: BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ chÐp, tõ l©u c¸c ao nu«i c¸ chÐp ë Ch©u ¢u ®· bÞ bÖnh nµy. Hofer (1904) ®· m« t¶ vµ ®Æt tªn bÖnh xuÊt huyÕt do vi khuÈn. Bauer vµ Fakto-novich 1969 vÉn ®ång ý quan ®iÓm bÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ chÐp lµ vi khuÈn, bÖnh ®èm ®á (xuÊt huyÕt) lÇn ®Çu tiªn ®−îc quan t©m ë Liªn X« cò tõ n¨m 1915; Otte, 1963 vµ nhiÒu nhµ khoa häc kh¸c còng ®ång ý víi quan ®iÓm trªn. Schaperclaus lÇn ®Çu tiªn m« t¶ bÖnh xuÊt huyÕt n¨m 1930. ë §øc Schaperclaus, 1979 vÉn thõa nhËn bÖnh ®èm ®á m« t¶ tõ n¨m 1927. BÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ chÐp lµ bÖnh vi khuÈn ®· ®−îc ®iÒu tra vµ øng dông phßng trÞ bÖnh ë vïng T©y ¢u. Vi khuÈn ®−îc ph¸t hiÖn lµ nhãm Gram ©m tõ c¸c ®ît dÞch bÖnh, nh−ng phßng trÞ b»ng kh¸ng sinh kh«ng ®¹t kÕt qu¶ cao. Do ®ã t¸c nh©n g©y bÖnh kh«ng ph¶i lµ vi khuÈn hoÆc Ýt nhÊt nã còng lµ lo¹i vi khuÈn ®Æc biÖt lu«n lu«n cã mÆt ë c¸c ®ît dÞch bÖnh xuÊt huyÕt (®èm ®á). Tõ quan ®iÓm ®ã mét sè nhµ khoa häc ë §«ng ¢u vµ Nga ®· ®iÒu tra nghiªn cøu vµ cho r»ng bÖnh xuÊt huyÕt (®èm ®á) cã t¸c nh©n g©y bÖnh lµ virus vµ ®iÒu tra sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng vµ sù kÕt hîp gi÷a 2 t¸c nh©n virus vµ vi khuÈn. Tõ 2 d¹ng bÖnh xuÊt huyÕt cÊp tÝnh ®iÓn h×nh vµ d¹ng bÖnh m·n tÝnh lë loÐt. Fijan vµ CTV, 1971 ®· ph©n lËp ®−îc t¸c nh©n g©y bÖnh lµ virus Rhabdovirus carpio. TiÕp theo lµ hµng lo¹t c¸c nhµ khoa häc Ch©u ¢u, Mü, NhËt vµ ®i s©u nghiªn cøu t¸c nh©n g©y bÖnh xuÊt huyÕt (bÖnh virus mïa xu©n) ë c¸ chÐp vµ nhiÒu loµi c¸ trong hä c¸ chÐp; c¸ mÌ tr¾ng. R. carpio, cÊu tróc acid nh©n lµ ARN vµ líp vá lµ protein (Gupta vµ Roy, 1980, 1981; Kiuchi vµ Roy, 1984; Roy, 1981; Roy vµ CTV, 1984) h×nh que mét ®Çu trßn nh− viªn ®¹n, chiÒu dµi 90-180nm, réng 60- 90nm, nã cã 450 líp mµng, tr¹ng th¸i xèp kÝch th−íc 200nm nh−ng th−êng gi÷ líp mµng 100nm (h×nh 13). ViÖc chÈn ®o¸n b»ng kh¸ng huyÕt thanh ®· x¸c ®Þnh ®−îc Rhabodovirus ë nhiÒu c¸ kh¸c nhau. Thei Hill vµ CTV, 1975 ®· thõa nhËn virus g©y bÖnh viªm bãng h¬i c¸ chÐp ®Òu lµ virus g©y bÖnh xuÊt huyÕt ë c¸ chÐp. 1.2 DÊu hiÖu bÖnh lý: - Tr¹ng th¸i: DÊu hiÖu ®Çu tiªn c¸ ng¹t thë, b¬i ë tÇng mÆt, c¸ chÕt ch×m ë tÇng ®¸y, c¸ mÊt th¨ng b»ng b¬i kh«ng ®Þnh h−íng (bÖnh viªm bãng h¬i) - DÊu hiÖu bªn ngoµi: mang vµ da xuÊt huyÕt cã thÓ ë c¶ m¾t. Da cã mµu tèi, nh÷ng chç viªm cã nhiÒu chÊt nhÇy, m¾t låi nhÑ, mang nhît nh¹t, c¸c t¬ mang dÝnh kÕt l¹i. M¸u lo·ng ch¶y ra tõ hËu m«n. - Néi t¹ng; Bông ch−íng to (h×nh 14A), trong xoang bông xuÊt huyÕt cã dÊu hiÖu tÝch n−íc (phï), bãng h¬i xuÊt huyÕt vµ teo dÇn mét ng¨n (xem h×nh 14 B,C,D), l¸ l¸ch s−ng to, tim, gan, thËn, ruét xuÊt huyÕt, xoang bông cã chøa nhiÒu dÞch nhên. 1.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh: BÖnh chñ yÕu gÆp ë c¸ chÐp, chóng g©y bÖnh tõ c¸ gièng ®Õn c¸ thÞt. N¨m 1978-1979 xuÊt hiÖn bÖnh viªm bãng h¬i ë c¸ chÐp Hung bè mÑ cña ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n I vµ g©y chÕt nhiÒu. Ngoµi ra ®· ph©n lËp ®−îc virus R. carpio tõ c¸ mÌ tr¾ng, mÌ hoa, c¸ diÕc (Shchelkunov vµ CTV, 1984), c¸ nheo h−¬ng (Silurus glanis) ®· nhiÒu bÖnh tû lÖ chÕt h¬n 90% (Fijan vµ CTV, 1984). BÖnh xuÊt hiÖn ë Ch©u ¢u, Liªn X« cò, B¾c Mü, Trung Quèc, ViÖt nam. H×nh 13: Rhabdovirus carpio (¶nh KHV§T). BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 93 H×nh 14: A- c¸ chÐp bÞ bÖnh viªm bãng h¬i, c¬ thÓ chuyÓn mµu ®en (mÉu thu t¹i ViÖn NCNTTS I, 4/2006- theo Bïi Quang TÒ); B- thÞt c¸ chÐp xuÊt huyÕt (c¸ chÐp A bãc da), ng¨n sau bãng h¬i cã hiÖn t−îng teo l¹i (Î); C, D- bãng h¬i c¸ bÞ teo 1 ng¨n (mÉu thu B¾c Ninh, 1996) 1.4. ChÈn ®o¸n: Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý vµ bÖnh th−êng xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n vµ mïa thu. BÖnh ph¸t rÊt nhanh (bÖnh cÊp tÝnh), tû lÖ chÕt cao. Khi ph©n lËp kh«ng cã vi khuÈn vµ cã c¸c dÊu hiÖu bÖnh bªn ngoµi th× x¸c ®Þnh dÔ dµng lµ virus. NÕu cã ®iÒu kiÖn th× chÈn ®o¸n b»ng kh¸ng huyÕt thanh, nu«i cÊy virus... 1.5. Phßng bÖnh: Cã mét vµi biÖn ph¸p phßng bÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ chÐp (SVC), mçi biÖn ph¸p ®Òu cã giíi h¹n, nh−ng phæ biÕn lµ do sù hiÓu biÕt ch−a ®Çy ®ñ vÒ nguån gèc cña virus vµ ®Æc ®iÓm qu¶n lý khi nu«i c¸. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p virus häc ch−a ®−îc nghiªn cøu s©u vÒ bÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ chÐp. Dï sao kh¸ng thÓ trung tÝnh còng ®−îc x¸c ®Þnh trong huyÕt thanh cña c¸ bè mÑ lµ ®iÓm ®¸ng chó ý v× nh÷ng kh¸ng thÓ trung tÝnh lµ ®Æc tr−ng c¸ ch−a nhiÔm virus hoÆc nhiÔm bÖnh chËm h¬n. Khi nu«i c¸ chÐp ë s«ng, suèi lµ n¬i cã nhiÒu c¸ tù nhiªn (hoang d¹i) cã thÓ bÖnh virus dÔ xuÊt hiÖn. Mét biÖn ph¸p sinh häc c¬ b¶n ®Ó phßng bÖnh lµ nhiÖt ®é b»ng c¸ch nu«i c¸ ë nhiÖt ®é cao h¬n 200C. V× nh÷ng dÊu hiÖu thay ®æi mïa vô lµ ®Æc tr−ng giíi h¹n cña bÖnh ph¸t triÓn (bÖnh virus mïa xu©n). Do ®ã khi phßng bÖnh cho c¸, chóng ta cã thÓ nu«i c¸ ë nh÷ng vïng n−íc Êm v× t¸c nh©n g©y bÖnh Ýt xuÊt hiÖn. BiÖn ph¸p phßng bÖnh b»ng c¸ch chän gièng nh÷ng c¸ cã søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh xuÊt huyÕt do virus cã thÓ ¸p dông ®ùoc, nh−ng thùc hiÖn biÖn ph¸p nµy kh«ng ®¹i trµ ®−îc. Tõ n¨m 1962 Liªn X« cò ®· cã ch−¬ng tr×nh chän gièng c¸ chÐp cã søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh xuÊt huyÕt do virus ®· x¸c nhËn r»ng tû lÖ sèng khi nu«i c¸ chÐp gi÷a c¸ cã søc ®Ò kh¸ng víi bÖnh vµ c¸ dÔ m¾c bÖnh chªnh nhau kho¶ng 30% (Kirpichnikov vµ Faktorovich, 1972; Kirpichnikov vµ CTV, 1972). ë V−¬ng quèc Anh ®· t×m ®−îc dßng c¸ chÐp nu«i néi ®Þa cã B A C D Ó Bïi Quang TÒ 94 søc ®Ò kh¸ng h¬n c¸ chÐp hoang d¹i. Tû lÖ chÕt cña c¸ chÐp hoang d¹i lµ 60-90% trong khi ®ã c¸ chÐp nu«i (nhµ) tû lÖ chÕt kh«ng ®¸ng kÓ (Hill, 1977). Qua thùc tÕ viÖc ch÷a vµ phßng bÖnh ®èi víi bÊt kú mét bÖnh virus ë c¸ th× biÖn ph¸p phßng b»ng ho¸ chÊt kh«ng cho kÕt qu¶ cao (gÇn nh− kh«ng cã t¸c dông). BiÖn ph¸p phßng bÖnh b»ng miÔn dÞch cã thÓ cho kÕt qu¶ tèt h¬n vµ ®· thùc hiÖn cho bÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ chÐp. Sù ph¸t triÓn ngµy cµng m¹nh vÒ biÖn ph¸p phßng bÖnh b»ng miÔn dÞch cho ng−êi vµ ®éng vËt nh−ng ®èi víi c¸ nã còng bÞ giíi h¹n nh− kh¶ n¨ng miÔn dÞch theo tuæi cña c¸ vµ nhiÖt ®é (cao h¬n 200C) thuËn lîi cho ph¶n øng miÔn dÞch cña c¸. Nh−ng vacxin xÐt vÒ mÆt kinh tÕ ch−a ®¸p øng cho nghÒ nu«i c¸ nh− gi¸ thµnh cao. Trong ao nu«i c¸ gièng khã thùc hiÖn ®−îc phßng bÖnh b»ng vacxin. ¸p dông theo ph−¬ng ph¸p phßng chung. 2. Bệnh do herpesvirus cá chép- Koi herpesvirus Disease- KHV Herpesvirus koi là mộ bệnh virus truyền nhiễm cao cho cá, có thể là nguyên nhân gây bệnh và tỷ chết ác liệt ở cá chép (Cyprinus carpio) (Hedrick et al., 2000; OATA, 2001). Cá chép được nuôi làm thực phẩm và một số cá chép nuôi làm cảnh đề nhiễm bệnh KHV. Báo cáo đầu tiên bệnh xuất hiện ở Israel, năm 1998. Từ đó đến nay bệnh xảy ra ở Mỹ, châu Âu và châu Á (Hedrick et al., 2000; OATA, 2001; Anonymous, 2003). 2.1. Tác nhân gây bệnh Virus có nhân axit nucleic là AND thuộc họ Herpesviridae, như giống Herpesvirus (Ronen et al., 2003), (Waltzek et al., 2004). Những loài cá thuộc họ cá chép như cá vàng (Carassius auratus) và cá trắm cỏ (Ctenopharyngodon idella) dường như không bị ảnh hưởng bởi bệnh KHV (OATA, 2001). 2.2. Dấu hiệu bệnh lý: Đầu tiên có thể là một vài tổn thường trên mang và tỷ lệ chết cao. Một số trường hợp vi khuẩn và KST là tác nhân thứ hai có thể làm cho virus nhiễm đầu tiên nguy hiểm hơn. Trạng thái cá nhiễm bệnh thường gần tầng mặt, bơi lờ đờ và có thể bị sốc do ngạt thở và bơi không định hướng. Dấu hiệu bệnh ngoài của bệnh KHV có thể thấy mang có vết chấm lốm đốm màu đỏ và màu trắng (hình 15, 16) (giống như bệnh vi khuẩn dạng sợi), mang chảy máu, mắt trũng, da có đám bạc màu hoặc phồng rộp. Lấy nhớt mang kiểm tra dưới kính hiển vi thường gặp số lượng lớn vi khuẩn và KST khác nhau (Hedrick et al., 2000; OATA, 2001; Goodwin, 2003). Dấu hiệu bên trong của bệnh KHV không có gì đặc biệt, nhưng chúng có thể là các cơ quan bắm chặt vào xoang cơ thể và xuất hiện các chấm lốm đốm (Hedrick et al., 2000; Goodwin, 2003). Tỷ lệ chết mãnh liệt xảy ra rất nhanh trong quần đàn nhiễm bệnh, cá chết bắt đầu trong vòng 24-48 giờ sau khi xuất hiện dấu hiệu bệnh. Thí nghiệm nhiễm bệnh bằng virus ở nhiệt độ 220C, 82% cá chết trong vòng 15 ngày (Ronen et al., 2003). 2.3. Phân bố và lan truyền bệnh: Bệnh KHV là nguyên nhân gây chết từ 80-100% trong quần đàn cá, ở nhiệt độ 22-270C (OATA, 2001). Bệnh KHV nhiễm khác nhau với tuổi của cá, nhưng khi nhốt chung cho thấy cá hương nhiễm mạnh hơn cá trưởng thành (Perelberg et al., 2003). BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 95 Gây nhiễm bằng cho tiếp xúc trực tiếp với cá bệnh, với dịch từ cá bệnh và nước từ hệ thống cá bệnh, bệnh có thể nhiễm và gây chết cá phụ thuộc nhiệt độ nước tăng (OATA, 2001). Cá vàng và những loài cá khác trong họ cá chép không nhiễm bệnh KHV (Perelberg et al., 2003; Ronen et al., 2003). Virus xuất hiện sau khi nhiễm 14 ngày cho cá, tuy nhiên bệnh còn phụ thuộc vào nhiệt độ là yếu tố thứ hai cần thiết cho bệnh bùng phát. Tỷ lệ chết liên quan đến bệnh KHV xảy ra ở nhiệt độ 18-270C, hầu hết tỷ chết không xảy ra khi nhiệt độ 300C (OATA, 2001; Goodwin, 2003). Hình 15: A- Cá chép bị bệnh KHV thường thấy mang có vết chấm lốm đốm màu đỏ và màu trắng. Những vết chấm này xuất như dạng bệnh vi khuẩn hình sợi trên mang cá; B- mang bị sơ rách có màu trắng;Theo Andy Goodwin. Hình 16: cá chép bị bệnh KHV: mang bị hoại tử (mẫu thu tại Viện NCNTTS 1, 4/2006) 2.4. Chẩn đoán bệnh: Nuôi cấy virus dùng tế bào vây cá chép; kỹ thuật PCR; kỹ thuật ELISA 2.5. Phòng bệnh: Áp dụng biện pháp phòng bệnh tổng hợp A B B Bïi Quang TÒ 96 Bảng 12: So sánh bệnh KHV, bệnh xuất huyết do virus (SVC) và bệnh đậu cá chép (CHV- 1). KHV SVC CHV-1 Tên khác Bệnh hoại tử mang Bệnh viêm bóng hơi Tác nhân gây bệnh Herpesvirus (virus AND) Rhabdovirus carpio (virus ARN) Herpesvirus cyprinus (virus AND) Loài cá nhiễm Cá chép Cá chép, cá diếc Cá chép Nhiệt độ nước 18-270C 5-180C <200C Lan truyền bệnh Tiếp xúc Sản phẩm trao đổi chất Tiếp xúc Sản phẩm trao đổi chất Tiếp xúc Tuổi mắc bệnh Cá nhỏ nhiễm hơn cá trưởng thành Cá nhỏ nhiễm hơn cá trưởng thành Cá nhỏ nhiễm hơn cá trưởng thành Dấu hiệu bệnh lý- trạng thái Bơi lờ đờ trên tầng mặt, gây chết Nằm ở đáy bể, gây chết không Bên ngoài Hoại tử mang, mắt trũng Xuất huyết trên thân và vây Mụn nước Bên trong Ít dấu hiệu Viêm bóng hơi không Chẩn đoán bệnh Nuôi cấy virus CPE PCR; ELISA Nuôi cấ virus CPE PCR Nuôi cấy virus CPE Tẩy trùng Chlorin 200ppm trong 1h Chlorin 500ppm trong 10 phút Chlorin 200ppm trong 1h 3. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ tr¾m cá. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ tr¾m cá (Grass carp Reovirus-GCRV), t¸c nh©n g©y bÖnh ®−îc x¸c ®Þnh vµ bÖnh xuÊt huyÕt lµm chÕt nhiÒu ë c¸ tr¾m cá - Ctenopharyngodon idella gièng vµ c¸ thÞt d−íi 1 tuæi. 3.1. T¸c nh©n g©y bÖnh Virus g©y bÖnh lµ d¹ng Reovirus cã cÊu tróc acid Nucleic nh©n lµ ARN kh«ng cã vá, h×nh khèi 20 mÆt ®èi xøng theo tû lÖ 5:3:2, cã 92 capsomer (Chen vµ Jiang, 1984; Chen vµ CTV 1985; Hong vµ CTV 1985), ®−êng kÝnh kho¶ng 60-70nm. Tr−¬ng ThiÕt Phu (1984), M¹o Thô Kiªn (1988-1990) ®· x¸c ®Þnh Picornavirus nhá h¬n, ®−êng kÝnh 25-35 nm. ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1, ®· kiÓm tra d−íi kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö gÆp thÓ virus (h×nh 17) ë m¹ng l−íi néi chÊt cña tÕ bµo gan, thËn cña c¸ tr¾m cá bÞ bÖnh. 3.2. DÊu hiÖu bÖnh lý - DÊu hiÖu bªn ngoµi: Da c¸ mµu tèi xÉm, c¸ næi lê ®ê trªn tÇng mÆt (H×nh 18). Khi cã hiÖn t−îng c¸ chÕt, m¾t låi vµ xuÊt huyÕt, mang nhît nh¹t, n¾p mang, v©y xuÊt huyÕt. Nh×n chung dÊu hiÖu bÖnh bªn ngoµi kh«ng thay ®æi lín (H×nh 19). C¸ gièng th−êng xuÊt hiÖn dÊu hiÖu sím nhÊt lµ v©y ®u«i chuyÓn mµu ®en, bÒ ngoµi th©n mµu tèi ®en, hai bªn c¬ l−ng cã thÓ xuÊt hiÖn hai gi¶i säc mµu tr¾ng. C¸ bÖnh nÆng bÒ ngoµi th©n tèi vµ xuÊt huyÕt h¬i ®á (H×nh 20). C¸ gièng tr¾m cá (4-6cm), nh×n d−íi ¸nh s¸ng m¹nh, cã thÓ thÊy c¬ xung huyÕt. Xoang miÖng, n¾p mang, xung quanh m¾t, gèc v©y vµ phÇn bông … ®Òu biÓu hiÖn xuÊt huyÕt. Nh·n cÇu låi ra, t¬ mang mµu ®á tÝm hoÆc xuÊt huyÕt, nÕu c¸ bÖnh xuÊt huyÕt BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 97 nghiªm träng th× t¬ mang xuÊt huyÕt thµnh mµu h¬i tr¾ng vµ dÝnh bïn. Cã mét sè c¸ bÖnh hËu m«n viªm ®á. C¸ tr¾m cá m¾c bÖnh hai tuæi trë lªn, gÆp nhiÒu ë phÇn gèc tia v©y vµ phÇn bông xuÊt huyÕt lµ chÝnh, ®ång thêi thÊy triÖu chøng hËu m«n viªm ®á. - DÊu hiÖu bªn trong: Bãc da c¸ bÖnh nh×n thÊy c¸c ®èm hoÆc ®¸m c¬ ®á xuÊt huyÕt, bÖnh nÆng, c¬ toµn th©n xuÊt huyÕt ®á t−¬i, ®©y lµ dÊu hiÖu ®Æc tr−ng th−êng thÊy cña bÖnh (h×nh 18-19). C¬ quan néi t¹ng: ruét xuÊt huyÕt t−¬ng ®èi râ rµng, ruét côc bé hoÆc toµn bé xuÊt huyÕt mµu ®á thÉm, thµnh ruét cßn ch¾c ch¾n, kh«ng ho¹i tö. Trong ruét kh«ng cã thøc ¨n. Gan xuÊt huyÕt cã ®èm mµu tr¾ng. Xoang bông xuÊt huyÕt (h×nh 23-24). C¸ tr¾m cá bÞ bÖnh trªn hai tuæi xuÊt huyÕt kh«ng râ rµng, th−êng gÆp xuÊt huyÕt ®−êng ruét. BÖnh kÕt hîp víi bÖnh viªm ruét do vi khuÈn lµm cho ruét ho¹i tö vµ chøa h¬i. Tãm l¹i hÖ thèng c¬ d−íi da xuÊt huyÕt vµ trong xoang c¬ thÓ, gan, thËn, l¸ l¸ch xuÊt huyÕt. Ruét kh«ng cã thøc ¨n, thµnh ruét xuÊt huyÕt nh−ng kh«ng ho¹i tö (thµnh ruét cßn t−¬ng ®èi ch¾c ch¾n, kh«ng thèi n¸t). M¸u biÕn ®æi, khi c¸ nhiÔm bÖnh, hång cÇu, huyÕt t−¬ng vµ urª ®Òu gi¶m sau 4-5 ngµy, sau 8 ngµy hång cÇu, huyÕt t−¬ng, hemoglobin gi¶m tíi møc thÊp nhÊt, nh−ng glucose m¸u kh«ng thay ®æi. Mét sè mÉu bÖnh thu ë tù nhiªn, m¸u còng biÕn ®æi vµ cßn thªm K+ trong huyÕt thanh t¨ng, Ca++ gi¶m. C¸ bÖnh tû lÖ tÕ bµo Lympho gi¶m, tû lÖ tÕ bµo b¹ch cÇu cã h¹t t¨ng nhanh. H×nh 17: ThÓ virus (Î) trong thËn c¸ tr¾m cá bÞ bÖnh xuÊt huyÕt do Reovius. ¶nh KHV§T (theo Bïi Quang TÒ vµ CTV, 1998). 3.3. Ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ tr¾m cá xuÊt hiÖn n¨m 1972 ë phÝa Nam Trung Quèc ®· g©y thiÖt h¹i lín cho nghÒ nu«i c¸ tr¾m cá nhÊt lµ c¸ tr¾m cá gièng, tû lÖ sèng cña c¸ tr¾m cá gièng nu«i thµnh c¸ thÞt chØ ®¹t 30 % (theo Jiang Yulin,1995). ë ViÖt Nam chóng ta ®· vµ ®ang nghiªn cøu bÖnh nµy, bÖnh ®· xuÊt hiÖn nhiÒu tõ n¨m 1994 ®Õn nay, ®Æc biÖt tõ nh÷ng n¨m gÇn ®©y bÖnh ®· xuÊt hiÖn hÇu hÕt c¸c ao lång nu«i c¸ tr¾m cá g©y thiÖt h¹i lín cho nghÒ nu«i c¸. HiÖn nay chØ gÆp ë c¸ tr¾m cá vµ tr¾m ®en bÞ bÖnh xuÊt huyÕt, c¸c loµi c¸ kh¸c ch−a ph¸t hiÖn thÊy. BÖnh ë d¹ng cÊp tÝnh: ph¸t triÓn rÊt nhanh vµ trÇm träng, c¸ bÞ bÖnh sau 3-5 ngµy cã thÓ chÕt, tû lÖ chÕt 60-80 %, nhiÒu ao, lång chÕt 100 %. BÖnh xuÊt hiÖn chñ yÕu ë c¸ gièng cì Í Í Í Í Í Í Í Í Î Î Î Î Î Î Î Î Î Î Bïi Quang TÒ 98 4-25 cm, ®Æc biÖt c¸ gièng cì 15-25 cm (0,3-0,4 Kg/con) møc ®é nghiªm träng nhÊt khi nu«i ë mËt ®é dÇy nh− c¸ lång vµ −¬ng c¸ gièng. BÖnh ë d¹ng m¹n tÝnh: ph¸t triÓn t−¬ng ®èi chËm, c¸ chÕt r¶i r¸c, bÖnh xuÊt hiÖn trong suèt mïa ph¸t bÖnh, c¸ chÕt kh«ng cã ®Ønh cao râ rµng. BÖnh m¹n tÝnh th−êng xuÊt hiÖn ë ao c¸ gièng diÖn tÝch lín nu«i th−a. MÇm bÖnh virus chñ yÕu tõ c¸ bÖnh vµ c¸ mang virus. C¸ bÖnh sau khi chÕt, virus ph¸t t¸n ë trong n−íc, c¸c chÊt th¶i cña c¸ mang virus vµ c¸ bÖnh bao gåm ph©n, dÞch bµi tiÕt vµ nhít ngoµi th©n ®Òu cã virus tån t¹i, ®éng vÊt thuû sinh kh¸c nhiÔm virus nh−: èc trai, Õch vµ ®éng vËt phï du… ®Òu cã thÓ truyÒn virus qua dßng n−íc. Nguyªn nh©n bÖnh lan réng chÝnh lµ nguån n−íc nhiÔm mÇm bÖnh virus kh«ng tiªu ®éc ®· truyÒn tõ thuû vùc nµy sang thuû vùc kh¸c. C¸c thùc vËt thuû sinh mang virus trong ao bÖnh nh−: bÌo tÊm, cá n−íc, rong… cho c¸ tr¾m cá khoÎ ¨n, còng cã thÓ lµm cho c¸ c¶m nhiÔm bÖnh. Qua quan s¸t kÝnh hiÓn vi ®iÖn tö, trøng cña c¸ bè mÑ còng cã thÓ mang virus, nh− vËy ®−êng truyÒn bÖnh còng sÏ kh¶ n¨ng truyÒn theo ph−¬ng th¼ng ®øng. BÖnh xuÊt huyÕt cña c¸ tr¾m cá lµ bÖnh cña n−íc Êm (tÝnh «n). Th«ng th−êng ph¸t bÖnh khi nhiÖt ®é n−íc tõ 25-320 C, khi thÊp d−íi 230C vµ cao h¬n 350C bÖnh rÊt Ýt ph¸t sinh hoÆc kh«ng ph¸t bÖnh. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu bÖnh c¸ Trung Quèc (1999), khi nhiÔm bÖnh nh©n t¹o, ë 280C sau khi tiªm mÇm bÖnh tõ 4-7 ngµy c¸ sÏ ph¸t bÖnh, ng©m tõ 7-9 ngµy c¸ míi ph¸t bÖnh. §em c¸ khoÎ th¶ trong bÓ c¸ bÖnh, cã thÓ lµm l©y lan ®−îc bÖnh. Tæ chøc mang, n·o, c¬, thËn, gan, tú, ruét cña c¸ bÖnh ®Òu cã thÓ ph©n lËp ®−îc virus. Qua thÝ nghiÖm, ®em c¸ bÖnh c¶m nhiÔm ®· xuÊt hiÖn triÖu chøng nu«i tõ nhiÖt ®é 280C gi¶m xuèng 200C, triÖu chøng c¸ bÖnh mÊt dÇn kh«ng dÉn ®Õn tö vong. Mïa vô xuÊt hiÖn th−êng vµo cuèi xu©n ®Çu hÌ (th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5), mïa thu (tõ th¸ng 8 ®Õn th¸ng 10) khi nhiÖt ®é n−íc 25-300 C bÖnh xuÊt hiÖn nhiÒu vµ g©y c¸ chÕt hµng lo¹t. 3.4. ChÈn ®o¸n bÖnh: Dùa theo dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña bÖnh xuÊt huyÕt c¸ tr¾m cá (1.2 vµ 1.3), cã thÓ chÈn ®o¸n bÖnh. Khi c¸ tr¾m cá gièng bÞ bÖnh xuÊt huyÕt tû lÖ chÕt cao, kiÓm tra kh«ng cã vi khuÈn vµ ký sinh trïng th× cã thÓ t¸c nh©n g©y bÖnh lµ virus. §Ó chÈn ®o¸n ®−îc bÖnh chÝnh x¸c cã thÓ dïng mét sè ph−¬ng ph¸p lµ ph©n lËp virus, kh¸ng huyÕt thanh ®Æc hiÖu. 3.5. Phßng bÖnh. ¸p dông ®Çy ®ñ biÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp. §Ó gi¶i quyÕt phßng trÞ bÖnh xuÊt huyÕt cho c¸ tr¾m cá: ®èi víi c¸ nu«i lång ¸p dông theo tiªu chuÈn 28TCN 111:1998 ; c¸ nu«i ao tr−íc tiªn cÇn ph¶i c¶i t¹o ao tr−íc khi nu«i c¸ vµ th−êng xuyªn c¶i thiÖn m«i tr−êng trong qu¸ tr×nh nu«i b»ng v«i nung (CaO) liÒu l−îng 2kg v«i/100m3 n−íc. Mét th¸ng bãn v«i 2 lÇn. V«i hoµ ra n−íc tÐ ®Òu kh¾p ao. Mïa xuÊt hiÖn bÖnh nªn cho c¸ ¨n thuèc KN-04-12. Mçi ®ît cho ¨n 3 ngµy liªn tôc. LiÒu l−îng: c¸ gièng 4 g/1 kg c¸/1 ngµy (400 g thuèc/100 kg c¸ /1ngµy), c¸ thÞt 2g/1 kg c¸/ 1 ngµy (200 g thuèc/100 kg c¸/ 1 ngµy). HoÆc cã thÓ dïng Vitamin C cho c¸ ¨n víi liÒu l−îng 30 mg/ 1kg c¸/ngµy (30g/ 100 kg c¸ /ngµy) cho c¸ ¨n liªn tôc trong mïa ph¸t bÖnh. BÖnh häc thñy s¶n- phÇn 2 99 Dïng ph−¬ng ph¸p miÔn dÞch cã triÓn väng, b»ng ph−¬ng ph¸p cho ¨n hoÆc t¾m vacxin dÔ thùc hiÖn víi s¶n xuÊt. §iÒu chÕ vacxin v« ho¹t. KÕt qu¶ 80% c¸ ®−îc miÔn dÞch kÐo dµi sau 14 th¸ng, sù b¶o