Bài giảng Triết học Chương 10: hình thái kinh tế xã hội

CHƯƠNG 10: HÌNH THÁI KINH TẾ XÃ HỘI Hà Nội 8/2005 TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN PHƯƠNG THỨC SẢN XUẤT: Cộng sản nguyên thuỷ Chiếm hữu nô lệ Phong kiến Tư bản chủ nghĩa Cộng sản chủ nghĩa CƠ CẤU XÃ HỘI Bộ lạc Thị tộc Dân tộc Giai cấp Các nhóm xã hội khác TỔ CHỨC CHÍNH TRỊ Chế độ chiếm hữu nô lệ Chế độ phong kiến Chế độ tư bản chủ nghĩa Chế độ xã hội chủ nghĩa ĐỜI SỐNG TINH THẦN Chính trị Pháp quyền Đạo đức Thẩm mỹ Triết học Khoa học Tôn giáo P C T Đ QUY LUẬT CƠ BẢN CỦA XÃ HỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN I/ Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển của xã hội. II/ Biện chứng của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. III/ Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng IV/ Phạm trù hình thái kinh tế-xã hội : sự phát triển của các hình thái kinh tế-xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên. V/ Vận dụng học thuyết hình thái kinh tế-xã hội vào sự nghiệp xây dựng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam: Nội dung bài giảng TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 1/ Khái niệm sản xuất vật chất: 2/ Vai trò của sản xuất vật chất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội. I/ Sản xuất vật chất là cơ sở của sự tồn tại và phát triển của xã hội. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 1/ Khái niệm sản xuất vật chất: Định nghĩa sản xuất vật chất: Đặc trưng của sản xuất vật chất: Là không thể thiếu được của con người, xã hội loài người. Là hành động có ý thức, có mục đích của con người. Là sản xuất xã hội. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Sản xuất vật chất giữ vai trò là cơ sở của sự tồn tại và phát triển của xã hội đồng thời quyết định sự vận động của toàn bộ đời sống xã hội. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2/ Vai trò của sản xuất vật chất đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội: Sản xuất vật chất là yêu cầu khách quan của sự tồn tại và phát triển của xã hội. Sản xuất vật chất là cơ sở để con người sáng tạo ra toàn bộ các mặt của đời sống xã hội. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Sản xuất vật chất quyết định sự phát triển của xã hội từ thấp đến cao, quyết định sự phát triển của xã hội. 1/ Khái niệm phương thức sản xuất, lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất. 2/ Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất: II/ Biện chứng của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Lịch sử xã hội loài người bao giờ cũng được đặc trưng bởi một phương thức sản xuất nhất định. Sự thay đổi phương thức sản xuất bao giờ cũng dẫn đến làm thay đổi các quá trình kinh tế-xã hội. Phương thức sản xuất quy định sự phát triển của xã hội loài người từ thấp đến cao Phương thức sản xuất là sự thống nhất giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. 1.1/ Khái niệm phương thức sản xuất: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Kết cấu lực lượng sản xuất. Mối quan hệ giữa các yếu tố trong kết cấu lực lượng sản xuất. Khoa học ngày càng đóng vai trò to lớn trong sản xuất. 1.2/ Khái niệm lực lượng sản xuất: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN LLSX Người lao động Tư liệu sản xuất Tư liệu lao động Đối tượng lao động Công cụ lao động Phương tiện lao động Có sẵn trong tự nhiên Đã qua chế biến TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 1.2/ Khái niệm lực lượng sản xuất(tiếp): Các yếu tố trên có quan hệ chặt chẽ, gắn bó với nhau, trong đó công cụ lao động là yếu tố động, cách mạng và quan trọng nhất, là thước đo trình độ chinh phục tự nhiên của con người, là tiêu chuẩn phân biệt các thời đại kinh tế Khoa học ngày càng đóng vai trò to lớn và quan trọng. - Là nguyên nhân của nhiều biến đổi to lớn trong sản xuất và đời sống xã hội TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Kết cấu quan hệ sản xuất. Mối quan hệ giữa các yếu tố trong kết cấu quan hệ sản xuất. 1.3/ Khái niệm quan hệ sản xuất: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Phương thức sản xuất của cải vật chất Lực lượng sản xuất Quan hệ sản xuất Tư liệu lao động Quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất Quan hệ trong tổ chức và quản lý sản xuất Quan hệ phân phối TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Khoa học Người lao động Các kiểu và các hình thức của quan hệ sản xuất TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Những điều kiện vật chất của đời sống xã hội Những điều kiện tự nhiên Sản xuất vật chất xã hội Hoàn cảnh địa lý Dân số Lực lượng sản xuất Quan hệ sản xuất TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN (Tham khảo) 2/ Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất: Khái niệm tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất. Trình độ của lực lượng sản xuất. Tính chất của lực lượng sản xuất gắn liền với trình độ của lực lượng sản xuất. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2/ Quy luật về sự phù hợp của quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2.1/ Sự vận động và phát triển của lực lượng sản xuất quy định và làm thay đổi quan hệ sản xuất phù hợp với nó Mỗi phương thức sản xuất tồn tại là thể thống nhất giữa 2 mặt lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất.Lực lượng sản xuất thường biến đổi nhanh còn quan hệ sản xuất thường biến đổi chậm hơn so với lực lượng sản xuất . TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2.1/ Sự vận động và phát triển của lực lượng sản xuất quy định và làm thay đổi quan hệ sản xuất phù hợp với nó TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2.1/ Sự vận động và phát triển của lực lượng sản xuất quy định và làm thay đổi quan hệ sản xuất phù hợp với nó (tiếp) Lực lượng sản xuất thường biến đổi nhanh còn quan hệ sản xuất thường biến đổi chậm hơn so với lực lượng sản xuất (mâu thuẫn giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất). Do yêu cầu khách quan tất yếu đòi hỏi quan hệ sản xuất cũ phải được thay thế bằng quan hệ sản xuất mới phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất (phương thức sản xuất mới ra đời cao hơn) TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN BIỆN CHỨNG CỦA LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT VÀ QUAN HỆ SẢN XUẤT C.M C.M C.M C.M C.H.N.L P.K T.B.C.N LLSX quyết định sự phát triển của QHSX Nẩy sinh mâu thuẫn giữa LLSX thường xuyên phát triển và QHSX tương đối ổn dịnh QHSX ảnh hưởng tới sự phát triển của LLSX Từ chỗ là hình thức phát triển của các LLSX, những quan hệ ấy trở thành xiềng xích của các LLSX TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2.2/ Quan hệ sản xuất có tính độc lập tương đối và tác động trở lại sự phát triển của lực lượng sản xuất: Quan hệ sản xuất không phải hoàn toàn phụ thuộc vào lực lượng sản xuất nên nó có tác động đến sự phát triển của lực lượng sản xuất. Sự tác động của quan hệ sản xuất đến lực lượng sản xuất theo 2 hướng: Nếu phù hợp với trình độ của lực lượng sản xuất thì sẽ thúc đẩy lực lượng sản xuất phát triển. Nếu không phù hợp ( lỗi thời hay tiên tiến một cách giả tạo) thì sẽ kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất. => Giải quyết mâu thuẫn giữa quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất không phải giản đơn mà phải thông qua hoạt động có ý thức của con người. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2.2/ Quan hệ sản xuất có tính độc lập tương đối và tác động trở lại sự phát triển của lực lượng sản xuất: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN III/ Biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. 1/ Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng 2/ Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 1/ Khái niệm cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng: 1.1/ Khái niệm cơ sở hạ tầng: ( Đặc trưng của cơ sở hạ tầng: có 2 đặc trưng ) * Cơ sở hạ tầng là toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế xã hội nhất định, bao gồm: quan hệ sản xuất thông trị, quan hệ sản xuất tàn dư của xã hội cũ và quan hệ sản xuất mầm mống của xã hội tương lai. * Cơ sở hạ tầng bao giờ cũng do các quan hệ sản xuất thống trị giữ vai trò chủ đạo, chi phối các quan hệ sản xuất khác. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 1.2/ Khái niệm kiến trúc thượng tầng: - Khái niệm:KTTT là toàn bộ quan điểm triết học, pháp quyền, chính trị, tôn giáo, đạo đức, nghệ thuât…cùng với các thiết chế xã hội tương ứng như: nhà nước, giáo hội, các đoàn thể xã hội khác…được hình thành trên cơ sở hạ tầng nhất định. Bốn đặc trưng:- Các yếu tố của KTTT có đặc điểm riêng, có quy luật vận động riêng nhưng chúng liên hệ, tác động qua lại lẫn nhau và đều hình thành trên một cơ sở hạ tầng nhất định - Mỗi yếu tố khác nhau có quan hệ khác nhau đối với cơ sở hạ tầng - Kiến trúc thượng tầng mang tính giai cấp - Nhà nước có vai trò cực kỳ quan trọng TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 1.2/ Khái niệm kiến trúc thượng tầng(tiếp): TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN KTTT Nhà nước Đảng phái Đoàn thể Tôn giáo QHSX = CSHT 2/ Mối quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng: Quan điểm duy tâm: giải thích sự vận động xã hội dựa vào các nguyên nhân tinh thần, tư tưởng, vào vai trò của nhà nước, pháp quyền. Quan điểm duy vật biện chứng về đời sống xã hội: khẳng định quan hệ vật chất là quan hệ cơ bản, đầu tiên quy định các quan hệ tinh thần, tư tưởng. Nên quan hệ sản xuất là quan hệ cơ bản, quy định mọi quan hệ chính trị, pháp quyền. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2.1/ Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng: Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ hình thành nên một kiến trúc thượng tầng tương ứng, tính chất của kiến trúc thượng tầng là do tính chất của cơ sở hạ tầng quy định. Cơ sở hạ tầng thay đổi thì kiến trúc thượng tầng cũng thay đổi theo. Cơ sở hạ tầng thay đổi dẫn đến kiến trúc thượng tầng thay đổi nhưng có tính chất phức tạp. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2.2/ Tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng: Tuy cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng nhưng kiến trúc thượng tầng cũng có tính độc lập tương đối và tác động đối với cơ sở hạ tầng. Sự tác động của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng diễn ra theo 2 chiều: Nếu kiến trúc thượng tầng tác động phù hợp với quy luật kinh tế khách quan thì nó thúc đẩy kinh tế phát triển. Ngược lại, nếu kiến trúc thượng tầng tác động không phù hợp với quy luật kinh tế khách quan thì nó sẽ kìm hãm sự phát triển của kinh tế. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN Các tư tưởng lý luận, quan điểm: Chính trị, Pháp quyền,Triết học, Đạo đức, Thẩm mỹ, Tôn giáo Các quan hệ: Chính trị, Pháp quyền,Triết học, Đạo đức, Thẩm mỹ, Tôn giáo Các cơ quan: Nhà nước,toà án,kiểm sát,nghiên cứu khoa hoc,văn hoá, giáo dục,tôn giáo KIẾN TRÚC THƯỢNG TẦNG CƠ SỞ KINH TẾ = QUAN HỆ SẢN XUẤT LỰC LƯỢNG SẢN XUẤT Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN IV/ Phạm trù hình thái kinh tế-xã hội : sự phát triển của các hình thái kinh tế-xã hội là quá trình lịch sử tự nhiên. 1/ Phạm trù hình thái kinh tế-xã hội: 2/Sự phát triển của các hình thái kinh tế-xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên: 3/ Giá trị khoa học của học thuyết hình thái kinh tế-xã hội: TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN HÌNH THÁI KINH TẾ XÃ HỘI Quyết định Ảnh hưởng TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 1/ Phạm trù hình thái kinh tế-xã hội: Các quan điểm trước Mác về xã hội:Xã hội hoàn toàn mang tính ngẫu nhiên, không có tính lặp lại Quan điểm duy vật biện chứng về xã hội. ( Phạm trù hình thái kinh tế-xã hội ). HTKT-XH là một phạm trù của CNDVLS, dùng để chỉ XH ở từng giai đoạn lịch sử nhất định, với một kiểu QHSX dặc trưng cho XH đó, phù hợp với một trình độ nhất định của LLSX và với một KTTT tương ứng được xây dựng trên những QHSX ấy. Xã hội là một chỉnh thể, hệ thống hoàn chỉnh, có cấu trúc phức tạp mà trong đó quan hệ sản xuất phải phù hợp với trình độ của LLSX.QHSX quyết định tất cả mọi quan hệ xã hội TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2/Sự phát triển của các hình thái kinh tế-xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên: Sự vận động thay thế các hình thái KT-XH do các quy luật khách quan chi phối Nguồn gốc sâu xa của sự vận động và phát triển của các hình thái kinh tế-xã hội. Quy luật chung của nhân loại đi lên từ thấp đến cao. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 3/ Giá trị khoa học của học thuyết hình thái kinh tế-xã hội: Là cuộc cách mạng trong toàn bộ quan niệm về lịch sử xã hội, khắc phục những quan điểm duy tâm không có căn cứ về đời sống xã hội. Là cơ sở cho đường lối cách mạng của các Đảng Cộng sản trong việc cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội cộng sản chủ nghĩa. Là hòn đá tảng cho mọi nghiên cứu về xã hội. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN V/ Vận dụng học thuyết hình thái kinh tế-xã hội vào sự nghiệp xây dựng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam: 1/ Việc lựa chọn con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chế độ tư bản chủ nghĩa ở nước ta như một quá trình lịch sử tự nhiên. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 2/ Kết hợp chặt chẽ giữa phát triển kinh tế với chính trị và các mặt khác của đời sống xã hội. Cơ cấu kinh tế 6 thành phần: Kinh tế nhà nước: Kinh tế tập thể Kinh tế cá thể, tiểu chủ Kinh tế tư bản tư nhân: Kinh tế tư bản nhà nước Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 3/ Xây dựng và phát triển kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Kinh tế thị trường là thành tựu chung của văn minh nhân loại, là động lực mạnh mẽ thúc đẩy LLSX phát triển Kinh tế thị trường theo định hướng XHCN, coi thành phần kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo Phù hợp với xu hướng phát triển chung của nhân loại vùa phù hợp với yêu cầu phát triển của nước ta. Tăng cường vai trò của Đảng, phát huy dân chủ, nâng cao vai trò quần chúng TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 3/ Xây dựng và phát triển kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN 4/ Công nghiệp hoá, hiện đại hoá với sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT CÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN KHOA KHCB, BỘ MÔN MÁC - LÊNIN ? QUESTION ANSWER