Bài viết Vai trò quản lý kinh tế của nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa

Lời mở đầu Nhà nước là công cụ của giai cấp thống trị để duy trì trật tự xã hội phục vụ lợi ích của giai cấp mình. Nhà nước là một bộ phận quan trọng của kiến trúc thượng tầng của xã hội, là sản phẩm của giai cấp thống trị về kinh tế và muốn hợp thức hoá sự thống trị đó. Vì vậy tồn tại mối liên hệ biện chứng sâu sắc giữa nhà nước và kinh tế. Vai trò quản lý kinh tế của nhà nước được phôi thai ngay từ buổi ban đầu khi nhà nước vừa xuất hiện. Trên thế giới vào thế kỷ 15, khi chủ nghĩa tư bản được hình thành, quá trình tích luỹ nguyên thuỷ được thực hiện, nền kinh tế thị trường từng bước được hình thành thì vai trò quản lý của nhà nước được xác lập và ngày càng được nâng cao. Khác với nhà nước của các nước trên thế giới, nhà nước của nước ta là nhà nước pháp quyền XHCN, là nhà nước của dân, do dân và vì dân. Chính vì sự khác biệt về bản chất của nhà nước ta so với các nhà nước khác mà bản chất của mô hình kinh tế thị trường ở nước ta có sự khác biệt so với bản chất của mô hình kinh tế thị trường ở các nước khác. Nền kinh tế thị trường ở nước ta là nên kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có sự quản lý vĩ mô của nhà nước. Một vấn đề được đặt ra đối với nền kinh tế ở nước ta là: Vai trò quản lý của nhà nướcViệt Nam được thể hiện như thế nào, nhà nước can thiệp vào nền kinh tế bằng cách nào, ở mức độ nào, và thực hiện chức năng kinh tế gì... Để hiểu rõ hơn về vấn đề này tôi đã chọn đề tài "Vai trò quản lý kinh tế của nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa" Trong bài viết tôi không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong được sự thông cảm của thầy, cô và bạn đọc. ii giải quyết vấn đề 1/ Thực trạng nền kinh tế thị trường ở Việt Nam Từ những năm 1980 trở về trước, nền kinh tế nước ta lâm vào tình trạng nghèo nàn, khủng hoảng, đời sống nhân dân vô cùng tối tăm, cùng cực, điều kiện vật chất của nền kinh tế quá thấp kém. Nhà nước quản lý, điều hành nền kinh tế bằng mệnh lệnh, nhưng không chịu trách nhiệm với những mệnh lệnh đã đưa ra, nhà nước can thiệp quá sâu vào nền kinh tế. Do đó trong một thời gian dài nền kinh tế của nước ta rơi vào tình trạng trì trệ, lạc hậu, kém phát triển. Đại hội VII Đảng ta đã xác định rõ việc đổi mới kinh tế ở nước ta là một tất yếu khách quan và trên thực tế đã diễn ra điều đó. Tức là chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN phải là một nền kinh tế hiện đại với hình thức sở hữu xã hội từng bước chiếm ưu thế và một nhà nước pháp quyền vững mạnh, thực sự do dân và vì dân, tăng trưởng kinh tế phải đi đôi với công bằng và tiến bộ xã hội, khuyến khích làm giàu đồng thời thực hiện chính sách xoá đói giảm nghèo. Nền kinh tế từng bước được cấu trúc lại theo yêu cầu của cơ chế thị trường. Nền kinh tế thuần khiết với hai thành phần chủ yếu là kinh tế nhà nước và tập thể được thay thế dần bởi nền kinh tế thị trường hỗn hợp bao gồm nhiều thành phần kinh tế dựa trên nhiều hình thức sở hữu khác nhau. Nền kinh tế đã có những biến đổi trong cơ cấu ngành kinh tế, chúng ta đang chú trọng phát triển nền kinh tế theo hướng công – nông – dịch vụ để đưa nền kinh tế tăng trưởng nhanh hơn nữa. Nền kinh tế thị trường thúc đẩy sản xuất, gắn sản xuất với tiêu thụ. Từ đó rút ngắn chu kỳ sản xuất, thực hiện tái sản xuất mở rộng, áp dụng những thành tựu khoa học công nghệ, kích thích các doanh nghiệp phát huy tính năng động, sáng tạo ... để mở rộng thị trường nhằm tối đa hoá lợi nhuận. Bên cạnh những ưu điểm trên của nền kinh tế thị trường thì bất kỳ một nền kinh tế nào cũng không tránh khỏi những khuyết tật của nó, nền kinh tế của nước ta cũng vậy. Nền kinh tế thị trường mang tính tự phát tìm kiếm lợi nhuận bằng bất kỳ giá nào, không đi đúng hướng của kế hoạch do nhà nước vạch ra. Tính tự phát của thị trường còn dẫn đến tập trung hoá cao, sinh ra độc quyền, thủ tiêu cạnh tranh, làm giảm hiệu qủa chung. Tình trạng cá lớn nuốt cá bé dẫn đến phân hoá đời sống dân cư, xã hội phát sinh nhiều tiêu cực, tệ nạn xã hội gắn liền với hiện trạng nền kinh tế sa sút. Các doanh nghiệp vì mục tiêu lợi nhuận sẽ không từ bất kỳ một thủ đoạn nào nhằm tối đa hoá lợi nhuận của mình. Sự tăng trưởng của nền kinh tế chưa ổn định, sự tăng trưởng chủ yếu do đầu tư thêm vốn và sức lao động chưa phải là sự tăng trưởng do tăng năng suất lao động xã hội và giảm tiêu hao vật chất. Mặc dù nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường song chưa tạo được hệ thống thị trường đầy đủ theo yêu cầu của nền kinh tế. Thị trường hàng hoá và dịch vụ mới chỉ tập trung ở thành thị và một số thành phố lớn. Nền kinh tế chưa có thị trường tiền tệ và thị trường vốn theo đúng nghĩa của nó. Thị trường chưa thực sự mang tính cạnh tranh, tình trạng độc quyền của khu vực kinh tế nhà nước còn rất lớn. Đặc biệt trong xuất nhập khẩu, tài chính – ngân hàng. Tình trạng kinh tế ngầm, kinh doanh phi pháp, tham nhũng, buôn lậu, hàng giả ngày càng gia tăng và trở thành quốc nạn gây thiệt hại cho nền kinh tế hàng nghìn tỷ đồng. Nền kinh tế vận động theo cơ chế thị trường, cơ chế này có thể gây ra sự mất ổn định, phá vỡ cân bằng trong nền sản xuất xã hội. Thực tế phát triển nền kinh tế thị trường trong những năm qua chỉ rõ vấn đề lạm phát tuy đã được đẩy lùi và kiềm chế nhưng khả năng tiềm ẩn để bộc phát trở lại còn rất lớn, thất nghiệp và chu kỳ kinh doanh là những căn bệnh kinh niên khó khắc phục nếu không có sự can thiệp của nhà nước. 2/ Vai trò kinh tế của nhà nước trong nền kttt định hướng xhcn Từ thực trạng nền kinh tế thị trường ở nước ta có thể thấy: Nền kinh tế thị trường có khả năng tự tập hợp được nguồn lực lớn của cả một quốc gia và hướng đến lợi ích chung của toàn xã hội. Nhưng đó không phải là một nền kinh tế được tổ chức hài hoà mà trong nội tại bản thân nền kinh tế cũng chứa đựng những khuyết tật và mâu thuẫn. Để khắc phục những khuyết tật và giải quyết những mâu thuẫn đó cần có sự can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế. Khi kể tới nền kinh tế thị trường ta không thể không biết đến thuyết " Bàn tay vô hình " của AđamSmith. ông cho rằng thị trường có khả năng tự điều tiết, tức là thị trường sẽ tự đạt đến trạng thái cân bằng để hoạt động kinh tế có hiệu quả cao nhất. Sự can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế ở mức độ rất thấp. Nhà nước chỉ đóng vai trò canh gác, bảo vệ trật tự xã hội nhằm tạo ra môi trường an ninh, pháp lý, trật tự công cộng cần thiết để các chủ thể kinh tế yên tâm sản xuất. Vai trò của nhà nước ở đây chỉ là việc ban hành các đạo luật, ổn định các chuẩn mực phát hành tiền tệ và thu chi ngân sách. Nhà nước hầu như không gây ra ảnh hưởng gì trong việc giải quyết các vấn đề cơ bản. Với học thuyết này thì những trục trặc của thị trường sẽ không được giải quyết. Đối với nước ta hiện nay, bản chất của mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN được thể hiện ở một số điểm sau: - Cơ chế vận hành nền kinh tế là cơ chế thị trường, có sự quản lý vĩ mô của nhà nước. Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là nền kinh tế mở, hội nhập với kinh tế khu vực và thế giới. Sự phát triển kinh tế thị trường gắn liền với việc giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc. Từ những đặc điểm trên của nền kinh tế thị trường ở nước ta, khi nhà nước can thiệp ở tầm vĩ mô vào nền kinh tế phải đảm bảo khắc phục những khuyết tật của cơ chế thị trường và đạt được các mục tiêu: Nền kinh tế thị trường phải phát triển theo định hướng Xã hội Chủ nghĩa Sự quản lý của nhà nước nhằm đảm bảo cho nền kinh tế tăng trưởng ổn định, đạt hiệu quả cao. Khai thác triệt để các nguồn nhân lực từ đó giảm tỷ lệ thất nghiệp đến mức tối đa, nâng cao mức sống của người dân đặc biệt là đảm bảo công bằng và tiến bộ xã hội. Giảm bớt tỷ lệ phân hoá giàu nghèo ở thành thị và nông thôn. Thực hiện mở cửa nền kinh tế theo hướng đa phương hoá, đa dạng hoá các hình thức đối ngoại. Gắn thị trường trong nước với thị trường khu vực và thế giới. Thực hiện những thông lệ trong quan hệ kinh tế quốc tế nhưng vẫn giữ được độc lập chủ quyền và bảo vệ lợi ích quốc gia, dân tộc trong quan hệ kinh tế đối ngoại. Việc xây dựng và phát triển kinh tế thị trường là phương tiện, con đường thực hiện mục tiêu tiến lên con đường Xã hội Chủ nghĩa, chứ không phải là phát triển nền kinh tế thị trường để đưa nước ta đi theo con đường Tư bản Chủ nghĩa. Vì vậy khi xây dựng nền kinh tế thị trường giao lưu, hội nhập với khu vực và thế giới phải đặc biệt quan tâm giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc, đồng thời tiếp thu tinh hoa, văn hoá của các dân tộc trên thế giới làm giàu đẹp thêm văn hoá Việt Nam. Để thực hiện những mục tiêu kinh tế đã đề ra nhà nước ta phải thể hiện vai trò kinh tế ở những khía cạnh sau: + Thiết lập khuân khổ pháp luật Chính phủ đưa ra các quy định, văn bản pháp luật buộc mọi thành phần trong nền kinh tế khi tham gia vào thị trường đều phải tuân theo: Các cơ quan quản lý nhà nước, quản lý toàn xã hội và nền kinh tế quốc dân bằng quyền lực của nhà nước, bằng hệ thống pháp luật và xử phạt mọi hành vi vi phạm pháp luật. Các mối quan hệ trong hoạt động và quản lý của nhà nước được điều chỉnh chủ yếu bằng luật hành chính. Còn các mối quan hệ trong kinh doanh được điều chỉnh chủ yếu bằng luật dân sự... Các tổ chức kinh doanh thuộc các thành phần kinh tế khác nhau là những đơn vị tự chủ, có tư cách pháp nhân và bình đẳng với nhau trong kinh doanh trước pháp luật, chịu sự kiểm tra của cơ quan nhà nước trong việc chấp hành luật pháp. Các cơ quan nhà nước hoạt động bằng sự cấp phát của ngân sách nhà nước. Còn các tổ chức kinh doanh hoạt động theo nguyên tắc tự chủ tài chính, bằng vốn tự có hoặc tín dụng, tự cấp phát vốn và hạch toán kinh doanh. Xoá bỏ tình trạng độc quyền, xây dựng các đạo luật chống độc quyền bằng cách tạo điều kiện cạnh tranh lành mạnh giữa các doanh nghiệp. Thực tế giá cả trên thị trường nước ta đối với một số mặt hàng vần còn trong tình trạng độc quyền ( giá điện, điện thoại, xăng dầu...). Xây dựng các khuân khổ pháp lý sao cho thoả mãn các yêu cầu: Một mặt các doanh nghiệp tự do kinh doanh, mặt khác nhà nước vẫn có thể kiểm soát nghĩa vụ của các doanh nghiệp trước nhà nước. + Xác định chính sách ổn định kinh tế vĩ mô Chính phủ cố gắng làm cho chu kỳ kinh tế được trơn chu, ngăn chặn thất nghiệp kinh niên và phát triển trì trệ. Hai công cụ chủ yếu được nhà nước sử dụng đó là chính sách tài khoá và chính sách tiền tệ. Trong điều kiện nền kinh tế thế giới hội nhập thương mại, do đó chính sách kinh tế đối ngoại không thể không chú trọng. Chính sách này gồm nhiều loại công cụ: quản lý tỷ giá hối đoái, áp đặt chính sách ngoại thương có kiểm soát, thuế quan hay trợ cấp. Thậm trí có thể tăng thất nghiệp để ổn định ngoại thương. Chính sách này có vai trò to lớn trong việc phát triển nền kinh tế mở. Để thúc đẩy quan hệ ngoại thương, chính phủ đưa ra mức thuế mà quan trọng là thuế nhập khẩu để điều hành hoạt động xuất nhập khẩu, để phát huy cao độ tính hiệu quả của thương mại ngoại thương đồng thời không làm ảnh hưởng xấu tới nền kinh tế trong nước. Hiện nay ở nước ta đã có sự kiểm soát trong việc nhập khẩu, các quota hàng hoá được ban hành. Tạo điều kiện tiền đề cho sự hoạt động của các thị trường cần thiết như thị trường vốn, thị trường chứng khoán, thị trường lao động ...Đây là các thị trường đã hình thành và phát triển nhưng vẫn còn ở trình độ thấp so với khu vực và thế giới. + Tác động vào việc phân bổ tài nguyên và phân phối lại thu nhập để cải thiện hiệu quả kinh tế Nhà nước là người đảm nhận vai trò thiết lập và duy trì quyền sở hữu các nguồn lực kinh tế theo hướng xác định rõ chủ sở hữu đích thực của công dân, của các doanh nghiệp tập thể, tư nhân, nhà nước. Nhà nước là chủ sở hữu của khu vực doanh nghiệp nhà nước. Với tư cách là người quản lý, nhà nước là người quản lý trực tiếp và độc quyền ở các thị trường quan trọng, quyết định sự tồn tại của thể chế. Nhà nước đóng vai trò là một trọng tài, là chủ thể của quá trình phân công lại vai trò của các thành phần kinh tế. Để đảm bảo cho sự công bằng xã hội, Nhà nước phải thực hiện phân phối lại của cải vật chất trong xã hội. Không chỉ đơn thuần lấy của người giàu đem phân phát cho người nghèo, có thể việc phân phối một cách cứng nhắc như vậy cũng sẽ gây ra những bất công. Hiện nay các quốc gia phát triển rất chú trọng đến công tác phúc lợi xã hội, dành một phần thu nhập của tầng lớp những người giàu nhằm duy trì mức tối thiểu về y tế, dinh dưỡng và thu nhập. Nhà nước cần có chính sách thuế hợp lý, đặc biệt là thuế thu nhập cá nhân để điều tiết một phần thu nhập của ngườigiàu. Giúp đỡ người nghèo có công ăn, việc làm, nâng cao trìn độ học vấn, cho vay vốn với lãi suất ưu đãi hoặc cho vay không lấy lãi, hướng dẫn họ sử dụng đồng vốn đó một cách hiệu quả. + Sửa chữa những thất bại và phát huy những mặt tích cực của cơ chế thị trường. Trong cơ chế thị trường giá cả là do các chủ thể kinh tế thoả thuận với nhau và sự biến động tự phát giá cả trên thị trường là một thông tin rất quan trọng báo hiệu tình trạng khan hiếm hay thừa hàng để các doanh nghiệp tham gia thị trường tìm cách thích ứng, doanh nghiệp nào không thích ứng kịp sẽ bị thua lỗ hoặc phá sản. Tuy vậy khi giá cả biến động không phù hợp với mục tiêu hiện hành của chính sách xã hội thì nhà nước buộc phải ra tay bằng cách điều chỉnh giá cả của một số mặt hàng quá cao hoặc quá thấp đối với một số nhóm dân cư nhất định, như giảm giá thuê nhà quá cao xuống hay như việc nâng giá lúa quá thấp... Xây dựng cơ sở hạ tầng đảm bảo điều kiện cơ bản cho hoạt động kinh tế. Nhà nước là người hoạch định ra các chương trình phát triển kinh tế xã hội. Bằng cách trên nhà nước dẫn dắt các chủ thể tham gia kinh tế, chỉ cho họ thấy rõ chỗ nào có thể đầu tư để có lợi cho bản thân và cho đất nước. Từ đó nhà nước có thể thực hiện ý đồ chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo ngành, theo vùng lãnh thổ, khai thác sử dụng có hiệu quả nguồn tài nguyên, thống nhất các lợi ích khác nhau, quy tụ chúng về cùng một lợi ích để khi mỗi người theo đuổi lợi ích cá nhân của mình thì cũng đồng thời góp phần vào việc theo đuổi lợi ích của cả quốc gia. Tóm lại vai trò kinh tế của nhà nước quan hệ mật thiết và gắn bó với cơ chế thị trường để tạo nên sự phát triển bền vững của một quốc gia. Nếu nhà nước can thiệp quá sâu vào nền kinh tế sẽ làm thui chột tính năng động, sáng tạo, tự chủ của các chủ thể kinh tế. Trái lại nếu nhà nước buông lỏng quản lý thì tính tự phát vô chính phủ của thị trường sẽ đưa lại nhiều hậu quả tiêu cực. Từ những bài học từ sự thành công và thất bại trong sự điều tiết kinh tế thị trường ở những nước phát triển, ta có thể rút ra được một bài học kinh nghiệm: Thị trường ở mọi lúc, mọi nơi – Nhà nước ở những lúc, những nơi cần thiết. Trong khi khẳng định vai trò kinh tế của nhà nước là vô cùng quan trọng, cần lưu ý nguy cơ từ những sai lầm trong chính sách của nhà nước còn lớn hơn là nguy cơ từ các khuyết tật của thị trường. Ăngghen đã viết " Tác động ngược lại của quyền lực nhà nước đối với sự phát triển kinh tế có thể có ba loại: Nó có thể tác động theo cùng một hướng với sự phát triển kinh tế, lúc đó sự phát triển kinh tế có thể nhanh hơn. Nó có thể đi ngược lại với sự phát triển kinh tế, và trong trường hợp đó thì ngày nay ở các dân tộc lớn, nó sẽ tan vỡ sau một thời gian nhất định. Hoặc là nó sẽ ngăn cản một vài xu hướng phát triển nào đó của nền kinh tế và quy định những phương hướng phát triển khác, trường hợp này rốt cục cũng dẫn đến hai trường hợp trên" 3 một số giải pháp nhằm tăng cường vai trò kinh tế của nhà nước ở việt nam hiện nay Để vai trò kinh tế của nhà nước phát triển cùng hướng với sự phát triển kinh tế nhà nước cần có những giải pháp mang tính thống nhất với cơ chế thị trường. Các chính sách kinh tế của nhà nước thay đổi linh hoạt, tuỳ theo hoàn cảnh lịch sử cụ thể, nhưng không phải là sự thay đổi tuỳ tiện, nó phải được xây dựng trên cơ sở pháp lý và được thực hiện một cách có ý thức tạo được niềm tin cậy cho người dân. Nhà nước cần ban hành một hệ thống pháp luật đồng bộ và hoàn chỉnh, làm căn cứ pháp lý cho việc tiếp tục sắp xếp, tổ chức lại việc quản lý các doanh nghiệp trong môi trường kinh doanh mới. Xoá bỏ các văn bản cũ lỗi thời, kịp thời ban hành những luật thay cho những văn bản pháp quy dưới luật có những nội dung không còn phù hợp hoặc hạn chế hiệu lực pháp lý. ở nước ta hiện nay có tình trạng hệ thống văn bản pháp lý còn thiếu và chưa đồng bộ, song lại có quá nhiều văn bản dưới luật do các cấp ban hành. Để khắc phục tình trạng này, khi ra một văn bản mới bổ sung hoặc sửa đổi một văn bản hiện hành, cần thay đổi toàn bộ văn bản cũ bằng văn bản mới. Hoàn thiện và đổi mới quản lý nhà nước về tiền tệ – tín dụng và ngân hàng. Tiếp tục đa dạng hoá các hình thức sở hữu, phát triển doanh nghiệp nhà nước cho phù hợp với nền kinh tế hiện nay. Cải cách bộ máy hành chính, hiện đại hoá nhà nước Tăng cường kiểm kê, kiểm soát của nhà nước đối với hoạt động của các doanh nghiệp. iii kết luận Trên thực tế hiện nay không một nền kinh tế nào hoạt động theo sự chỉ đạo của " Bàn tay vô hình ", không thể vỗ tay bằng một bàn tay. Tất cả các nền kinh tế của các nước nói chung và Việt Nam nói riêng đều hoạt động có sự kết hợp của hai bàn tay đó là: quy luật tự nhiên của nền kinh tế thị trường và vai trò kinh tế của nhà nước. Vai trò quản lý của nhà nước đối với nền kinh tế là vô cùng quan trọng không ai có thể thay thế. ở nước ta với những đặc điểm riêng của mình thì vai trò của nhà nước tác động đến nền kinh tế trên những mặt, những phương diện và bằng những cách thức khác nhau nhưng để nhằm mục đích dân giàu nước mạnh – xã hội công bằng – dân chủ, văn minh. Hướng nền kinh tế đi theo đúng mục tiêu nhà nước đã đề ra đó là phát triển nền kinh tế theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Danh mục tài liệu tham khảo Triết học Mác Lênin tập 2, 3 Giáo trình KTCT tập 1, 2 Văn kiện đại hội Đảng VII Thời báo kinh tế Sách kinh tế học