Bệnh học thủy sản - Chương mở đầu

ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I TS. Bïi Quang TÒ BÖnh häc thñy s¶n N¨m 2006 BÖnh häc thñy s¶n 1 BÖnh häc thñy s¶n BI£N SO¹N: bïI QUANG TÒ vIÖN NGHI£N CøU NU¤I TRåNG THUû S¶N 1 §ÞA CHØ: §×NH B¶NG-Tõ S¥N-B¾C NINH §iÖn tho¹i: 0241 841934 & 0241 841 524 Mobile: 0912016959 E-mail buiquangte@sbcglobal.net N¨m 2006 Bïi Quang TÒ 2 Lêi nãi ®Çu Nu«i trång thuû s¶n ngμy cμng cã vÞ trÝ quan träng trong ngμnh kinh tÕ cña n−íc ta. §Ó cã n¨ng suÊt vμ s¶n l−îng t«m, c¸, ba ba, c¸c ®Þa ph−¬ng ®· øng dông nhiÒu lo¹i h×nh nu«i t«m, c¸ vμ më réng diÖn tÝch nu«i, do ®ã viÖc ®¶m b¶o chÊt l−îng s¶n phÈm vμ bÖnh cña t«m, c¸, c¸c thuû ®Æc s¶n kh¸c cã nhiÒu vÊn ®Ò ph¸t sinh. Trong mÊy n¨m gÇn ®©y, bÖnh t«m, c¸ vμ c¸c thuû ®Æc s¶n kh¸c ®· xuÊt hiÖn ë nhiÒu vïng trong c¶ n−íc. BÖnh ®· g©y nhiÒu tæn thÊt cho phong trμo nu«i trång thuû s¶n. S¶n phÈm lμm ra kh«ng ®−îc thu ho¹ch hoÆc chÊt l−îng gi¶m kh«ng phôc vô cho tiªu dïng vμ xuÊt khÈu, cho nªn c«ng t¸c phßng chèng dÞch bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n ®ang ®ßi hái cÊp b¸ch. §Ó gãp phÇn h¹n chÕ nh÷ng thiÖt h¹i do bÖnh t«m, c¸ g©y ra, chóng t«i ®· biªn so¹n cuèn s¸ch BÖnh häc thuû s¶n. Cuèn s¸ch nh»m phôc vô cho c«ng t¸c gi¶ng d¹y, häc tËp cña sinh viªn chuyªn ngμnh nu«i trång thuû s¶n, ®ång thêi cung cÊp th«ng tin cÇn thiÕt cho c¸n bé nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, c¸, c¸c c¬ së s¶n xuÊt ®Ó tham kh¶o. Néi dung cña cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n dùa trªn c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, c¸ cña n−íc ta trong thêi gian qua, ®Æc biÖt tõ n¨m 1990 trë l¹i ®©y. Bè côc cuèn s¸ch dùa trªn c¬ së tμi liÖu n−íc ngoμi vÒ bÖnh c¸, bÖnh gi¸p x¸c, bÖnh nhuyÔn thÓ, bÖnh l−ìng thª, bÖnh bß s¸t,... ®Ó biªn so¹n, tõng b−íc bæ sung nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu trong n−íc. Qua kinh nghiÖm nghiªn cøu vμ trùc tiÕp nu«i trång thñy s¶n, chóng t«i m¹nh d¹n viÕt chung c¸c bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n th−êng gÆp ë ViÖt nam vμo mét cuãn s¸ch BÖnh häc thñy s¶n, gåm c¸c n«i dung sau: PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm cña ®éng vËt thñy s¶n PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng cña ®éng vËt thñy s¶n PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vμ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n Cuèn s¸ch ®−îc biªn so¹n cho kh¸o ®μo t¹o k÷ s− nu«i trång thuû s¶n ,ngoμi ra cã thÓ tham kh¶o cho s¶n xuÊt vμ nghiªn cøu. Cuèn s¸ch hoμn thμnh nhê sù cæ vò vμ t¹o ®iÒu kiÖn cña ViÖn Nghiªn cøu nu«i trång thuû s¶n 1, Häc ViÖn kü thuËt ch©u ¸ (AIT), Tr−êng §¹i häc thuû s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc n«ng nghiÖp I vμ c¸c b¹n ®ång nghiÖp chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh t«m, c¸, nh©n ®©y chóng t«i xin tr©n thμnh c¶m ¬n. Cuèn s¸ch nμy ch¾c ch¾n cßn nhiÒu h¹n chÕ, chóng t«i hy väng nhËn ®−îc ý kiÕn ®ãng gãp ®Ó kÞp thêi bæ sung söa ch÷a tèt h¬n. N¨m 2006 T¸c gi¶ BÖnh häc thñy s¶n 3 Môc lôc Néi dung Trang Lêi nãi ®Çu 2 Môc lôc 3 Ch−¬ng më ®Çu 8 PhÇn 1: Tæng quan vÒ bÖnh häc thñy s¶n 11 Ch−¬ng 1: Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh thñy s¶n 12 1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh trïng 12 1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm 12 1.2. BÖnh ký sinh trïng 14 2. BÖnh lý 20 2.1. Sù ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh 20 2.2. Qu¸ tr×nh c¬ b¶n cña bÖnh lý 24 3. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 32 3.1. M«i tr−êng sèng 32 3.2. MÇm bÖnh 39 3.3. VËt chñ 39 3.4. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n tè g©y bÖnh cho thñy s¶n 39 4. Ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n 42 4.1. §iÒu tra hiÖn tr−êng 42 4.2. KiÓm tra c¬ thÓ ®éng vËt thñy s¶n 42 4.3. Thu mÉu cè ®Þnh ph©n lËp vi khuÈn, nÊm virus, ký sinh trïng 44 Ch−¬ng 2: Nguyªn lý phßng bÖnh tæng hîp cho nu«i trång thñy s¶n 45 1. T¹i sao ph¶i phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 45 2. BiÖn ph¸p phßng bÖnh tæng hîp cho ®éng vËt thuû s¶n 45 2.1. C¶i t¹o vµ c¶i thiÖn m«i tr−êng nu«i ®éng vËt thuû s¶n 45 2.2. Tiªu diÖt c¸c nguån gèc g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 48 2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n 49 Ch−¬ng 3: Thuèc dïng cho nu«i trång thñy s¶n 53 1. Kh¸i niÖm vÒ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n 53 2. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc 53 2.1. Ph−¬ng ph¸p cho thuèc vµo m«i tr−êng n−íc 54 2.2. Ph−¬ng ph¸p trén thuèc vµo thøc ¨n 55 2.3. Ph−¬ng ph¸p tiªm thuèc 55 3. T¸c dông cña thuèc vµ c¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 55 3.1. T¸c dông cña thuèc 55 3.2. C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 57 4. Ho¸ chÊt vµ thuèc dïng phßng trÞ bÖnh cho nu«i trång thuû s¶n 60 4.1. Ho¸ d−îc 60 4.2. Kh¸ng sinh 65 4.3. Sulphamid 68 4.4 . Vitamin 71 4.5. ChÕ phÈm vi sinh 72 4.6. Thuèc vµ c©y th¶o méc ViÖt Nam 76 Danh môc thuèc cÊm sö dông vµ h¹n chÕ sö dông 85 Tµi liÖu tham kh¶o 87 Bïi Quang TÒ 4 Néi dung Trang PhÇn 2: BÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thñy s¶n 88 Ch−¬ng 4: BÖnh virus 89 1. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ chÐp- SCV 91 2. BÖnh Herpesvirrus ë c¸ chÐp- KHV 94 3. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸ tr¾m cá GCRV 96 4. BÖnh xuÊt huyÕt do virus ë c¸- VHS 101 5. Bönh virus c¸ trª s«ng- CCVD 103 6. BÖnh khèi u tÕ bµo lympho 106 7. BÖnh Indivirus ë c¸ biÓn 109 8. BÖnh ho¹i tö thÇn kinh c¸ biÓn- VNN 110 9. BÖnh MBV ë t«m só 114 10. BÖnh ®èm tr¾ng ë gi¸p x¸c- WSSV 119 11. BÖnh ®Çu vµng ë t«m- YHD 125 12. BÖnh liªn quan ®Õn mang cña t«m- GAV 129 13.BÖnh nhiÔm virus d−íi da vµ ho¹i tö m¸u- IHHVN 134 14. BÖnh Parvovirus ë gan tuþ t«m- HPV 136 15. BÖnh ho¹i tö m¾t cña t«m 138 16. BÖnh ®u«i ®á- TSV 141 17. BÖnh BMN ë t«m 146 18. BÖnh virus g©y chÕt t«m bè mÑ khi l−u gi÷- SMVD 148 19. BÖnh ®u«i tr¾ng cña t«m cµng xanh- WTD 149 20. BÖnh cua s÷a 149 21. BÖnh run ch©n ë cua 150 22. BÖnh môn rép ë mµng ¸o cña hÇu 151 Ch−¬ng 5: BÖnh Rickettsia vµ Clamydia 153 1. BÖnh u nang biÓu b× ë mang c¸ 153 2. BÖnh Rickettsia vµ Clamydia ë t«m 155 3. BÖnh run ch©n do Rickettsia ë cua 157 Ch−¬ng 6: BÖnh vi khuÈn 159 1. BÖnh nhiÔm trïng do vi khuÈn Aeromonas spp. ë c¸ n−íc ngät 161 2. BÖnh vi khuÈn Vibrio ë §VTS biÓn 165 3. BÖnh do vi khuÈn Pseudomonas sp 171 4. BÖnh do vi khuÈn Edwardsiella sp 173 5. BÖnh do vi khuÈn gram d−¬ng- Streptococcus 175 6. BÖnh ®ôc c¬ ë t«m cµng xanh 177 7. BÖnh do vi khuÈn Mycobacterium 180 8. BÖnh vi khuÈn d¹ng sîi ë c¸ 182 9. BÖnh bÖnh do vi khuÈn d¹ng sîi ë t«m 185 10. BÖnh thèi mang ë c¸ n−íc ngät 187 11. BÖnh ®èm tr¾ng do vi khuÈn ë t«m só 188 Ch−¬ng 7: BÖnh do nÊm 192 1. BÖnh nÊm h¹t Dermocystidiosis 195 2. BÖnh nÊm h¹t- Ichthyophonosis 198 3. Héi chøng dÞch bÖnh lë loÐt ë c¸- EUS 201 4. BÖnh nÊm mang ë c¸ 208 5. BÖnh nÊm thuû my ë c¸, t«m n−íc ngät 209 6. BÖnh nÊm ë c¸ t«m n−íc mÆn 213 Tµi liÖu tham kh¶o 216 BÖnh häc thñy s¶n 5 Néi dung Trang PhÇn 3: BÖnh ký sinh trïng ë ®éng vËt thñy s¶n 220 Ch−¬ng 8: BÖnh ký sinh trïng ®¬n bµo (Protozoa)- ë ®éng vËt thñy s¶n 221 1. BÖnh ngµnh trïng roi- Mastigophora 222 1.1. BÖnh trïng roi trong m¸u- Trypanosomosis 222 1.2. BÖnh trïng roi - Cryptobiosis 224 1.3. BÖnh trïng roi- Costiosis 225 2. BÖnh do ngµnh Opalinata 227 BÖnh- Protoopalinosis 227 3. BÖnh ngµnh Dinozoa 228 BÖnh cua s÷a- Hematodinosis 228 4. BÖnh ngành Haplosporidia 232 4.1. Bệnh bào tử đơn bội ký sinh trong máu của hàu- Bonamiosis 232 4.2. Bệnh bào tử hình cầu đa nhân Haplosporidiosis 235 5. BÖnh ngµnh Paramyxea 239 5.1. Bệnh Marteiliosis 239 5.2. BÖnh Mikrocytosis 250 6. BÖnh ngµnh Apicomplexa 253 Bệnh Perkinsiosis 253 7. BÖnh do ngµnh trïng bµo tö- Sporozoa 260 7.1. BÖnh trïng bµo tö- Gousiosis 260 7.2. BÖnh trïng hai tÕ bµo- Gregarinosis 263 8. BÖnh do ngµnh trïng vi bµo tö- Mycrosporidia 265 8.1. BÖnh trïng vi bµo tö ë c¸- Glugeosis 265 8.2. BÖnh t«m b«ng- Microsporosis 266 9. BÖnh do ngµnh bµo tö sîi- Cnidosporidia 269 9.1. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 2 cùc nang- Myxobolosis 269 9.2. BÖnh trïng bµo tö sîi cã ®u«i- Henneguyosis 272 9.3. BÖnh trïng bµo tö sîi cã 1 cùc nang- Thelohanellosis 274 10. BÖnh do ngµnh trïng l«ng- Ciliophora 276 10.1. BÖnh trïng miÖng lÖch ë c¸ n−íc ngät- Chilodonellosis 276 10.2. BÖnh trïng miÖng lÖch ë c¸ n−íc mÆn- Brooklynellosis 278 10.3. BÖnh trïng l«ng ngo¹i ký sinh- Hemiophirosis 278 10.4. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Balantidiosis 279 10.5. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Ichthyonyctosis 281 10.6. BÖnh trïng l«ng néi ký sinh- Inferostomosis 283 10.7. BÖnh trïng qu¶ d−a ë n−íc ngät- Ichthyophthyriosis 286 10.8. BÖnh trïng l«ng n−íc mÆn- Cryptocaryonosis 289 10.9. BÖnh trïng b¸nh xe 290 10.10. BÖnh trïng loa kÌn 294 10.11. BÖnh trïng èng hót 298 Ch−¬ng 9: BÖnh do giun s¸n ë ®éng vËt thñy s¶n 299 1. BÖnh do ngµnh giun dÑp- Plathelminthes 301 1.1. BÖnh do líp s¸n l¸ ®¬n chñ- Monogenea 302 1.1.1. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ 16 mãc- Dactylogyrosis 302 1.1.2. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang c¸ n−íc ngät- Ancyrocephalosis 306 1.1.3. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ruét ®¬n ë mang c¸ n−íc ngät- Sundanonchosis 308 1.1.4. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ë mang c¸ biÓn 309 1.1.5. BÖnh s¸n l¸ ®¬n chñ ®Î con (18 mãc)- Gyrodactylosis 313 1.1.6. BÖnh s¸n l¸ song th©n- Diplozoosis 315 Bïi Quang TÒ 6 Néi dung Trang 1.2. BÖnh do líp s¸n l¸ song chñ- Trematoda 317 1.2.1. BÖnh s¸n l¸ song chñ- Aspidogastosis 320 1.2.2. BÖnh s¸n l¸ song chñ trong m¸u- Sanguinicolosis 321 1.2.3. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh ë bang h¬i c¸- Isoparorchosis 323 1.2.4. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë m¾t c¸- Diplostomulosis 325 1.2.5. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ký sinh ë trong c¬ thÓ c¸- Clinostomosis 327 1.2.6. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét c¸- Carassotremosis 328 1.2.7. BÖnh s¸n l¸ song chñ ký sinh trong ruét c¸- Azygirosis 329 1.2.8. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ c¸- Clonorchosis 330 1.2.9. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ gan nhá ë c¬ c¸- Opisthorchosis 331 1.2.10. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ song chñ ë mang c¸- Centrocestosis 333 1.2.11. BÖnh Êu trïng s¸n l¸ phæi ë cua- Paragonimosis 335 1.3. BÖnh do líp s¸n d©y- Cestoides 336 1.3.1. BÖnh s¸n d©y kh«ng ph©n ®èt- Caryophyllaeosis vµ Khawiosis 338 1.3.2. BÖnh s¸n d©y ph©n ®èt- Bothriocephalosis 339 1.3.3. BÖnh Êu trïng s¸n d©y trong n«i t¸ng c¸- Diphyllobothriosis 341 1.3.4. BÖnh s¸n d©y- Ligulosis 342 2. BÖnh do ngµnh giun trßn- Nemathelminthes 343 2.1. BÖnh giun trßn- Philometrosis 345 2.2. BÖnh giun trßn- Spironourosis 347 2.3. BÖnh giun trßn- Spectatosis 348 2.4. BÖnh giun trßn- Contracaecosis 350 2.5. BÖnh giun trßn Spinitectosis 351 2.6. BÖnh giun trßn- Camallanosis 352 2.7. BÖnh giun trßn- Cucullanosis 353 2.8. BÖnh giun trßn- Cucullanellosis 354 3. BÖnh do ngµnh giun ®Çu gai- Acanthocephala 355 3.1. BÖnh giun ®Çu gai- Rhadinorhynchosis 358 3.2. BÖnh giun ®Çu gai- Pallisentosis 358 3.3. BÖnh giun ®Çu gai- Neosentosis 359 4. BÖnh do ngµnh giun ®èt Annelida 361 4.1. BÖnh ®Øa ë c¸- Piscicolosis 361 4.2. BÖnh ®Øa- Trachelobdellosis 362 4.3. BÖnh ®Øa ë c¸ sÊu- 363 5. BÖnh do ngµnh nhuyÔn thÓ- Mollusca 364 Ch−¬ng 10: BÖnh do ph©n ngµnh gi¸p x¸c- Crustacea 366 1. BÖnh do ph©n líp ch©n chÌo- Copepoda 367 1.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Ergasilosis 367 1.2. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Sinergasilosis 370 1.3. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Neoergasis 372 1.4. BÖnh gi¸p x¸c ch©n chÌo- Paraergaslosis 373 1.5. BÖnh gi¸p ch©n chÌo- Lamproglenosis 374 1.6. BÖnh trïng má neo n−íc ngät- Lernaeosis 375 1.7. BÖnh trïng má neo n−íc mÆn/lî- Therodamosis 380 1.8. BÖnh rËn c¸ - Caligosis 381 2. BÖnh do bé Branchiura 383 2.1. BÖnh rËn c¸ - Argulosis 383 BÖnh häc thñy s¶n 7 Néi dung Trang 3. BÖnh do bé ch©n ®Òu- Isopoda 388 3.1. BÖnh rËn c¸- Ichthyoxenosis 388 3.2. BÖnh rËn c¸- Alitroposis 391 3.2. BÖnh rËn c¸ - Coranallosis 392 3.4. BÖnh rËn t«m - Probopyrosis 393 4. BÖnh do gi¸p x¸c ch©n t¬ Cirripedia 394 4.1. BÖnh gi¸p x¸c ch©n t¬ néi ký sinh ë t«m cua 394 4.2. BÖnh sen biÓn ký sinh ë cua ghÑ- Dichelaspis 400 4.3. BÖnh sun b¸m trªn ®éng vËt thñy s¶n 402 Tµi liÖu tham kh¶o 405 PhÇn 4: BÖnh dinh d−ìng vµ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n 408 Ch−¬ng 11: BÖnh dinh d−ìng 409 1. BÖnh dinh d−ìng ë c¸ 409 2. BÖnh dinh d−ìng ë t«m 412 Ch−¬ng 12: BÖnh do m«i tr−êng 413 1. BÖnh do yÕu tè v« sinh 413 2. BÖnh do yÕu tè h÷u sinh 421 Ch−¬ng 13: Sinh vËt h¹i c¸, t«m 426 1. Thùc vËt h¹i c¸ 426 2. Gi¸p x¸c ch©n chÌo h¹i c¸ 427 3. Søa g©y h¹i trong ao nu«i t«m 428 4. C«n trïng h¹i c¸ 430 5. C¸ d÷ ¨n §VTS 435 6. L−ìng thª ¨n t«m c¸ 437 7. Bß s¸t ¨n t«m c¸ 428 8. Chim ¨n t«m c¸ 428 Tµi liÖu tham kh¶o 439 Bïi Quang TÒ 8 ch−¬ng Më ®Çu 1. VÞ trÝ, néi dung vμ nhiÖm vô cña m«n bÖnh häc thuû s¶n 1.1. VÞ trÝ m«n häc: NghÒ nu«i trång thuû s¶n trong mÊy n¨m gÇn ®©y ph¸t triÓn rÊt nhanh. Môc ®Ých cña ng−êi nu«i trång thuû s¶n lµ thu ®−îc hiÖu qu¶ cao nhÊt, sö dông mäi ®iÒu kiÖn cã thÓ huy ®éng ®−îc. Do vËy, c¸c ®èi t−îng nu«i rÊt dÔ bÞ m¾c bÖnh. C¸c yÕu tè m«i tr−êng chÊt l−îng n−íc xÊu, nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp, mËt ®é nu«i dµy, thøc ¨n nghÌo, con gièng kh«ng ®¶m b¶o chÊt l−îng vµ qu¶n lý ch¨m sãc kÐm lµm cho ®éng vËt thuû s¶n bÞ yÕu ®i, c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh ph¸t triÓn. §ång thêi do sèng trong m«i tr−êng n−íc víi mËt ®é cao lµm cho bÖnh cã ®iÒu kiÖn l©y lan nhanh chãng vµ g©y thiÖt h¹i lín. ViÖc nghiªn cøu t×m hiÓu c¸c lo¹i bÖnh thuû s¶n vµ t×m c¸c biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh cã hiÖu qu¶ ®· gãp phÇn quan träng trong viÖc ®¶m b¶o vµ chÊt l−îng, s¶n l−îng ®éng vËt thuû s¶n nu«i. Trong nghÒ nu«i trång thuû s¶n, bªn c¹nh c¸c m«n häc chuyªn m«n kh¸c nh−: s¶n xuÊt gièng, nu«i c¸ t«m th−¬ng phÈm, c«ng tr×nh,... th× m«n bÖnh ®éng vËt thuû s¶n lµ mét m«n quan träng, nh»m trang bÞ cho c¸n bé nu«i trång thuû s¶n mét kiÕn thøc toµn diÖn ®Ó t¹o ra c¸c ®µn c¸, ®µn t«m nu«i cã s¶n l−îng cao vµ chÊt l−îng tèt. 1.2. Néi dung m«n häc: Ch−¬ng tr×nh m«n bÖnh häc thuû s¶n gåm c¸c néi dung sau: - Giíi thiÖu nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ bÖnh ký sinh trïng. - Nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh lý ë ®éng vËt thuû s¶n - Giíi thiÖu c¸c biÖn ph¸p tæng hîp ®Ó phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n - Giíi thiÖu mét sè bÖnh phæ biÕn vµ g©y t¸c h¹i lín ë ®éng vËt thuû s¶n, ®Æc biÖt c¸c bÖnh ë ViÖt Nam, bao gåm c¸c bÖnh: bÖnh truyÒn nhiÔm do virus, vi khuÈn, nÊm, bÖnh ký sinh trïng, bÖnh do dinh d−ìng, bÖnh do m«i tr−êng, sinh vËt h¹i c¸, t«m. 1.3. NhiÖm vô cña m«n häc: Khi phong trµo nu«i trång thuû s¶n ch−a ph¸t triÓn c¸c ®èi t−îng nu«i chñ yÕu lµ c¸, do ®ã bÖnh chØ nghiªn cøu trªn ®èi t−îng c¸ vµ cã tªn lµ m«n bÖnh c¸ häc (Ichthyopathology). Sau thËp kû 70 trë l¹i ®©y phong trµo nu«i trång thuû s¶n ph¸t triÓn, ngoµi ®èi t−îng nu«i c¸, c¸c ®èi t−îng kh¸c ®−îc nghiªn cøu ®Ó nu«i: t«m, cua, nhuyÔn thÓ,... cho nªn m«n häc ph¶i nghiªn cøu c¸c bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n (Pathology of Aquatic Animal ) míi ®¸p øng ®−îc cho s¶n xuÊt. M«n bÖnh häc ®éng vËt thuû s¶n cã nhiÖm vô trang bÞ cho häc viªn nh÷ng kiÕn thøc toµn diÖn vÒ kü thuËt nu«i trång thuû s¶n nãi chung vµ kiÕn thøc chuyªn s©u: kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc, c¸c yÕu tè liªn quan ®Õn bÖnh, ph−¬ng ph¸p chÈn ®o¸n bÖnh, c¸c ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh tæng hîp, nh÷ng bÖnh th−êng gÆp g©y nguy hiÓm cho nghÒ nu«i trång thuû s¶n ë ViÖt Nam. BÖnh häc thñy s¶n 9 II. Mèi quan hÖ gi÷a m«n bÖnh häc thuû s¶n víi c¸c m«n häc kh¸c - Liªn quan ®Õn c¸c m«n sinh häc c¬ b¶n vµ c¬ së: sinh häc ®¹i c−¬ng, ®éng vËt häc, thùc vËt häc, thuû sinh häc, vi sinh vËt häc, ng− lo¹i häc,... - Liªn quan ®Õn m«n ho¸ häc: v« c¬, h÷u c¬, ho¸ sinh, ho¸ lý,... - Liªn quan ®Õn kü thuËt nu«i: s¶n xuÊt gièng thuû s¶n, nu«i th©m canh c¸ t«m trong ao, lång bÌ, c«ng tr×nh nu«i thuû s¶n - Liªn quan ®Õn ngµnh thó y, y häc III. LÞch sö cña m«n bÖnh häc thuû s¶n: 3.1.Trªn thÕ giíi: Tõ l©u c¸c nhµ khoa häc ®· m« t¶ mét sè bÖnh c¸ nh−: cuèi thÕ kû 19 mét sè t¸c gi¶ ®· xuÊt b¶n cuèn s¸ch h−íng dÉn bÖnh cña c¸ nh−ng c¬ b¶n vÉn m« t¶ c¸c triªô chøng l©m sµng lµ chñ yÕu. Sang ®Çu thÕ kû 20 c¸c nhµ khoa häc thÕ giíi ®· b¾t ®Çu nghiªn c−ó vµ viÕt s¸ch h−íng dÉn c¸c bÖnh c¸. N¨m 1904, Bruno Hofer ng−êi §øc viÕt cuèn s¸ch “T¸c nh©n g©y bÖnh ë c¸” (Father of Fish Pathology) ViÖn sÜ V.A.Dogiel (1882-1955) thuéc ViÖn hµn l©m khoa häc Liªn X« cò lµ ng−êi cã c«ng lín ®ãng gãp nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng c¸. ¤ng ®· viÕt ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ký sinh trïng c¸ (1929); BÖnh vi khuÈn cña c¸ (Bacterial Diseases of Fish) -1939. Nh÷ng n¨m 1930 bÖnh truyÒn nhiÔm cña c¸ ®· ®−îc nghiªn cøu trong c¸c phßng thÝ nghiÖm. N¨m 1949 cuèn s¸ch gi¸o khoa vÒ bÖnh c¸ häc ®−îc xuÊt b¶n lÇn ®Çu tiªn ë Liªn X« cò chñ biªn lµ t¸c gi¶ E.M.Lyaiman. TiÕp theo ®ã lµ c¸c thËp kû 50 vµ 60 c¸c t¸c gi¶ chuyªn nghiªn cøu vÒ bÖnh c¸ ®−îc tiÕp tôc ph¸t triÓn ë c¸c n−íc: Bychowsky, Bauer, Mysselius, Gussev - Liªn X« cò, Schaperclaus §øc, Yamaguti - NhËt, Hoffman - Mü. Phong trµo nu«i trång thuû s¶n trªn thÕ giíi ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nhÊt lµ nghÒ nu«i t«m ë c¸c n−íc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng vµo nh÷ng n¨m cña thËp kû 80 th× lÞch sö bÖnh t«m g¾n liÒn víi phong trµo nu«i t«m. KÕt qu¶ nghiªn cøu c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay rÊt phong phó: bÖnh virus cña c¸ ®Õn nay ®· ph©n lo¹i ®−îc h¬n 60 lo¹i virus thuéc 5 hä cã cÊu tróc ADN hoÆc ARN. BÖnh virus ë nhuyÔn thÓ cã 12 loµi thuéc 8 hä, bÖnh virus ë gi¸p x¸c cã 15 lo¹i ë t«m vµ 3 lo¹i ë cua thuéc 5 hä. Trong ®ã hä Baculoviridae gÆp nhiÒu nhÊt lµ 7 bÖnh Baculovirus. Vi khuÈn g©y bÖnh ë ®éng vËt thuû s¶n ®· ph©n lËp ®−îc vµi tr¨m loµi vi khuÈn g©y bÖnh thuéc 9 hä vi khuÈn ®iÓn h×nh lµ nhãm vi khuÈn Aeromonas spp, Pseudomonas spp g©y bÖnh ë n−íc ngät vµ nhãm Vibrio spp g©y bÖnh ë n−íc mÆn. NÊm g©y bÖnh ë n−íc ngät: Saprolegnia, Achlya, Aphanomyces; n−íc mÆn: Lagenidium sp, Fusarium, Halipthoros sp, Sirolpidium. Ký sinh trïng cña ®éng vËt thuû s¶n ®Õn nay chóng ta ph©n lo¹i ®−îc sè l−îng rÊt lín vµ phong phó. ChØ tÝnh ký sinh trïng c¸ n−íc ngät thuéc khu vùc Liªn X« cò ®· ph©n lo¹i h¬n 2000 loµi (1984-1985) Bïi Quang TÒ 10 3.2. ViÖt Nam: Bé m«n bÖnh c¸ ®−îc h×nh thµnh tõ ®Çu n¨m 1960 thuéc tr¹m nghiªn cøu c¸ n−íc ngät §×nh B¶ng. Ng−êi thµnh lËp ®Çu tiªn cña bé m«n bÖnh c¸ lµ TiÕn sÜ Hµ Ký, nguyªn côc tr−ëng Côc B¶o vÖ nguån lîi thuû s¶n ViÖt Nam. §Õn nay chóng ta h×nh thµnh bé m«n häc phßng nghiªn cøu bÖnh häc thñy s¶n ë 3 viÖn I, II, III vµ cã phßng thÝ nghiÖm chÈn ®o¸n bÖnh t«m, c¸ hiÖn ®¹i ®¹i diÖn cho ba miÒn B¾c, Trung, Nam vµ ven biÓn. ë mét sè tr−êng ®¹i häc ®· cã c¸n bé gi¶ng d¹y nghiªn cøu bé m«n bÖnh t«m, c¸: Tr−êng ®¹i häc thuû s¶n Nha Trang, Tr−êng ®¹i häc CÇn Th¬, Tr−êng ®¹i häc N«ng L©m Thñ §øc.... §Õn nay, chóng ta ®· cã hµng lo¹t c¸c c«ng tr×nh c«ng bè trªn thÕ giíi vµ trong n−íc vÒ kÕt qu¶ nghiªn cøu bÖnh cña ®éng vËt thuû s¶n ë ViÖt Nam tõ cuèi n¨m 1960 trë l¹i ®©y: Nghiªn cøu ký sinh trïng vµ bÖnh cña c¸ n−íc ngät miÒn b¾c ViÖt Nam cña TiÕn sÜ Hµ Ký:1961-1967; 1969-1975, ®· m« t¶ 120 loµi ký sinh trïng trong ®ã cã 42 loµi ký sinh trïng, mét gièng vµ mét hä phô míi ®èi víi khoa häc. C«ng tr×nh nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng cña mét sè loµi c¸ n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long cña Bïi Quang TÒ vµ ctv, 1984-1990; Nh÷ng bÖnh th−êng gÆp cña c¸, t«m nu«i ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ biÖn ph¸p phßng trÞ (Bïi Quang TÒ vµ ctv,1994). Ký sinh trïng cña mét sè loµi c¸ n−íc ngät ®ång b»ng s«ng Cöu Long vµ nh÷ng gi¶i ph¸p phßng trÞ chóng cña TiÕn sü Bïi Quang TÒ (2001) ®· m« t¶ 157 loµi ký sinh trïng, trong ®ã cã 121 loµi lÇn ®Çu tiªn ®−îc ph¸t hiÖn ë ViÖt Nam. BÖnh Penaeus monodon baculovirus (MBV) cña t«m só, nu«i ë c¸c tØnh phÝa Nam (Bïi Quang TÒ,1994). Nghiªn cøu khu hÖ ký sinh trïng c¸ n−íc ngät miÒn Trung vµ T©y Nguyªn (NguyÔn ThÞ Muéi vµ ctv,1981-1985). Nghiªn cøu mét sè bÖnh chñ yÕu trªn t«m só nu«i ë khu vùc miÒn Trung ViÖt Nam (§ç ThÞ Hoµ, 1997),....Cho ®Õn nay ë ViÖt Nam ®· nghiªn cøu bÖnh virus ë t«m só lµ bÖnh Monodon Baculovirus (MBV), bÖnh vµng ®Çu, bÖnh ®èm tr¾ng. C«ng tr×nh lín gÇn ®©y lµ ®Ò tµi cÊp nhµ n−íc m· sè KN - 04 -12 tõ 1991-1995, do TiÕn sÜ Hµ Ký chñ nhiÖm ®· nghiªn cøu 13 bÖnh cña t«m, c¸. LÇn ®Çu tiªn ViÖt Nam tËp trung nghiªn cøu ®Çy ®ñ bÖnh vi khuÈn víi c¸c néi dung sau: ph©n lËp vi khuÈn, t¸c nh©n g©y bÖnh, dÊu hiÖu bÖnh, ph©n bè vµ lan truyÒn bÖnh, biÖn ph¸p phßng trÞ bÖnh. Nh÷ng bÖnh ®· nghiªn cøu: bÖnh xuÊt huyÕt ®èm ®á ë c¸ tr¾m cá nu«i lång, bÖnh xuÊt huyÕt c¸ ba sa nu«i bÌ, bÖnh ho¹i tö do vi khuÈn ë c¸ trª, bÖnh ho¹i tö ®èm n©u t«m cµng xanh, bÖnh ph¸t s¸ng ë Êu trïng t«m, bÖnh ®á däc th©n ë Êu trïng t«m, bÖnh viªm nhiÔm sau khi cÊy trai ngäc. Nghiªn cøu nguyªn nh©n g©y chÕt t«m ë c¸c tØnh ven biÓn phÝa Nam (NguyÔn ViÖt Th¾ng, 1994-1999). Nghiªn cøu bÖnh truyÒn nhiÔm ë c¸ tr¾m cá vµ c¸ song nu«i lång biÓn (Bïi Quang TÒ, 1996-1998). §Æc biÖt chóng ta ®· ph©n lËp ®−îc virus g©y bÖnh ë t«m só nu«i nh− bÖnh ®èm tr¾ng (WSSV), bÖnh ®Çu vµng (YHD) (V¨n ThÞ H¹nh, 2001) BÖnh häc thñy s¶n 11 ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I BÖnh häc thñy s¶n PhÇn 1 Tæng quan vÒ BÖnh häc thñy s¶n Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ N¨m 2006 Bïi Quang TÒ 12 Ch−¬ng 1 nh÷ng kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ bÖnh häc thñy s¶n 1. BÖnh truyÒn nhiÔm & bÖnh ký sinh Trïng. 1.1. BÖnh truyÒn nhiÔm. 1.1.1. §Þnh nghÜa vÒ bÖnh truyÒn nhiÔm. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm lµ hiÖn t−îng tæng hîp x¶y ra trong c¬ thÓ sinh vËt khi cã t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp, t¸c nh©n g©y bÖnh lµ vi sinh vËt: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo. Qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm th−êng bao hµm ý nghÜa hÑp h¬n, nã chØ sù nhiÔm trïng cña c¬ thÓ sinh vËt, ®«i khi chØ sù b¾t ®Çu c¶m nhiÔm, t¸c nh©n g©y bÖnh chØ kÝch thÝch riªng biÖt, cã tr−êng hîp kh«ng cã dÊu hiÖu bÖnh lý. Trong tr−êng hîp t¸c nh©n x©m nhËp vµo c¬ thÓ ®Ó g©y bÖnh nh−ng ch−a cã dÊu hiÖu bÖnh lý, lóc nµy cã thÓ gäi cã qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm song ch−a thÓ gäi lµ bÖnh truyÒn nhiÔm. BÖnh truyÒn nhiÔm lµ ph¶i kÌm theo dÊu hiÖu bÖnh lý. Nh©n tè ®Ó ph¸t sinh ra bÖnh truyÒn nhiÔm: - Cã t¸c nh©n g©y ra bÖnh truyÒn nhiÔm nh−: virus, vi khuÈn, nÊm, t¶o ®¬n bµo... - Sinh vËt cã mang c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh. - §iÒu kiÖn m«i tr−êng bªn ngoµi thuËn lîi cho sù x©m nhËp cña t¸c nh©n g©y bÖnh thóc ®Èy qu¸ tr×nh truyÒn nhiÔm. KÝch th−íc cña c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm nh×n chung bÐ h¬n kÝch th−íc cña vËt chñ vËt nhiÔm song kh¶ n¨ng g©y bÖnh cña chóng rÊt lín, nã cã thÓ lµm cho vËt chñ chÕt mét c¸ch nhanh chãng. BÖnh truyÒn nhiÔm g©y t¸c h¹i lín cho vËt chñ do: - Sinh vËt g©y bÖnh cã kh¶ n¨ng sinh s¶n nhanh nhÊt lµ vius, vi khuÈn chØ sau mÊy giê sè l−îng cña chóng cã thÓ t¨ng lªn rÊt nhiÒu ®· t¸c ®éng lµm rèi lo¹n ho¹t ®éng sinh lý cña c¬ thÓ vËt chñ. - T¸c nh©n g©y bÖnh cßn cã kh¶ n¨ng lµm thay ®æi, huû ho¹i tæ chøc m« ®ång thêi cã thÓ tiÕt ra ®éc tè ph¸ ho¹i tæ chøc cña vËt chñ, lµm cho c¸c tÕ bµo tæ chøc ho¹t ®éng kh«ng b×nh th−êng. 1.1.2. Nguån gèc vµ con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n. 1.1.2.1. Nguån gèc cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n . Trong c¸c thuû vùc tù nhiªn: ao, hå, s«ng vµ c¸c ®Çm, vÞnh ven biÓn th−êng quan s¸t thÊy ®éng vËt thuû s¶n bÞ m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh lµ “æ dÞch tù nhiªn”. Tõ ®ã mÇm bÖnh x©m nhËp vµo c¸c nguån n−íc nu«i thuû s¶n. §éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh truyÒn nhiÔm vµ nh÷ng x¸c ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh chÕt lµ nguån gèc chÝnh g©y bÖnh truyÒn nhiÔm. T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n sinh s¶n rÊt nhanh lµm t¨ng sè l−îng nã ®i vµo m«i tr−êng n−íc b»ng nhiÒu con ®−êng tuú theo t¸c nh©n g©y bÖnh nh−: theo c¸c vÕt loÐt cña c¸ ®Ó ®i ra n−íc qua hÖ thèng c¬ quan bµi tiÕt, c¬ quan tiªu ho¸, c¬ quan sinh dôc hoÆc qua mang, xoang miÖng, xoang mòi. Ngoµi ra, trong n−íc cã nhiÒu chÊt mïn b· h÷u c¬ , n−íc th¶i c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp, n−íc th¶i cña c¸c tr¹i ch¨n nu«i gia cÇm, gia sóc, n−íc th¶i sinh ho¹t, ph©n r¸c... còng t¹o ®iÒu kiÖn cho bÖnh truyÒn nhiÔm ph¸t sinh ph¸t triÓn. BÖnh häc thñy s¶n 13 1.1.2.2. Con ®−êng lan truyÒn cña bÖnh truyÒn nhiÔm ë ®éng vËt thuû s¶n: - B»ng ®−êng tiÕp xóc trùc tiÕp: §éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh sèng chung trong thuû vùc cïng víi ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, do tiÕp xóc trùc tiÕp, t¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn tõ ®éng vËt thuû s¶n bÖnh sang cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ. - Do n−íc: T¸c nh©n g©y bÖnh truyÒn nhiÔm trong c¬ thÓ ®«ng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh r¬i vµo m«i tr−êng n−íc vµ sèng tù do trong n−íc mét thêi gian, lÊy n−íc cã nguån bÖnh vµo thuû vùc nu«i thuû s¶n, t¸c nh©n g©y bÖnh sÏ l©y lan cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ m¹nh. - Do dông cô ®¸nh b¾t vµ vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n: Khi vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n bÖnh vµ ®¸nh b¾t ®éng vËt thuû s¶n bÖnh, t¸c nh©n g©y bÖnh cã thÓ b¸m vµo dông cô, nÕu dïng dông cô nµy ®Ó ®¸nh b¾t hoÆc vËn chuyÓn ®éng vËt thuû s¶n khoÎ th× kh«ng nh÷ng nã lµm l©y lan bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n khoÎ mµ cßn ra m«i tr−êng n−íc. - MÇm bÖnh truyÒn nhiÔm tõ ®¸y ao: Cïng víi c¸c chÊt h÷u c¬ tån t¹i ë ®¸y ao, t¸c nh©n g©y bÖnh tõ ®éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh truyÒn nhiÔm, tõ x¸c ®éng vËt thuû s¶n chÕt do bÞ bÖnh r¬i xuèng ®¸y ao vµ tån t¹i ë ®ã mét thêi gian. N