Báo cáo Đánh giá môi trường chiến lược của dựán quy hoạch phát triển điện lực quốc gia giai đoạn 2011-2020 có xét đến 2030

0MW vì khu vực này có nguồn nước mặt khan hiếm trầm trọng. 3.3.6. Biến đổi khí hậu: 3.3.6.1. Nguồn phát thải các loại khí nhà kính a. Từ các hồ chứa thủy điện Các loại khí nhà kính (carbon dioxide và metan) phát thải từ những hồ chứa do quá trình tích nước trước đây đã nhấn chìm rừng và các loài thực vật. Tốc độ thoát khí diễn ra chậm ở những hồ có các chất hữu cơ phân hủy, hoặc diễn ra nhanh nếu rừng trong vùng lòng hồ được chặt và đốt trước khi tháo nước vào hồ. Nhiều hồ chỉ gây ngập nước lượng thực vật tương đối thấp. Hơn nữa hầu hết các dự án thủy điện có công suất phát điện đủ lớn để bù đắp lượng khí nhà kính phát ra từ quá trình đốt nhiên liệu (khí ga tự nhiên, dầu nhiên liệu, than đá) ở các nhà máy nhiệt điện. Tuy nhiên, một số dự án nhấn chìm diện tích rừng rộng lớn, ví dụ: dự án Đập Balbina ở vùng Amazon tại Brazil, gây phát thải lượng khí nhà kính lớn hơn lượng khí thải từ đốt khí tự nhiên Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược Viện Năng lượng 188 trong nhiều năm của một nhà máy phát nhiệt điện. Có thể giảm lượng khí nhà kính thoát lên từ các hồ chứa nếu thực hiện tốt công tác thu dọn các cây rừng làm gỗ thương mại hoặc củi đốt trước khi tháo nước vào hồ mặc dù phương án này làm tăng chi phí đầu tư do (a) chi phí thu dọn rừng và vận chuyển lớn; (b) khó khăn về thị trường tiêu thụ hoặc (c) áp lực về kinh tế và chính trị nên không thể trì hoãn việc tháo nước vào lòng hồ. Do đó, cách chắc chắn nhất để giảm lượng khí nhà kính thoát ra từ hồ chứa là lựa chọn vị trí xây đập thích hợp nơi có diện tích đất ngập nước nói chung và diện tích rừng bị ngập nước nói riêng là ít nhất. Theo ước tính cho QHĐ 7, lượng khí CO2 thoát ra từ các hồ chứa là 6,65kg/ha/ngày và lượng khí CH4 là 0,1kg/ha/ngày. Với tổng diện tích lòng hồ là 25.133 ha của 21 hồ nói trên thì tổng lượng khí phát thải sẽ là 61.000 tấn CO2/năm và 917 tấn CH4/năm. b. Từ quá trình đốt nhiên liệu của nhà máy nhiệt điện Lượng phát thải CO2 và các loại khí nhà kính khác sẽ liên tục gia tăng qua các giai đoạn QHĐ VII tới 2030, với lượng thải CO2 gia tăng từ dưới 60 triệu tấn năm 2011 tới gần 444 triệu tấn năm 2030, tăng gần 8 lần. Chi phí về mặt kinh tế do tác động từ biến đổi khí hậu được dự báo (với giá không đổi) là 1,2 tỷ vào năm 2011 và tăng tới trên 9 tỷ USD vào năm 2030. Chi phí này được tính dựa trên giá trị thiệt hại môi trường do các chất ô nhiễm chính gây ra được Mans Nilson thuộc Viện Môi trường Thụy Điển tính toán trong báo cáo “Giá trị thiệt hại về môi trường trong chiến lược ngành năng lượng ở các nước tiểu vùng sông Mê Kông“. Giá trị này được tính toán căn cứ vào: (i) Ảnh hưởng đến sức khỏe gây giảm tuổi thọ và ảnh hưởng đến sức khỏe do các bệnh hô hấp, phổi... làm gián đoạn thu nhập; (ii) chi phí khám chữa bệnh (iii) thiệt hại mùa màng; (iv) ảnh hưởng đến các công trình xây dựng và axit hóa đất. 3.3.6.2. Những tác động của biến đổi khí hậu Khí nhà kính là nguyên nhân của sự biến đổi khí hậu toàn cầu. Theo dự báo đến năm 2030, QHĐ VII của Việt Nam sẽ đóng góp một lượng khí nhà kính đáng kể (444 triệu tấn) góp phần là gia tăng nguy cơ biến đổi khí hậu toàn cầu. Theo phân loại của IPCC, Việt Nam là một trong những nước dễ bị ảnh hưởng nhất do tác động của biến đổi khí hậu. Một quốc gia có bờ biển dài, tập trung đông dân cư, có 2 đồng bằng lớn (đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long), là nơi ở của hơn một nửa dân số Việt Nam, cùng với các vùng nông nghiệp quan trọng của đất nước là nơi rất dễ bị tác động do nước biển dâng (và liên quan tới vấn đề xâm nhập mặn), gia tăng tác động và mức độ nghiêm trọng của các sự cố thời tiết, thay đổi lượng mưa, dòng chảy. Tương tự như vậy, nhiều vùng đất ở thượng nguồn, vốn là nhà của những người nghèo nhất và sống chủ yếu dựa vào nông nghiệp sự thay đổi trong tương lai, tính bất thường của lượng mưa làm cho những người này dễ bị ảnh hưởng do tác động của biến đổi khí hậu. Điều này cùng với những tác động lan rộng khác có nghĩa rằng biến đổi khí hậu có thể hủy hoại những thành quả mà Việt Nam đã đạt được trong những thập kỷ vừa qua. Hậu quả của biến đổi khí hậu toàn cầu thể hiện ở một số hiện tượng tự nhiên bất thường mà bất kể người dân nào cũng có thể nhận thấy được. Theo báo cáo phát triển thế giới năm 2010 của Ngân hàng Thế giới thì Biến đổi khí hậu làm cho hành tinh ấm lên, các mô hình mưa thay đổi, Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược Viện Năng lượng 189 các sự kiện cực đoan như hạn hán, lũ lụt, cháy rừng trở nên thường xuyên hơn đang đe dọa tất cả các nước, trong đó các nước đang phát triển dễ bị tổn thương nhất. Ước tính các nước đang phát triển sẽ phải chịu khoảng 75-80% chi phí tổn thất do biến đổi khí hậu. Giả thiết nếu nhiệt độ trái đất tăng khoảng 2oC so với thời kỳ tiền công nghiệp – đây là mức tối thiểu mà thế giới có thể đạt được – thì GDP của Châu Phi và Nam Á sẽ giảm vĩnh viễn 4-5% trong khi đó tổn thất tối thiểu của các nước có thu nhập cao và GDP bình quân chỉ khoảng 1%. Và hầu hết các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam, thiếu năng lực tài chính và kỹ thuật để quản lý các rủi ro khí hậu ngày càng gia tăng. Các nước này lệ thuộc vào các tài nguyên thiên nhiên vốn đã nhạy cảm với khí hậu để tạo ra thu nhập và của cải vật chất và hầu hết các nước này đã bắt đầu gánh chịu sự biến đổi mạnh của điều kiện khí hậu. Biến đổi khí hậu khiến cho các hệ sinh thái và xã hội không có thời gian để thích ứng gây ra hiện tượng chuyển vị trí ở các hệ sinh thái có ý nghĩa quan trọng đối với xã hội và nền kinh tế của con người. Có thể coi như diệt vong trở lại của các cánh rừng nhiệt đới Amazoon, sự biến mất hoàn toàn các dòng sông băng ở Anđét và Himalaya, các đại dương bị axit hóa nhanh chóng làm phá vỡ hệ sinh thái biển và làm chết các rạn san hô. Tốc độ và quy mô biến đổi có thể khiến cho hơn 50% loài sinh vật bị tuyệt chủng. Mực nước biển có thể dâng lên 1m vào cuối thế kỷ này đe dọa 60 triệu người và khối tài sản trị giá khoảng 200 tỷ đô la ở các nước đang phát triển. Năng suất nông nghiệp giảm sút trên toàn thế giới nhất là tại vùng nhiệt đới làm cho khoảng 3 triệu người chết vì suy dinh dưỡng và đói. Việt Nam hiện có khoảng 40 triệu người đang sống ở các vùng duyên hải và các hải đảo trũng thấp lệ thuộc chủ yếu vào sản xuất nông nghiệp. Hiện tại, đang chịu sức ép ngày một tăng đối với tài nguyên đất, nước, rừng do tăng trưởng dân số, đô thị hóa và suy thoái môi trường trong bối cảnh công nghiệp hóa nhanh chóng – sự biến động lớn hơn và các yếu tố cực đoan sẽ làm cho việc quản lý trở nên phức tạp hơn kết quả dự báo khi mà lưu vực sông Mê Koong lượng mưa sẽ gia tăng vào mùa mưa nhưng mùa khô sẽ kéo dài thêm 2 tháng. Nền kinh tế của Việt Nam và các nước Đông Nam Á phụ thuộc nhiều vào tài nguyên biển – riêng các rạn san hô nếu được quản lý tốt có thể đạt giá trị 13 tỷ đô la/năm nhưng nguồn tài nguyên này đang chịu nhiều áp lực do ô nhiễm công nghiệp, phát triển miền duyên hải, đánh bắt thủy sản quá mức và ô nhiễm do dòng chảy mặt, nhiễm thuốc trừ sâu và vi chất từ hoạt động nông nghiệp. Chi phí liên quan tới tác động do biến đổi khí hậu đã được tính toán dựa trên số lượng tấn CO2 thải ra theo phương pháp chung của thế giới vào khoảng 1,2 tỷ USD năm 2011 và tăng tới 9 tỷ USD năm 2030. Tác động của tăng lượng khí nhà kính thải ra chiếm một phần đáng kể trong toàn bộ chi phí kinh tế của đề xuất phát triển điện trong QHĐ 7. Do vậy, tăng trưởng kinh tế không thôi sẽ không đủ nhanh hoặc đủ cân bằng để đương đầu với những nguy cơ từ biến đổi khí hậu đặc biệt là nếu tăng trưởng của nền kinh tế vẫn dựa vào sử dụng nhiều các bon. Đây là vấn đề môi trường cốt yếu mà ĐMC đã đánh giá và định hướng cùng quá trình thực hiện các kịch bản phát triển trong QHĐ VII. 3.3.7. An ninh năng lượng Hiện nay, an ninh năng lượng là vấn đề cực kỳ quan trọng ở các quốc gia kể cả các quốc gia phát triển và đang phát triển. An ninh năng lượng đi đôi với ổn định và phát triển kinh tế. An ninh Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược Viện Năng lượng 190 năng lượng phụ thuộc nhiều vào trữ lượng tài nguyên đặc biệt là dầu mỏ, đang còn rất hạn chế hiện nay. Theo các quy hoạch phát triển của các ngành năng lượng, hiện nay nước ta đang là nước xuất khẩu dầu thô và than nhưng lại phải nhập khẩu xăng và dầu hỏa với khối lượng lên tới hàng chục triệu tấn. Cho tới giai đoạn sau 2015 nước ta bắt đầu nhập khẩu than và tiếp sau đó năm 2017 là khí. Hiện tại, nước ta đã phải nhập khẩu điện. Do đó, an ninh năng lượng là vấn đề cần phải được đặt ra để thu hút sự quan tâm đặc biệt của các cấp ngành trong cả nước. Trong thời gian không xa, theo như cân đối khả năng cung cầu của nguồn năng lượng sơ cấp ở kịch bản cơ sở này, chỉ riêng ngành điện đã phụ thuộc lớn vào nguồn nhiên liệu của nước ngoài như than và khí. Sự phụ thuộc này bao nguồn cả nguồn cung cấp và giá than của thị trường thế giới, đặc biệt là khi giá nhiên liệu thế giới gặp khủng hoảng như thời gian qua. Đó là chưa kể đến sự phụ thuộc vào nguồn điện nhập từ các nước láng giềng. Điều này gây bất ổn cho nền kinh tế non trẻ của Việt Nam và nguồn cung điện năng trong nước khi mà giá cả của loại hàng hóa này đang rất nhạy cảm. Vấn đề đặt ra này, ngoài mục tiêu đưa ra mối quan ngại về một vấn đề quan trọng còn là cơ sở để đề xuất một số kiến nghị liên quan đến vai trò điều tiết của nhà nước đối với các ngành năng lượng ở Việt Nam nhằm điều chỉnh chính sách khai thác và sử dụng hợp lý nguồn năng lượng trong nước để vừa phát triển kinh tế và đảm bảo lợi ích lâu dài của quốc gia. Đối với từng ngành trong lĩnh vực năng lượng cần phải xây dựng chương trình an ninh năng lượng riêng của ngành mình. Với ngành điện, trong quy hoạch này đã chú trọng và tăng cường hơn nữa nguồn điện từ nguồn năng lượng mới và tái tạo, đẩy mạnh tiết kiệm điện, giảm tổn thất và nâng cao hiệu quả sản xuất, nghiên cứu phát triển điện hạt nhân. 3.3.8. Xung đột, rủi ro và sự cố môi trường. 3.3.8.1. Xung đột môi trường và chia sẻ lợi ích về tài nguyên Với kế hoạch phát triển điện đề xuất cho thấy XĐMT sẽ xảy ra ngày một nghiêm trọng và gay gắt hơn trong những mâu thuẫn về sử dụng nguồn nước, nhiên liệu và tài nguyên khoáng sản, tài nguyên đất và sử dụng đất. Do đó, cần phải chuẩn bị các phương án phòng ngừa và ứng phó với các xung đột này để QHĐ VII phát triển thuận lợi và hài hòa về các mặt. Rủi ro môi trường có thể xảy ra do khách quan hoặc chủ quan mà không thể dự đoán được và thiệt hại thường là rất lớn về người và của và hậu quả đến môi trường thường lâu dài. Ở đây có thể kể đến những rủi ro do hiện tượng thời tiết bất thường và sự cố có thể xảy ra do các hoạt động xây dựng và vận hành các dự án điện gây ra. 3.3.8.2. Rủi ro và sự cố môi trường khách quan a. Biến đổi khí hậu Là hiện tượng thời tiết bất thường gây hạn hán, lũ lụt, ngập lụt, tăng mực nước biển và nhiệt độ không khí mà nguyên nhân xâu xa là do các khí nhà kính mà có sự đóng góp lớn của nguồn điện sử dụng năng lượng hóa thạch. Đây không chỉ là vấn đề môi trường của riêng một quốc gia mà là chung của thế giới đặc biệt là các nước phát triển có mức tiêu thụ năng lượng lớn, nhưng hậu quả thì các nước kém phát triển như Việt Nam thường phải gánh chịu. Ngoài thiệt hại trực tiếp đến Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược Viện Năng lượng 191 con người, tài sản còn ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh lượng thực quốc gia do giảm năng suất và thiệt hại mùa màng. Biến đổi khí hậu làm nhiệt độ nước và không khí tăng cao, mực nước biển dâng có thể gây các tác động tiêu cực sau cho nhà máy nhiệt điện: - Hiệu suất làm mát giảm dẫn đến hiệu suất chu trình nhiệt tua bin hơi giảm, tiêu thụ nhiên liệu tăng cao - Hiệu suất tua bin khí giảm - Một số công trình ven biển, cửa sông... phải gia cố, tăng cao cốt nền để chống lại ảnh hưởng mức nước dâng. Các nhà máy điện mới được thiết kế đều đã được tính tới ảnh hưởng này. b. Bão, lốc xoáy, sóng thần, động đất, sụt lún, đứt gãy kiến tạo, tăng cao nhiệt độ không khí Những hiện tượng tự nhiên này thường không dự đoán trước được và gây ra những hậu quả nặng nền cho nền kinh tế và đời sống sinh hoạt của người dân. Với các hiện tượng này, các thiết kế dự án điện cần phải được xem xét và tính toán ở mức độ an toàn cao nhất để hạn chế phần nào thiệt hại và tác động nếu xảy ra. Với dự án thủy điện vấn đề an toàn đập và cơ chế xả lũ cần phải được nghiên cứu và tính toán kỹ trong giai đoạn thiết kế. Với dự án nhiệt điện, bãi thải xỉ là nơi đáng quan tâm khi có hiện tượng này. Đặc biệt đối với nhà máy điện hạt nhân thì vấn đề này là vấn đề hàng đầu cần được xem xét trong thiết kế an toàn nhà máy. Bài học về thảm họa thiên nhiên có thể thấy được từ các trận lũ lịch xử xảy ra ở Việt Nam năm 2009 và 2010 như đã mô tả phần đánh giá này ở chương 2. Về thảm họa điện hạt nhân có thể rút ra từ sự cố nhà máy điện hạt nhân FUKUSHIMA ở Nhật Bản do ảnh hưởng sóng thần. c. Rủi ro và sự cố môi trường do chủ quan + Xói mòn, trượt lở đất và thay đổi chế độ thủy văn Phần nhiều của hiện tượng này là hậu quả của quá trình xây dựng các công trình điện và cơ sở hạ tầng gây: (1) Bào mòn và trượt lở đất đá do mất cấu tạo ổn định của lớp bề mặt, mất thảm thực vật che phủ bảo vệ; (2) Bồi xói lòng sông và biển ven bờ do xây dựng các công trình trên bờ các con sông và bờ biển nhưng không tính hết đến sự thay đổi chế độ thủy lực ven bờ. (3) Gây cạn kiệt hạ lưu, tăng xâm nhập mặn vào đất liền mất cân bằng hệ sinh thái thủy sinh do phá vỡ cân bằng dòng chảy tự nhiên, biến dòng chảy siết của sông trở thành vùng nước tĩnh, thay đổi chế độ thủy văn của sông do điều tiết dòng chảy, hậu quả của việc lấy nước và xả nước với khối lượng lớn. Hậu quả trực tiếp là hạn chế tuổi thọ của công trình điện như (mực nước hồ chứa, lưu lượng dòng chảy tối thiểu để cấp nước sản xuất, hoạt động của tàu thuyền...) còn làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái sông và hoạt động sản xuất ở hạ lưu. Sau một thời gian công suất chứa và phát điện của hồ có thể giảm xuống do sự bồi lắng lòng hồ. Tình trạng bồi lắng kéo dài thậm chí làm công suất phát điện của một số dự án không thể phục Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược Viện Năng lượng 192 hồi được. Nếu thực hiện hiệu quả công tác quản lý rừng đầu nguồn có thể hạn chế tối đa tình trạng bồi lắng và kéo dài tuổi thọ hữu ích của hồ, thông qua biện pháp quản lý rừng, xây dựng đường, khai thác mỏ, sản xuất nông nghiệp và các hình thức sử dụng đất khác ở khu vực thượng nguồn. Trong một số trường hợp có thể thiết lập các khu bảo tồn ở phía thượng lưu để giảm dòng chảy chứa chất bồi lắng vào các hồ chứa, như trong dự án Nam Theun II (Lào). Ngoài công tác quản lý rừng đầu nguồn, cũng có thể thực hiện các biện pháp kiểm soát bồi lắng về mặt kinh tế và kỹ thuật cho các hồ thủy điện, ví dụ như xây dựng các công trình lọc ở thượng nguồn, bảo vệ cửa xả của đập, tiến hành thau rửa lòng hồ, nạo vét lòng hồ và tăng chiều cao của đập. Nguyên nhân là nước sau khi ra khỏi turbine thường chứa cặn lơ lửng, có thể gây ra tình trạng xối sạch lòng sông và làm sạt lở bờ sông. Cơ chế xả nước turbine thường gây thay đổi nhanh chóng và bất thường của dòng chảy gây nên tình trạng xói mòn lòng sông. + An toàn lao động và cháy nổ Giai đoạn xây dựng và hoạt động của các dự án điện đều tiềm ẩn rất nhiều nguy cơ về tai nạn lao động và cháy nổ như ngã từ trên cao, điện giật, nổ kho hóa chất, máy biến áp, nổ lò hơi, đường ống dẫn dầu, cháy kho xăng dầu, kho than, ... phạm vi ảnh hưởng và thiệt hại thường lớn và khó lường. Tuy nhiên, tác động này có thể giảm thiểu được nhờ các biện pháp kỹ thuật và đặt ra các qui trình, quy định nghiêm ngặt, đây là điều kiện tiên quyết hàng đầu đối với một cơ sở công nghiệp. + Ô nhiễm phóng xạ Chỉ xảy ra khi nhà máy điện hạt nhân gặp sự cố, rò rỉ một trong các vòng bảo vệ, tai biến địa chất, chấn động địa chất hoặc do yếu tố chủ quan từ con người. Tuy nhiên với bất cứ lý do nào thì đây cũng là một trong những thảm họa môi trường nếu xảy ra. + Tai nạn giao thông Khi một dự án đi vào hoạt động lưu lượng giao thông sẽ gia tăng theo nhu cầu vận chuyển hàng hóa nhiên liệu phục vụ nhà máy, đóng góp của lực lượng lao động, nhu cầu giao dịch. Lưu lượng giao thông tăng có thể chỉ ở đường bộ hoặc cả đường bộ đường thủy hậu quả theo đó là ô nhiễm không khí do bụi, khói thải, xáo trộn cuộc sống người dân do tiếng ồn của các phương tiện giao thông, tắc nghẽn và cản trở hoạt động đi lại của người dân địa phương, gia tăng tai nạn giai thông. Hậu quả của tai nạn, rủi ro do giao thông thường ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái nhất là khi các phương tiện vận chuyển chở dầu hoặc chất thải. + Tổn thương do thảm họa Với đặc tính nguy hiểm tiềm ẩn của các cơ sở điện hạt nhân có nghĩa là các nhà máy điện hạt nhân cần phải được đặt và xây dựng làm sao để loại bỏ bất kỳ những rủi ro tiềm ẩn nào liên quan đến các thảm họa tự nhiên. Vùng bờ biển Miền Trung Việt nam, nơi dự kiến đặt các nhà máy điện hạt nhân là vùng đó độ nhạy cảm cao về gió xoáy: Mức độ nhạy cảm đó được đánh giá là sẽ gia tăng mạnh do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu và tăng mực nước biển. Vùng này cũng nằm trong vùng hoạt động kiến tạo. Do đó, yêu cầu thiết kế và xây dựng dự án điện hạt nhân ở đây phải tính toán kỹ về sự gia tăng về tần suất và mức độ của các dòng xoáy trong tương lai, mức tăng của mực nước biển và khả năng động đất và sóng thần. Trong thực tế, có thể còn nhiều những sự cố và rủi ro môi trường khác không thể dự báo được. Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược Viện Năng lượng 193 3.3.9. Các vấn đề xã hội và di dân 3.3.9.1. Tác động đến kinh tế xã hội và cộng đồng địa phương do các dự án thủy điện a. Vùng lòng hồ Tổng số người sẽ phải di dời là 61.571 người tính cho 21 dự án thủy điện mới và đang được xây dựng được xem xét trong ĐMC này (trong khi đó tổng số người dân đã bị di dời thống kê được ở các thủy điện đã vận hành khoảng 259.142 người). Số lượng người bị ảnh hưởng khác nhau tùy từng dự án (xem phụ lục 2). Có 7 trong số 21 dự án thủy điện có ảnh hưởng không lớn do số lượng người phải di dời ít hoặc không có. 3 trong số 21 dự án thủy điện này có số người dân phải di dời ≤ 650 người, trong khi đó dự án thủy điện Bắc Mê dự kiến sẽ ảnh hưởng đến 10.700 người và dự án thủy điện Bản Chát là 14.800 người. 2 dự án thủy điện còn lại (Huội Quảng và Lai Châu) có số người dân phải di dời khoảng 7.000. Chỉ với 4 dự án thủy điện có ảnh hưởng lớn đã có hơn 41.000 người dân bị ảnh hưởng chiếm 2/3 tổng số người bị ảnh hưởng của 21 dự án trong kế hoạch phát triển thủy điện. Do đó, các dự án này được yêu cầu quan tâm đặc biệt đến vấn đề di dân tái định cư. Đối tượng người dân bị ảnh hưởng ở các dự án có trên 90% là đồng bào dân tộc thiểu số có điều kiện sống nghèo khổ hoặc nằm dưới chuẩn nghèo quốc gia. Họ sống chủ yếu dựa vào tài nguyên tự nhiên (chủ yếu là rừng) và đó là yếu tố chính hình thành nên nét văn hóa đặc trưng của các dân tộc này. Các cộng đồng dân tộc thiểu số này ở mức độ dễ bị tổn hại cao nếu họ bị di dời khỏi nơi ở và môi trường sống quen thuộc. Họ còn bị ảnh hưởng khi mô trường sống và hệ sinh thái tự nhiên nơi cung cấp nguồn thức ăn và thu nhập chính bị chia cắt và mất đi sinh kế tại nơi ở mới. Các vấn đề còn tồn tại của tái định cư khi thực hiện cho các dự án thuộc QHĐ 6 đã được phân tích chi tiết ở chương 2 cho thấy phần nhiều là làm tăng nguy cơ tình trạng tái nghèo ở các cộng đồng dân cư phải di dời bởi dự án nằm trong QHĐ 7 này, ngoại trừ trường hợp áp dụng các giải pháp giảm thiểu tích cực hơn trước. Kinh nghiệm quốc tế1 về tái định cư gợi ý rằng, kế hoạch tái định cư tốt nếu cung cấp phương tiện hỗ trợ cho người dân phải di dời để họ tự thiết lập lại cuộc sống và sinh kế của họ tại nơi ở mới. Nguồn kinh phí hỗ trợ thu được phải ở mức đảm bảo đủ để duy trì và có cơ hội để khôi phục lại sinh kế của họ hay nói cách khác là thông qua gói giảm thiểu mới theo kinh nghiệm quốc tế bao gồm và phản ánh được cả những điều kiện cần thiết dựa vào đặc điểm cơ bản tại nơi ở mới. Đánh giá tác động đến xã hội và sinh kế của người dân đã được thực hiện dựa trên mô hình Bần cùng hóa, Rủi ro và Tái thiết (IRR) được Michael Cernea của NHTG phát triển. Mô hình này là kinh nghiệm thế giới tốt nhất về tái định cư, được dựa trên việc phân loại rủi ro để đưa ra được biện pháp giảm thiểu phù hợp khác hơn là chỉ thuần túy phân tích các tác động như truyền thống. Mô hình này đặc biệt phù hợp đối với quy hoạch phát triển dài hạn như ĐMC này. Và gói đền bù đã được bổ sung có tính thêm chi phí hỗ trợ phát triển cho cộng đồng bị di dời trong khoảng 10 năm (khoảng thời gian người bị di dời từ các dự án phát triển điện mới có thể ổn định được cuộc sống và sinh kế ngang với mức trước khi di dời). Tổng chi phí tăng thêm khoảng 23% gói chi phí 1 Cernea, M. (2000) Impoverishment, Risk and Reconstruction: A Model for Population Displacement and Resettlement in Cernea, M. & McDowell, C. (eds 2000) Risk and Reconstruction: Experiences of Resettlers and Refugees World Bank, Washington D.C. Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược Viện Năng lượng 194 đền bù tái định cư hiện nay. Gói đền bù tái định cư mới này được tính toán đầy đủ nhưng không làm ảnh hưởng đến khả năng tài chính của bất kỳ dự án nào. Các loại rủi ro chính của quá trình tái định cư và các biện pháp giảm thiểu được đề xuất cụ thể cho từng loại rủi ro này được đưa trong bảng 3.17. Nhận thức được các rủi ro là một yếu tố quan trọng trong công tác quy hoạch bền vững và có trách nhiệm. Gói các biện pháp giảm thiểu đã thể hiện được phạm vi và mức độ nghiêm trọng của các tác động tiềm ẩn. Vấn đề này đã được nêu chi tiết trong báo cáo ĐMC thử nghiệm của quy hoạch thủy điện trong bối cảnh QHĐ 6 trước đây, trong đó tóm tắt gói các biện pháp giảm thiểu đề xuất dựa trên mô hình IRR. Một trong những ưu điểm của mô hình IRR là thể hiện các yếu tố rủi ro như tác động lâu dài tới sức khỏe của người dân bị di dời vốn chưa được tính toán đầy đủ trong các phương pháp đánh giá tác động xã hội hiện nay của Việt Nam (và nhiều nước khác). Nhờ đó, mô hình này là một ví dụ tham khảo tập quán tốt của quốc tế trong đánh giá rủi ro tác động và các biện pháp giảm thiểu để đảm bảo người dân bị di dời được quan tâm đầy đủ trong quá trình phát triển ngành điện đặc biệt là các dự án thủy điện. b. Vùng lân cận và xung quanh hồ và đập Nhờ công cụ GIS để tính toán Vùng ảnh hưởng của từng dự án và các dự án gần nhau trên cơ sở tỉ lệ khoảng cách và độ cao tính từ lòng hồ để tính toán những tác động đến tài nguyên đất, hệ sinh thái. Các chỉ tiêu tính toán thể hiện qua “chi phí tiếp cận” các nguồn tài nguyên từ vị trí của đập. Vùng ảnh hưởng điển hình của một dự án sẽ khác vùng ảnh hưởng bởi một cụm các dự án. Hình ảnh minh họa này được thể hiện rõ vùng ảnh hưởng tại khu vực Tây Nguyên và vùng miền Trung nơi có các dự án thủy điện bậc thang liền nhau trên một con sông. Ảnh hưởng đến sử dụng đất và dân số tại mỗi Vùng ảnh hưởng được tính toán dựa trên số liệu về sử dụng đất, mật độ dân số theo huyện và các thông tin kinh tế-xã hội chính thu được từ bản đồ dân số Việt Nam. Số liệu về sử dụng đất được sử dụng để tính toán tổng giá trị tài nguyên tự nhiên chính trong phạm vi Vùng ảnh hưởng (phụ lục 3). Sau đó, tính toán tác động của thủy điện dựa trên đánh giá khả năng biến đối (tăng/giảm) các giá trị tài nguyên của các mục đích sử dụng đất khác nhau do hệ quả của việc phát triển thủy điện. Nếu có thể sẽ gán giá trị kinh tế cho các tác động này những tác động còn lại, tiếp tục đánh giá mức độ nghiêm trọng của tác động từ thấp đến cao. Bảng 3.17. Mô hình Bần cùng hóa, Rủi ro và Tái thiết cho người phải di dời thuộc vùng ảnh hưởng Loại rủi ro Khả năng và mức độ rủi ro trong các dự án thủy điện tại Việt Nam Mất đất Thấp: hầu hết những hộ không phải di dời có đất sản xuất nông nghiệp trong vùng lòng hồ nên sẽ được đền bù nhưng số liệu thống kê cho thấy rằng số lượng người này không lớn ở hầu hết các dự án. Mất việc làm Thấp/có tiềm năng tích cực: Chưa có nhiều bằng chứng cho thấy công việc bị mất và có tiềm năng cơ hội việc làm cho lực lượng lao động địa phương, đặc biệt trong quá trình xây dựng. Mất nhà ở Không: Không có bằng chứng chứng tỏ có bất kỳ hộ nào bị mất nhà ở, ngoài những hộ phải tái định cư. Ngoài lề hóa xã hội Trung bình/thấp: Tỉ lệ người dân tộc thiểu số cao và nguy cơ gây xáo trộn về xã hội và văn hóa thể hiện rủi ro đẩy người dân ra ngoài lề xã hội trong Báo cáo Đánh giá Môi trường Chiến lược Viện Năng lượng 195 một số trường hợp, đặc biệt là cộng đồng sống ngay sát địa điểm xây dựng. Tăng bệnh tật Trung bình/thấp: Mức độ bệnh tật hiện tại là tương đối cao, và bất kỳ sự gián đoạn nào trong việc tiếp cận các dịch vụ và cơ sở y tế sẽ có nguy cơ làm tăng rủi ro này, trừ phi có biện pháp khắc ph