Bài giảng Quản lý nhà nước nhập môn Hành chính công - Chương 3: Thể chế hành chính nhà nước - Trương Quang Vinh

quan hệ giữa nhà nước và công dân. Đó là một loại thể chế hành chính đặc biệt. Tuy nhiên, không phải nước nào cũng quan tâm đến việc xây dựng thể chế nầy – luật về quản lý nhà nước và tài phán hành chính. Nhà nước hiện đại, dân chủ phải có toà án hành chính..Thể chế hành chính xác định mối quan hệ giữa nhà nước và công dân cũng phản ánh tính chất tập trung dân chủ trong hoạt động quản lý nhà nước. Xét về bản chất, Nhà nước ta là Nhà nước của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân; người dân có quyền và nghĩa vụ tham gia vào hoạt động quản lý nhà nước trong khuôn khổ pháp luật. Mối quan hệ giữa nhà nước và công dân được thể hiện trong phương châm: “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra”. Sức mạnh và hiệu lực của thể chế hành chính phụ thuộc vào việc giải quyết tốt mối quan hệ giữa nhà nước với công dân và các tổ chức xã hội. (trên nền tảng thể chế tốt, pháp luật tốt)Các yếu tố quyết định thể chế hành chính nhà nướcChế độ chính trịNền kinh tế và vai trò của hành chính nhà nước trong quản lý kinh tếTruyền thống văn hoá, phong tục, tập quánAûnh hưởng của văn hoá bên ngoàiThể chế hành chính nhà nước có hai tính chất cơ bản:Một mặt, tính quyền lực của quản lý nhà nước cho phép và trao quyền cho các cơ quan hành chính nhà nước được can thiệp vào đời sống xã hội theo quy định pháp luật (bao gồm cả quy phạm lập pháp, quy phạm lập quy) tạo nên tính hợp pháp của thể chế hành chính nhà nước.Mặt khác, chính cơ quan hành chính nhà nước cũng như các cơ quan lập pháp, tư pháp, các tổ chức Đảng, đoàn thể trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta phải tuân thủ pháp luật của chính Nhà nước ban hành và chỉ có thể tiến hành hoạt động trong khuôn khổ Hiến pháp và pháp luật.Tính hai mặt đó của quản lý nhà nước không chỉ đòi hỏi công dân phải tuân thủ pháp luật mà còn chính các cơ quan hành chính nhà nước cũng tuân thủ theo pháp luật khi quản lý xã hội. Công dân cũng như các cơ quan nhà nước vi phạm pháp luật thì đều bị xử lý theo pháp luật.Xây dựng hệ thống pháp luật nói chung và thể chế hành chính nhà nước nói riêng phải dựa trên nhiều yếu tố. Tuỳ thuộc vào điều kiện chính trị – kinh tế – xã hội mà các yếu tố đó có thể tác động khác nhau đến việc xây dựng thể chế hành chính.Trong điều kiện Việt nam, xây dựng thể chế hành chính nhà nứơc cần quan tâm:Chế độ chính trịChế độ chính trị quốc gia (tổ chức quyền lực nhà nước và quan hệ giữa quyền lực nhà nước với xã hội dân sự) có ý nghĩa quyết định trong việc tổ chức nhà nước và thể chế hành chính nhà nước.Các phương thức tổ chức nhà nước như: tập quyền, phân quyền, tản quyền, tập trung cũng đều ảnh hưởng nhiều đến thể chế hành chiùnh nhà nước. Chế độ chính trị của nhà nước do bản chất của hệ thống chính trị quốc gia đó quyết địnhBản chất chế độ chính trị, cơ cấu tổ chức hệ thống nhà nước, vấn đề phân bố quyền lực nhà nước ảnh hưởng trực tiếp đến nội dung của thể chế hành chính nhà nước. Nhà nước Cộng hoà XHCN Việt Nam có vai trò trung tâm của quyền lực chính trị, thể hiện ý chí nhân dân. Nhà nước là bộ máy trực tiếp thực thi quyền lực nhân dân và là thiết chế biểu hiện và tập trung quyền lực của Đảng cầm quyền.Nhà nước Cộng hoà XHCN là tổ chức duy nhất trong hệ thống chính trị có quyền ban hành các văn bản quy phạm pháp luật từ Hiến pháp đến các quy chế cụ thể để thể hiện ý chí và thực thi quyền lực của nhân dân.Dân chủ XHCN ở nước ta cũng thể hiện qua việc đảm bảo thực thi quyền lực nhà nước dân chủ, công khai và bằng pháp luật.Thể chế hành chính nhà nước của nước ta mang tính chất và nội dung chính trị của nền dân chủ XHCN, bảo đảm quyền con người và quyền công dân được pháp luật quy định. Do đó, các cơ quan nhà nước, cơ quan hành chính nhà nước phải tuân thủ thể chế do mình đề ra và trong tiến trình đề ra các thể chế hành chính thì phải tôn trọng pháp luật.Mặt khác, các cơ quan hành chính nhà nước phải tạo điều kiện để công dân thực hiện và chấp hành nghiêm chỉnh các quy định hợp pháp của các cơ quan hành chính nhà nước.Nền kinh tế và vai trò của hành chính nhà nước trong quản lý kinh tếHoạt động quản lý của các cơ quan hành chính nhà nước về kinh tế là một nội dung rất quan trọng trong hoạt động qủan lý nhà nước.Trong hoạt động quản lý nhà nước theo nghĩa rộng, thể chế kinh tế của quốc gia bao gồm hệ thống quy định pháp luật định hướng, dẫn dắt và can thiệp vào các hoạt động kinh tế nhằm làm cho nền kinh tế quốc dân vận động theo cơ chế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa.Thể chế kinh tế nói trên là nền tảng cơ bản để mọi chủ thể kinh tế (doanh nghiệp nhà nước, doanh nghiệp tư nhân, doanh nghiệp nước ngoài) hoạt động một cách hợp pháp. Đó cũng là nền tảng cơ bản để các cơ quan hành chính nhà nước tiến hành các hoạt động quản lý nhà nước cần thiết theo chức năng của của mình. Những hoạt động mà các cơ quan hành chính nhà nước tiến hành nhằm làm cho hoạt động kinh tế định hướng đúng như pháp luật nhà nước quy định.Bản chất hoạt động kinh tế, chế độ kinh tế, mức độ phát triển của kinh tế – xã hội của các quốc gia là rất khác nhau: Nhiều quốc gia đang ở thời kỳ kinh tế thị trường phát triển, trong khi đó có các nước theo mô hình kinh tế kế hoạch hoá tập trung. Do đó vai trò của nhà nước, sự can thiệp, điều tiết của nhà nước và thể chế hành chính nhà nước là rất khác nhau:Những nước công nghiệp phát triển, chế độ kinh tế đa thành phần, thị trường đã được xác lập thì chức năng điều tiết kinh tế – xã hội được mở rộng và vai trò của nhà nước trong việc quản lý khu vực công, các hoạt động xã hội ngày càng tăng.Trong khi đó, các nước đang và kém phát triển thì sự can thiệp của nhà nước mạnh hơn và trải rộng trên nhiều lĩnh vực. Nhiều thể chế hành chính đã can thiệp quá sâu vào các hoạt động kinh tế của các chủ thể kinh tế. Sự can thiệp quá mức của nhà nước và hành chính nhà nước đó đã làm cho nền kinh tế vận động không hiệu quả và trong nhiều trường hợp rơi vào khủng hoảng. Nhiều thể chế hành chính nhà nước đã tỏ ra lạc hậu so với mức độ vận động và phát triển của nền kinh tế và trở thành lực cản của kinh têù phát triển.Hệ thống thể chế kinh tế cần được xem xét và điều chỉnh cho phù hợp với mức độ phát triển của kinh tế sẽ tạo cơ hội cho kinh tế phát triển mạnh hơn và nhà nước có thể quản lý tốt hơn sự vận động của nền kinh tế.Ơû nước ta, trong giai đoạn nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung chỉ chấp nhận và cho phép hoạt động chủ yếu hai thành phần kinh tế thuộc sở hữu nhà nước và tập thể. Điều nầy được nhà nước thể chế hoá trong các văn bản pháp luật. Chuyển sang nền kinh tế thị trường, Nhà nước ta thưà nhận sự đa dạng thành phần kinh tế và Nhà nước đã thay đổi một cách cơ bản thể chế kinh tế cũng như thể chế hành chính nhà nước để quản lý kinh tế một cách thích hợp.Truyền thống văn hoá, phong tục, tập quánQuá trình phát triển lâu dài của một quốc gia hay trong một cộng đồng đã hình thành nên những giá trị chung mang tính truyền thống văn hoá có ảnh hưởng sâu sắc, lâu dài, tiềm ẩn và vô hình. Sự tuân thủ một các trung thành truyền thống văn hoá dân tộc đã gây ảnh hưởng sâu xa trong việc hình thành những đặc điểm trong thể chế hành chính của mỗi nước.Khi nghiên cứu những trở ngại cũng như thuận lợi chủ yếu trong công cuộc cải cách thể chế chính trị ở nước ta, xét từ góc độ truyền thống văn hoá dân tộc, phải thấy hết những giá trị truyền thống văn hoá dân tộc ảnh hưởng lớn đến đến chế độ chính trị, xã hội và hành chính của ta. Bên cạnh đó, cũng cần nhận rõ những yếu tố tiêu cực như tư tưởng bản vị, địa phương, bảo thủ không chỉ có trong quá khứ, mà còn ảnh hưởng đến cả hiện tại và tương lai.Vì thế, việc tiếp thu có chọn lọc những yếu tố phù hợp trong văn hoá truyền thống, kết hợp với đặc trưng thời đại để xây dựng một thể chế hành chính mang đặc trưng của Việt Nam là một vấn đề hết sức quan trọng.Nếu như luật quy định hướng cho xã hội vận động và phát triển thì quản lý của các cơ quan hành chính cũng phải dựa vào những giá trị văn hoá để đưa ra các quyết định hành chính cụ thể.Aûnh hưởng của văn hoá bên ngoàiSự phát triển của các quan hệ quốc tế trên nhiều lĩnh vực như kinh tế, chính trị, văn hoá giữa các nước đã ảnh hưởng đến thể chế hành chính của mỗi nước.Có nước chủ động tiếp nhận một cách sáng tạo những cái hay ở nước khác để xây dựng và hoàn thiện thể chế hành chính của mình; có nước tiếp nhận và sử dụng một cách rập khuôn, cứng ngắc mô hình của nước khác.Ví dụ: Chế độ khoa cử của Trung Quốc được các nước phương Tây coi là một trong những đăïc điểm của nền văn hoá Trung Quốc. Họ đã tiếp nhận những ưu điểm của nó, cải tiến thêm để thiết lập một chế độ công chức của giai cấp tư sản môït cách tương đối hoàn thiện – quan thi tuyển để tuyển chọn, bổ nhiệm ngừơi vào trong bộ máy hành chính nhà nước các cấp.Điển hình hơn nữa là Nhật Bản, vừa chịu ảnh hưởng của nền văn hoá phong kiến Trung Quốc, vừa chịu ảnh hưởng của các nước khác như Pháp, Đức, Mỹ. Sau chiến tranh, Nhật Bản lại xây dựng theo mô hình Mỹ. Vì thế, thể chế hình chính của Nhật Bản là mô hình “hổn hợp”.Thể chế hành chính ở nước ta trong mấy thập kỹ qua gần như chịu nhiều ảnh hửơng của mô hình kế hoạch hoá tập trung trước đây và đang dần chuyển sang mô hình phù hợp với xu thế hội nhập và khu vực quốc tế.Ngày nay mối giao lưu giữa các nước về mọi mặt đã đạt đến một trình độ chưa từng có, trong đó giao lưu văn hoá cũng hết sức phát triển. Nước ta đạt được những thành tựu to lớn trong việc thực hiện đường lối “Việt Nam muốn làm bạn với tất cả”. Chúng ta chủ trương tiếp nhận những nhân tố tiên tiến của văn hoá và thể chế hành chính nước ngoài để vận dụng sáng tạo cho thể chế hành chính nhà nước của Việt Nam làm nền tảng cho hoạt động quản lý nhà nước một cách hiệu quả.Ngoài ra, những nhân tố khác như hoàn cảnh địa lý của một quốc gia, những thay đổi kinh tế, chính trị diễn ra trên thế giới, ở những mức độ khác nhau, cũng gây ảnh hưởng tới các đặc điểm của thể chế hành chính nhà nước.Nội dung chủ yếu của thể chế hành chính nhà nước nước ta Thể chế hành chính bao hàm quyền lập quy và quyền hành chính nhà nướcThể chế hành chính nhà nước xác định hoạt động quản lý của các cơ quan hành chính nhà nước trên các lĩnh vựcThể chế hành chính nhà nước để quản lý kinh tếThể chế hành chính nhà nước để quản lý tài chính tiền tệThể chế hành chính nhà nước để quản lý lực lượng lao động xã hộiThể chế hành chính nhà nước để quản lý văn hoá, giáo dục, y tế Thể chế hành chính về giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân, thiết lập tài phán hành chính giải quyết khiếu kiệnThể chế hành chính nhà nước để quản lý an ninh, an toàn, trật tự trị an và quốc phòngThể chế hành chính nhà nước về các vấn đề dân tộc và hoạt động tôn giáoPháp luật hành chính là một bộ phận quan trọng của thể chế hành chínhKhái niệm pháp luật hành chínhNội dung chủ yếu của pháp luật hành chínhKhái niệm pháp luật hành chínhPháp luật hành chính là toàn bộ các quy phạm pháp luật được ghi nhận trong hệ thống văn bản nhà nước nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội xuất hiện trong quá trình tổ chức và thực hiện hoạt động hành pháp – hoạt động quản lý hành chính nhà nước hay hoạt động chấp hành và điều hành của Nhà nước.Pháp luật hành chính điều chỉnh các quan hệ xã hội sau:Những quan hệ xã hội phát sinh trong hoạt động chấp hành và điều hành của các cơ quan hành chính nhà nước. Hoạt động chấp hành và điều hành của hệ thống cơ quan hành chính nhà nước làm nảy sinh nhiều mối quan hệ xã hội, được tổng hợp lại thành những nhóm quan hệ xã hội chủ yếu sau đây:Nhóm thứ nhất: những quan hệ xã hội nảy sinh giữa cơ quan hành chính cấp trên và cơ quan hành chính cấp dưới trong quá trình hoạt động quản lý nhà nước.Nhóm thứ hai: những quan hệ giữa hai bên đều là cơ quan hành chính cùng cấp, thực hiện các quan hệ phối hợp, phục vụ lẫn nhau.Nhóm thứ ba: những quan hệ giữa một bên là cơ quan hành chính có thẩm quyền với một bên là các tổ chức sự nghiệp và tổ chức kinh doanh của các thành phần kinh tế trong xã hội.Nội dung chủ yếu của pháp luật hành chính(Sách)