Bài viết Quản lý: Một khoa học và một nghệ thuật

Quản lý: Một khoa học & một nghệ thuật Khái niệm “nhà quản lý” (tiếng Anh - Manager) chỉ mới được dùng nhiều ở Việt Nam khi chúng ta mở cửa hợp tác nhiều hơn với thế giới. Trước đó, chúng ta vẫn quen gọi những nhà quản lý này với cái tên là sếp, thủ trưởng, lãnh đạo… mà thoạt nghe đã thấy sự hiển hiện của chức vụ và quyền lực nhiều hơn nghề nghiệp. Nhà quản lý – Anh là ai? Trong các giáo trình, sách báo và tạp chí về quản lý, có thể tìm thấy rất nhiều định nghĩa khác nhau, nhưng nôm na có thể hiểu rằng những người ở cương vị quản lý, dù ở các cấp độ khác nhau đều là những người có nhiệm vụ dẫn dắt, lãnh đạo, hướng dẫn một tổ chức hoàn thành một nhiệm vụ, một mục tiêu cụ thể mà một cá nhân đơn lẻ không làm được. Nói như vậy, nhà quản lý có thể là một anh đội trưởng đội bảo vệ cơ quan, một chị tổ trưởng tổ vệ sinh đường phố, một công chức, viên chức bình thường trong bộ máy quản lý nhà nước, một giám đốc doanh nghiệp, nhà nước hay tư nhân, một vị bộ trưởng hay một ông thủ tướng … Tất nhiên, mỗi lĩnh vực khác nhau lại đòi hỏi mỗi nhà quản lý phải có những kiến thức, kỹ năng, kinh nghiệm và công cụ hỗ trợ quản lý khác nhau. Trên thực tế, công việc quản lý đã xuất hiện ngay từ khi con người chuyển từ chế độ cộng sản nguyên thuỷ sang chế độ chiếm hữu nô lệ. Tuy nhiên chỉ đến thế kỷ 17-18, khi sản xuất công nghiệp bắt đầu thay thế sản xuất thủ công, phong kiến và khi giai cấp tư bản quan tâm nhiều hơn đến lợi nhuận thì công tác quản lý và tác động của nó tới hiệu quả sản xuất mới được quan tâm nghiên cứu. Trong mấy thế kỷ gần đây, quản lý đã trở thành một công việc có tính đặc thù, vì nó vừa là khoa học vừa là nghệ thuật. Đã là một khoa học thì không thể không nghiên cứu, học hành bài bản và hệ thống mới hy vọng trở thành nhà quản lý giỏi. Đã là một nghệ thuật thì không phải cứ học thuộc lý thuyết quản lý là có thể trở thành nhà quản lý xuất sắc. Nghệ thuật quản lý là cái gì đó thuộc về năng khiếu giống như năng khiếu hội hoạ, năng khiếu âm nhạc, năng khiếu toán học, cái mà không phải ai khi sinh ra cũng có, cái mà không phải cứ cần cù là bù được khả năng. Yếu kém của Việt Nam Trong gần hai chục năm qua, với chính sách đổi mới, kinh tế Việt Nam đã có một bước tiến vượt bậc. Tuy nhiên, với tốc độ tăng trưởng kinh tế hiện nay thì cũng phải mất hàng chục năm nữa ta mới đuổi kịp nền kinh tế hiện tại của các nước xung quanh như Singapore và Thái Lan. Nguyên nhân của sự yếu kém này phải chăng do sự nhìn nhận khác biệt giữa thế giới và Việt Nam về đặc tính khoa học và nghệ thuật của công tác quản lý sẽ được đề cập dưới đây? Thứ nhất, hầu hết các nhà quản lý nước nhà, trước và sau bổ nhiệm làm cán bộ quản lý rất ít được đào tạo bài bản, hệ thống về quản lý. Vì thế, việc họ không nắm được các kiến thức, các kỹ năng thiết yếu của quản lý cũng như các công cụ hỗ trợ hiện đại, và việc họ thường thực hành quản lý bản năng, mò mẫm tuỳ theo hiểu biết, kinh nghiệm của bản thân cũng là điều dễ hiểu. Hậu quả của việc “trăm hoa đua nở” trong thực hành quản lý là sự mất đồng bộ quản lý trong bản thân tổ chức song hành cùng với sự mất đồng bộ của hệ thống quản lý tổ chức này với hệ thống quản lý của tổ chức khác. Đây có lẽ là một trong các nguyên nhân gây nên hiện tượng “trên bảo dưới không nghe” - sự mất kiểm soát giữa các cấp quản lý mà ta thường nói đến? Thứ hai, phần lớn các nhà quản lý trong lĩnh vực công của Việt Nam thường xuất thân từ cán bộ chuyên môn thuần tuý. Đó là các nhà nghiên cứu, các kỹ sư của đủ ngành nghề: xây dựng, cơ khí, công nghệ, kỹ thuật … các cử nhân kinh tế, văn hoá, xã hội, các GS, PGS … hoặc là từ những cán bộ trưởng thành từ một công việc nào đó cụ thể. Họ được bổ nhiệm làm lãnh đạo - nhà quản lý chủ yếu do có thành tích xuất sắc trong chuyên môn chứ không nhất thiết vì họ có khả năng lãnh đạo. Do đặc thù của công tác quản lý là điều hành tổ chức, là làm việc với con người, khác xa với việc làm chuyên môn tương đối độc lập nên việc bổ nhiệm tréo giò như vậy có thể làm mất đi một nhà khoa học, một nhà chuyên môn giỏi để đổi lấy một nhà quản lý nhàng nhàng. Thực tế cho thấy, một nhà toán học nổi tiếng chưa chắc đã là một viện trưởng viện toán học tốt. Một kỹ sư xây dựng có nhiều sáng kiến, cải tiến, phát minh trong xây nhà, xây cầu chưa chắc đã là một giám đốc công ty xây dựng giỏi. Trong lĩnh vực tư nhân, việc trở thành nhà quản lý còn dễ hơn nhiều. Chỉ với số vốn không lớn, bất kỳ ai cũng có thể trở thành giám đốc một công ty trách nhiệm hữu hạn, một ông chủ của doanh nghiệp tư nhân nào đó mà chẳng cần biết mình có đủ năng lực quản lý hay không. Hậu quả là chỉ sau một thời gian hoạt động, công ty của ông giám đốc này làm ăn thua lỗ, phá sản kéo theo bao hệ luỵ kinh tế - xã hội khác. Một nhà quản lý ở bất kỳ một lĩnh vực nào, cấp độ nào muốn trở thành nhà quản lý giỏi, ngoài năng khiếu bẩm sinh không thể không nắm vững năm kỹ năng quản lý tối thiểu, đó là xây dựng kế hoạch, xây dựng tổ chức, sử dụng nhân lực, lãnh đạo và kiểm soát. Để làm tốt năm kỹ năng nêu trên, các nước phát triển, các công ty đa quốc gia hiện nay với những tiến bộ như vũ bão trong khoa học kỹ thuật, đặc biệt là trong công nghệ thông tin, đã phát minh ra những công cụ hỗ trợ rất hữu hiệu và hiện đại. Rất tiếc các công cụ này còn rất xa lạ với hầu hết các nhà quản lý Việt Nam. Gần đây có một tờ báo đưa tin rằng 90 % GS, PGS của Việt Nam sống ở Hà Nội, trong số này 60 % không sử dụng máy vi tính. Khi GS và PGS, những nhà khoa học đầu ngành của đất nước còn ngại thích ứng với những tiến bộ của khoa học kỹ thuật, khó có thể hy vọng những nhà quản lý sẽ có thói quen tiếp cận, học hỏi những kiến thức quản lý và công cụ trợ giúp hiện đại. Một điều khá “thú vị” khác mà các nhà quản lý Việt Nam đã, đang và sẽ phải đối mặt trong thời gian tới, đó là ở các nước, quản lý là một nghề giống như những nghề khác chứ không phải là một chức vụ. Nghề quản lý giống như nghề bác sĩ, kỹ sư xây dựng, kỹ sư cơ khí, … và trong quản lý lại chia ra thành nhiều lĩnh vực khác nhau như: quản lý tài chính, quản lý kinh tế, quản lý khoa học - kỹ thuật, quản lý môi trường, quản lý văn hoá, quản lý công, tư … Thành ngữ “Nhất nghệ tinh, nhất thân vinh” của người xưa đúng cho mọi nghề kể cả nghề quản lý. Muốn làm quản lý giỏi, ngoài năng khiếu trời cho, còn phải học hỏi rất hệ thống, nghiêm túc, phải tâm huyết, trăn trở với nghề mới mong giỏi quản lý. Ở Việt Nam, quản lý công không phải một nghề mà là một chức vụ, vì thế các nhà quản lý của Việt Nam có thể chuyển từ lĩnh vực này sang lĩnh vực khác một cách dễ dàng, hôm nay ở ngành này, ngày mai đã ở ngành khác … Có thể vì thế mà hầu hết các nhà quản lý công của chúng ta thường khó đưa ra các chỉ đạo cụ thể, khó đưa ra những quyết định có tính đột phá? Xét theo khía cạnh sản phẩm, quản lý là một nghề có tầm quan trọng đặc biệt vì sản phẩm của quản lý là sản phẩm của một tổ chức có từ vài người cho tới hàng chục triệu người tham gia tạo thành. Chất lượng quản lý sẽ quyết định chất lượng sản phẩm của tổ chức, vì vậy nếu không có khả năng quản lý xin đừng làm quản lý vì sẽ gây tác hại cho rất nhiều người. Hãy trả quản lý về đúng chỗ của nó Có thể kể ra hàng loạt khác biệt nữa giữa văn hoá quản lý của thế giới và Việt Nam trong xu thế hội nhập toàn cầu hiện nay như khả năng ra quyết định, các vấn đề trách nhiệm cá nhân - trách nhiệm tập thể, các vấn đề khoa học, kỹ thuật, văn hoá, ngôn ngữ, hệ thống pháp lý …. Tuy nhiên, sự khác biệt lớn nhất làm cho kinh tế Việt Nam chậm phát triển có lẽ là do: Thứ nhất, ở Việt Nam quản lý chưa được coi là một khoa học để từ đó có kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng kiến thức quản lý cho các nhà quản lý một cách bài bản, hệ thống trước cũng như trong quá trình làm quản lý; Và thứ hai, quản lý không được coi là một nghệ thuật để từ đó có biện pháp phát hiện, lựa chọn và bổ nhiệm những người có năng lực quản lý thực sự vào cương vị quản lý. Nếu sự khác biệt này sớm được khắc phục, nó sẽ góp phần đáng kể rút ngắn sự tụt hậu của nền kinh tế Việt Nam so với nền kinh tế thế giới./. Pi C&E - Tạp chí Nhà quản lý Số 26 (8/2005)