Bài giảng Tâm lý học - Trần Thanh Toàn

TÂM LÝ HỌC TS. TRẦN THANH TOÀN Tài liệu tham khảo : TS. Thái Trí Dũng (2007), Tâm lý học Quản trị Kinh doanh , Tp.HCM : NXB Thống Kê . TS. Thái Trí Dũng (2007), Kỹ năng giao tiếp và thương lượng trong kinh doanh , Tp.HCM : NXB Thống Kê . PGS. TS. Đoàn Thị Hồng Vân ( chủ biên ) (2006), Giao tiếp trong kinh doanh và cuộc sống , Tp.HCM : NXB Thống Kê . TS. Vũ Thị Phượng , Dương Quan Huy (2006), Giao tiếp trong kinh doanh , Tp.HCM : NXB Tài Chính . CHƯƠNG 1: TÂM LÝ HỌC LÀ MỘT KHOA HỌC Tâm lý học là gì ? Tâm lý con người luôn gắn liền với hoạt động của họ Tất cả những hiện tượng : nhìn , nghe , suy nghĩ , tưởng tượng , trí nhớ đều là những hiện tượng tâm lý . Chúng hợp thành lĩnh vực hoạt động nhận thức của con người . Khi đã nhận thức được sự vật , hiện tượng xung quanh mình , chúng ta thường tỏ thái độ với chúng  T hể hiện đời sống tình cảm của con người . Tâm lý học là gì ? ( tt ) Ý chí giúp chúng ta vượt qua khó khăn , trở ngại để đạt đến mục đích của hoạt động . Trong cuộc sống , chúng ta đều sống giữa mọi người , gắn liền với hoạt động giao tiếp . Đó cũng chính là một lĩnh vực tâm lý rất quan trọng . Ý thức và tự ý thức giúp con người phản ánh thế giới bên ngoài và bên trong mỗi chúng ta . Từ đó hình thành nhân cách . Khái niệm về Tâm lý : Tâm lý là tất cả những hiện tượng tinh thần xảy ra trong đầu óc của con người gắn liền và điều hành mọi hoạt động , hành động của con người . Tâm lý con người là nhận thức , trí tuệ , cảm xúc , tình cảm , ý chí đến tính cách , ý thức và tự ý thức ; là nhu cầu , năng lực , đến các động cơ hành vi, đến các hứng thú và khả năng sáng tạo , khả năng lao động đến các tâm thế xã hội và những định hướng giá trị Khái niệm về Tâm lý học : Tâm lý học là một khoa học nghiên cứu về tâm lý . Nó nghiên cứu các sự kiện của đời sống tâm lý , các quy luật nảy sinh , diễn biến và phát triển của các sự kiện đó , cũng như cơ chế hình thành của những hiện tượng tâm lý . Đặc điểm của Tâm lý học so với các khoa học khác : Tâm lý học nghiên cứu các hiện tượng tâm lý vừa gần gũi , cụ thể , gắn bó với con người , vừa rất phức tạp , trừu tượng . Tâm lý học là nơi hội tụ nhiều khoa học nghiên cứu về con người . Tâm lý là hiện tượng có đặc điểm là : Tâm lý là hiện tượng tinh thần nhưng nó gắn chặt với cơ sở sinh lý thần kinh , quá trình sinh lý , sinh hoá của não . Tâm lý thể hiện qua hệ thống hành vi, hoạt động của con người . Tâm lý lại có bản chất , có nội dung xã hội , bị chế ức bởi xã hội . Đặc điểm của Tâm lý học so với các khoa học khác ( tt ): TLH là bộ môn khoa học cơ bản trong hệ thống các khoa học về con người , đồng thời nó là bộ môn nghiệp vụ trong hệ thống các khoa học tham gia vào việc đào tạo con người , hình thành nhân cách con người nói chung và nhân cách nghề nghiệp nói riêng . Đối tượng , nhiệm vụ của Tâm lý học  1.1- Đối tượng nghiên cứu HOẠT ĐỘNG TÂM LÝ Là các hiện tượng tâm lý , do thế giới khách quan tác động vào não người sinh ra , gọi chung là các hoạt động tâm lý . 1.1- Đối tượng nghiên cứu ( tt ): TLH nghiên cứu : Sự hình thành , vận hành và phát triển của hoạt động tâm lý . Các quy luật của hoạt động tâm lý và sản phẩm của chúng . Chức năng , vai trò của tâm lý đối với hoạt động của con người . 1.2- Nhiệm vụ của tâm lý học : Nhiệm vụ của TLH 1 Làm rõ những yếu tố khách quan và chủ quan ảnh hưởng đến sự hình thành đời sống TL con người Mô tả và nhận diện các hiện tượng TL 2 3 Làm rõ mối quan hệ , liên hệ qua lại giữa các hiện tượng TL Tham gia vào giải quyết các vấn đề thực tiễn mà xã hội đặt ra ( trong đó có cả lĩnh vực SXKD, giáo dục , chăm lo sức khỏe con người 4 Bản chất , chức năng , phân loại các hiện tượng Tâm lý 2- Bản chất hiện tượng TL con người : 2.1- Tâm lý là chức năng của não Tâm lý , ý thức là sản phẩm , là chức năng của khối vật chất có tổ chức cao đặc biệt phức tạp – não người . ( V.I.Lênin ) 2- Bản chất hiện tượng TL con người ( tt ): 2.2- Tâm lý là sự phản ánh hiện thực khách quan vào não thông qua chủ thể Phản ánh là thuộc tính chung của vật chất , đó là khả năng ghi nhận hình ảnh của sự vật này về một sự vật khác do tương tác . Hiện thực khách quan là tất cả những gì tồn tại xung quanh con người , ngoài ý muốn chủ quan của con người . Tâm lý là hình ảnh tinh thần do thế giới khách quan tác động vào não , não hoạt động , tiếp nhận , phân tích và tạo ra tâm lý . Hình ảnh TL mang tính sinh động , sáng tạo Hình ảnh TL mang tính chủ thể , mang đậm màu sắc cá nhân 2- Bản chất hiện tượng TL con người ( tt ): Tâm lý của người này khác với của người kia , do: Mỗi người có đặc điểm riêng về thần kinh , bộ não . Mỗi người có hoàn cảnh sống và điều kiện giáo dục khác nhau . Mỗi người có mối quan hệ xã hội khác nhau .  2- Bản chất hiện tượng TL con người ( tt ): 2.3- Tâm lý người có bản chất xă hội lịch sử Tâm lý người còn có nguồn gốc xã hội . Tâm lý con người luôn luôn hình thành và phát triển , nó biến đổi cùng với lịch sử của bản thân , của dân tộc . 2- Bản chất hiện tượng TL con người ( tt ): Tâm lý có chức năng chung là định hướng cho hoạt động Tâm lý là động lực thúc đẩy hành động , hoạt động Tâm lý điều khiển , kiểm tra quá trình hoạt động Tâm lý giúp con người nhận thức 3- Chức năng của tâm lý : 4- Phân loại hiện tượng tâm lý : Mối quan hệ giữa các hiện tượng TL TÂM LÝ Các quá trình tâm lý Các trạng thái tâm lý Các thuộc tính tâm lý Dựa vào thời gian tồn tại và vị trí của tâm lý trong nhân cách 4- Phân loại hiện tượng tâm lý ( tt ): Tâm lý chưa có ý thức : là những tâm lý chủ thể không chủ tâm , không điều chỉnh được nó , và có thể không nhận thức được . Tâm lý có ý thức : là những tâm lý có chủ tâm , chủ thể nhận thức được . Dựa vào tính chủ định của tâm lý Dựa vào số lượng các hiện tượng tâm lý Tâm lý cá nhân là tâm lý riêng của một người . Tâm lý xã hội là tâm lý chung của nhiều người , họ đã thống nhất và đồng ý với nhau hoặc giống nhau về suy nghĩ , thái độ , tình cảm 4- Phân loại hiện tượng tâm lý ( tt ): Chương 2  Các nguyên tắc và phương pháp nghiên cứu Tâm lý con người 1- Những nguyên tắc cơ bản : Nghiên cứu khách quan : trong sự biểu hiện tự nhiên của nó . Nghiên cứu trong mối quan hệ giữa chúng với nhau ( giữa các hiện tượng TL). Nghiên cứu trong sự vận động và phát triển của chúng . Nghiên cứu trong điều kiện cụ thể và con người cụ thể . 2- Các phương pháp nghiên cứu : a. Phöông phaùp quan saùt : Quan saùt caàn tuaân theo nhöõng yeâu caàu sau : Quan saùt trong nhöõng ñieàu kieän bình thöôøng ( khoâng phaûi ñaëc bieät ) Quan saùt caàn tieán haønh trong ñieàu kieän tieâu bieåu . Quan saùt trong nhieàu khiaù caïnh . Laäp keá hoaïch quan saùt chi tieát . Khái niệm : Quan sát là tri giác có chủ định , có kế hoạch , có sử dụng những phương tiện cần thiết nhằm thu thập thông tin về đối tượng nghiên cứu qua một số biểu hiện như hành động , cử chỉ , cách nói năng , nét mặt của con người Các hình thức quan sát : quan sát toàn diện hay quan sát bộ phận , quan sát có trọng điểm , trực tiếp hay gián tiếp . 2- Các phương pháp nghiên cứu ( tt ): b. Phöông phaùp tieåu söû : Laø phöông phaùp moâ taû con ngöôøi nhö moät nhaân caùch , moät chuû theå hoaït ñoäng , thu thaäp vaø phaân tích caùc taøi lieäu coù tính chaát tieåu söû cuûa moät con ngöôøi cuï theå nhö thö töø , nhaät kyù , caùc saùng taùc vaên hoïc Là phương pháp nghiên cứu tâm lí dựa trên cơ sở tài liệu lịch sử của đối tượng nghiên cứu Ví dụ : nhân viên , hay thủ trưởng mới chuyển công tác thì có nhiều điểm chưa tương đồng , tương thích . 2- Các phương pháp nghiên cứu ( tt ): c. Phöông phaùp thöïc nghieäm Laø phöông phaùp chuû ñoäng taïo ra nhöõng tình huoáng , yeáâu toá caàn thieát ñeå tìm hieåu ñöôïc nhöõng phaûn öùng , nhöõng dieãn bieán taâm lyù cuûa ñoái töôïng . Là quá trình tác động vào đối tượng một cách chủ động , trong những điều kiện đã được khống chế , để gây ra ở đối tượng những biểu hiện về quan hệ nhân quả , tính quy luật , cơ cấu , cơ chế của chúng , có thể lặp đi lặp lại nhiều lần và đo đạc , định lượng , định tính một cách khách quan các hiện tượng cần nghiên cứu . Coù hai loaïi thöïc nghieäm : Thöïc nghieäm töï nhieân : tiến hành trong điều kiện bình thường Thöïc nghieäm trong phoøng thí nghieäm : Söû duïng thieát bò ñaëc bieät trong phoøng thí nghieäm , ñoái töôïng khoâng bieát mình ñang tham gia vaøo thöïc nghieäm . Khống chế một cách nghiêm khắc các ảnh hưởng bên ngoài , người làm thí nghiệm tự tạo ra những điều kiện để làm nảy sinh hay phát triển một hiện tượng tâm lý cần đo . 2- Các phương pháp nghiên cứu ( tt ): d. Phöông phaùp traéc nghieäm (Test) Phuïc vuï cho muïc ñích thöû nghieäm . Traéc nghieäm laø pheùp thöû ñeå ño löôøng taâm lyù đã được chuẩn hóa trên một số lượng người đủ tiêu biểu . Test trọn bộ bao gồm bốn phần : Văn bản test Hướng dẫn quy trình tiến hành Hướng dẫn đánh giá Bản chuẩn hóa Phöông phaùp naøy ñöôïc duøng ñeå tuyeån ngöôøi , höôùng nghieäp , daïy ngheà v.v Ưu : Có khả năng làm cho tâm lý cần đo được trực tiếp bộc lộ qua hành động giải bài tập test Có khả năng tiến hành nhanh , tương đối đơn giản Có khả năng lượng hóa , chuẩn hóa chỉ tiêu tâm lí cần đo Nhược : Khó soạn thảo một bộ test đảm bảo tính chuẩn hóa . Chủ yếu cho biết kết quả , ít bộc lộ quá trình suy nghĩ e. Phöông phaùp duøng caâu hoûi : Là cách đặt câu hỏi cho đối tượng và dựa vào câu trả lời của họ để trao đổi , hỏi thêm , nhằm thu thập thông tin về vấn đề cần nghiên cứu . Nhược : độ tin cậy không cao . 2- Các phương pháp nghiên cứu ( tt ): f. Phöông phaùp ñaøm thoaïi ( phoûng vaán , vaán ñaùp ) Laø phöông phaùp ñaët caâu hoûi cho ñoái töôïng vaø döïa vaøo caùch traû lôøi cuûa hoï ta coù theå hieåu ñöôïc taâm lyù cuûa ngöôøi ñöôïc hoûi . Coù boán caùch hoûi : - Hoûi tröïc tieáp - Hoûi ñöôøng voøng - Hoûi giaùn tieáp - Hoûi chaën ñaàu ( giöông baãy ) Muốn đàm thoại tốt : - Chuẩn bị hệ thống câu hỏi , tránh câu hỏi rắc rối , khó hiểu . - Xác định rõ mục đích yêu cầu - Tìm hiểu trứơc thông tin về đối tựơng với một số đặc điểm của họ - Có một kế hoạch trước để chuyển câu chuyện ; linh hoạt lái hướng . - Quá trình nói chuyện phải tự nhiên , thân mật không gò ép Muốn nghiên cứu tâm lí một cách khoa học , chính xác , khách quan cần phải : Sử dụng phương pháp nghiên cứu một cách thích hợp với vấn đề nghiên cứu Sử dụng phối hợp đồng bộ các phương pháp . Lịch sử hình thành và phát triển TLH 1.Những tư tưởng TLH thời cổ đại Đặt “ tâm hồn ” vào sự vận động chung của cơ thể và vũ trụ . Thế giới hiện thực có quy luật của nó , cơ thể có quy luật của cơ thể và tâm hồn . Đê-mô-crit (460- 370 TCN) Ông coi tâm hồn cũng như 1 dạng vật thể mang tính chất cơ thể , do các “ nguyên tử lửa ” tạo thành . “ Tâm hồn ” cũng phải tuân theo quy luật tán xạ của vật lý .  Đại diện chủ nghĩa duy vật thời kì đó . Xô-crat (469- 399 TCN) Tuyên bố câu châm ngôn nổi tiếng : “ Hãy tự biết mình ” Định hướng to lớn cho TLH: Con người có thể và cần phải tự hiểu biết mình , tự nhận thức , tự ý thức về cái ta . Platon (428- 348 TCN) Ông cho rằng tư tưởng , tâm lý là cái có trước , thế giới thực tiễn là cái có sau . Tâm hồn là động lực của cơ thể , nó quyết định sự hoạt động của cơ thể . A- rit-tốt (384- 322 TCN) Ông là người đầu tiên bàn về tâm hồn . Ông là một trong những người đầu tiên khẳng định vị trí và tầm quan trọng của việc nghiên cứu tâm lý . A- rit-tốt cho rằng tâm hồn gắn liền với thể xác , tâm hồn gồm 3 loại : Tâm hồn thực vật Tâm hồn động vật Tâm hồn trí tuệ Khổng Tử (551- 479 TCN) Khổng Tử là một nhà giáo dục vĩ đại , am hiểu sâu sắc , tường tận tâm lý con người ( trong phương pháp giáo dục ). Tư tưởng triết học và TLH của Khổng Tử : Lập trường triết học của ông là lập trường bảo thủ về mặt xã hội và duy tâm về mặt triết học . 2. Những tư tưởng TLH từ nửa đầu thế kỉ XIX trở về trước Thuyết nhị nguyên : Ông cho rằng vật chất và tâm hồn là 2 thực thể song song tồn tại Coi cơ thể con người phản xạ như một chiếc máy , còn tâm lý của con người thì không thể biết được Đề-các đã đặt cơ sở đầu tiên cho việc tìm ra cơ chế phản xạ trong hoạt động tâm lý . Thế kỷ XVIII Vôn-phơ , nhà triết học Đức đã chia nhân chủng học ( nhân học ) ra thành 2 khoa học : khoa học về cơ thể và tâm lý học . Năm 1732 ông xuất bản cuốn “TLH kinh nghiệm ” Năm 1734 ra đời cuốn “TLH lý trí ”  Tâm lý học ra đời từ đó Vôn-phơ Thế kỷ XVII- XVIII- XIX Diễn ra cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và duy tâm xung quanh mối quan hệ giữa tâm và vật . L.Phơ-bach (1804- 1872) là nhà duy vật lỗi lạc nhất trước khi chủ nghĩa Mác ra đời . Học thuyết duy tâm phát triển tới mức độ cao , thể hiện ở ý niệm tuyệt đối của Hêghen . Hê-ghen L.Phơ-bách L.Phơ-bách Tâm lí không tách rời khỏi não người , nó là sản phẩm của thứ vật chất phát triển tới mức độ cao là bộ não . Tâm lí là hình ảnh của thế giới khách quan . 3. TLH trở thành một khoa học độc lập Năm 1879, tại Lai- xích ( Đức ), V.Vun-tơ đã sáng lập ra phòng thí nghiệm TLH đầu tiên trên thế giới . Năm 1880, trở thành Viện TLH đầu tiên trên thế giới , xuất bản các tạp chí về TLH. V.Vun-tơ đã bắt đầu nghiên cứu tâm lý , ý thức một cách khách quan bằng quan sát , thực nghiệm , đo đạc -> Từ vương quốc chủ nghĩa duy tâm , coi ý thức chủ quan là đối tượng của TLH và con đường nghiên cứu ý thức là các phương pháp nội quan , tự quan sát Vuntơ đã bắt đầu dần chuyển sang nghiên cứu TL ý thức một cách khách quan bằng quan sát , thực nghiệm , đo đạc . 3.Các quan điểm cơ bản trong tâm lý học hiện đại a.Tâm lý học hành vi Chủ nghĩa hành vi do nhà TLH Mỹ J.Oát-sơn sáng lập S - R Stimulant Reaction Kích thích Phản ứng Hành vi là tổng số các cử động bên ngoài nảy sinh ở cơ thể nhằm đáp ứng lại một kích thích nào đó . Lấy nguyên tắc thử và sai để điều khiển hành vi. Đây là quan điểm tự nhiên chủ nghĩa , phi lịch sử và thực dụng . Sau này , Ton-men, Hec-lơ , Ski- nơ đưa vào công thức : S - O - R trung gian ( nhu cầu , kinh nghiệm sống , trạng thái ) Đánh giá : Ưu điểm : - Coi hành vi là do ngoại cảnh quyết định , hành vi có thể quan sát được , nghiên cứu một cách khách quan , từ đó có thể điều khiển hành vi theo phương pháp “ Thử - Sai ” Nhược điểm : - Quan niệm một cách cơ học , máy móc về hành vi, đánh đồng hành vi của con người và con vật b.Tâm lý học cấu trúc : Vecthaimơ , Côlơ , Côpca đi sâu nghiên cứu các quy luật về tính ổn định và tính trọn vẹn của tri giác , quy luật “ bừng sáng ” của tư duy . Trên cơ sở thực nghiệm họ khẳng định các quy luật tri giác , tư duy và tâm lý con người do cấu trúc tiền định của não quyết định . Họ ít chú ý đến vai trò của vốn kinh nghiệm sống , kinh nghiệm xã hội lịch sử . c.Tâm lý học Gestalt (TLH cấu trúc ) Nghiên cứu các quy luật về tính ổn định và tính trọn vẹn của tri giác , quy luật “ bừng sáng ” của tư duy . Các nhà TLH cấu trúc ít chú ý đến vai trò của kinh nghiệm sống , kinh nghiệm xã hội lịch sử . Đánh giá : Họ đã đi sâu nghiên cứu các quy luật về tính ổn định và tính trọn vẹn của tri giác , quy luật ” bừng sáng ” của tư duy . Nhược điểm : ít chú ý đến vai trò của kinh nghiệm sống , kinh nghiệm xã hội lịch sử d. Tâm lý học phân tâm học Phơ-rớt là bác sĩ người Áo xây dựng nên ngành TLH phân tâm học Ông tách con người thành 3 khối : Cái vô thức : Bản năng vô thức , ăn uống , tự vệ , trong đó bản năng tình dục giữ vai trò trung tâm . Cái tôi : con người thường ngày , có ý thức , tồn tại theo nguyên tắc hiện thực . Cái siêu tôi : cái siêu phàm , “ cái tôi lý tưởng ”, không bao giờ vươn tới được , tồn tại theo nguyên tắc kiểm duyệt , chèn ép . Ba hoạt động này hoạt động qua lại với nhau tạo nên đời sống tâm lý con người .. Trong đó các bản năng quyết định toàn bộ đời sống tâm lý con người . Đánh giá : Ưu điểm : Đã cố gắng đưa TLH đi theo hướng khách quan , góp phần trong việc giải thích giấc mơ . Nhược điểm : Đề cao quá đáng cái bản năng vô thức -> phủ nhận ý thức , bản chất xã hội , lịch sử của tâm lý con người , đồng nhất tâm lý người với tâm lý của con vật . e. Tâm lý học nhân văn Do Carl Rogers và Abraham Maslow sáng lập Tự thể hiện Được tôn trọng Nhu cầu xã hội Nhu cầu an toàn Nhu cầu vật chất Bản chất con người vốn tốt đẹp , con người có lòng vị tha , có tiềm năng kỳ diệu . Carl Rogers và Abraham Maslow quan niệm bản chất con người là tốt đẹp , có lòng vị tha , có tiềm năng kỳ diệu . Rogers cho rằng con người cần phải đối xử với nhau một cách tế nhị , cởi mở , biết lắng nghe và chờ đợi , cảm thông với nhau Đánh giá : Ưu điểm : Hướng con người đến một xã hội tốt đẹp Nhược điểm : quá đề cao những trải nghiệm , thể nghiệm của bản thân , tách con người ra khỏi những mối quan hệ xã hội . Thiếu tính thực tiễn f. Tâm lý học nhận thức J. Piaget (1896-1980) đóng góp cho ngành TLH gần 180 công trình khoa học , trong đó 135 công trình đã được công bố . Jean Piaget và Brunner lấy chính hoạt động nhận thức làm đối tượng nghiên cứu . Nghiên cứu tâm lý , nhận thức của con người trong mối quan hệ với cơ thể , với môi trường và não bộ Đánh giá : Ưu : - Nghiên cứu tâm lí con người , nhận thức của con người trong mối quan hệ với môi trường , với cơ thể và với não bộ . - Xây dựng đựơc nhiều phương pháp nghiên cứu tâm lý Nhược : - Coi nhận thức của con người như là sự nỗ lực của ý chí . Chưa thấy hết ý nghĩa tích cực , thực tiễn của hoạt động nhận thức f. Tâm lý học hoạt động L.X.Vưgốtxki (1896-1934) là người đặt nền móng cho việc xây dựng nền TLH hoạt động . A.N.Lêonchiev (1903-1979) đã làm rõ cấu trúc tâm lý , tạo nên thuyết hoạt động trong TLH. Lấy triết học Mác – Lênin là cơ sở phương pháp luận , dựa trên các nguyên tắc sau : - Nguyên tắc coi tâm lý là hoạt động - Nguyên tắc lịch sử và nguồn gốc xã hội của các chức năng tâm lý . - Nguyên tắc tâm lý là chức năng của não . Tóm lại , cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật hiện đại đã ảnh huởng sâu sắc đến sự phát triển của tâm lý học . Tâm lý học có ý nghĩa to lớn trong việc giải quyết hàng loạt những vấn đề lý luận cơ bản về đời sống tâm lý và hoạt động nhận thức của con người . Tâm lý học trở thành cơ sở khoa học của sự điều chỉnh hành vi con người và sự đánh giá nhân tố con người trong sản xuất , trong các mối quan hệ xã hội .