Bài giảng Kỹ thuật môi trường: Các khái niệm cơ bản về môi trường và tài nguyên

Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng CAẽC KHAẽI NIÃÛM CÅ BAÍN VÃệ MÄI TRặÅèNG & TAèI NGUYÃN ============================================================= 1.1 - KHOA HOĩC MÄI TRặÅèNG Khoa hoỹc mọi trổồỡng nghión cổùu mọỳi quan hóỷ giổợa mọi trổồỡng vaỡ con ngổồỡi trong quaù trỗnh phaùt trióứn cuớa xaợ họỹi. Hay noùi mọỹt caùch khaùc khoa hoỹc mọi trổồỡng nghión cổùu mọi trổồỡng sọỳng trong caùc mọỳi quan hóỷ kinh tóỳ xaợ họỹi nhàũm õaớm baớo hióỷu quaớ sổớ duỷng, baớo tọửn taùi taỷo vaỡ laỡm phong phuù hồn chỏỳt lổồỹng cuớa mọi trổồỡng sọỳng. Khoa hoỹc mọi trổồỡng laỡ mọỹt ngaỡnh khoa hoỹc rỏỳt rọỹng lồùn, phổùc taỷp vaỡ coù tờnh lión ngaỡnh cao, õổồỹc dổỷa trón cồ sồớ cuớa nhióửu ngaỡnh khoa hoỹc tổỷ nhión, xaợ họỹi vaỡ cọng nghóỷ nhổ sinh thaùi hoỹc, sinh hoỹc, thọứ nhổồợng hoỹc, õaỷi dổồng hoỹc ... 1.2 - CAẽC KHAẽI NIÃÛM CÅ BAÍN VÃệ MÄI TRặÅèNG 1.2.1- Khaùi nióỷm mọi trổồỡng : Mọi trổồỡng bao gọửm caùc yóỳu tọỳ tổỷ nhión vaỡ yóỳu tọỳ vỏỷt chỏỳt nhỏn taỷo quan hóỷ mỏỷt thióỳt vồùi nhau, bao quanh con ngổồỡi, coù aớnh hổồớng õóỳn õồỡi sọỳng, saớn xuỏỳt, sổỷ tọửn taỷi vaỡ phaùt trióứn cuớa con ngổồỡi vaỡ thión nhión - (Luỏỷt baớo vóỷ mọi trổồỡng). Bỏỳt cổù 1 vỏỷt thóứ, mọỹt sổỷ kióỷn naỡo cuợng tọửn taỷi vaỡ dióựn bióỳn trong mọi trổồỡng. Mọi trổồỡng sọỳng laỡ tọứng hồỹp caùc õióửu kióỷn bón ngoaỡi coù aớnh hổồớng tồùi sổỷ sọỳng vaỡ phaùt trióứn cuớa caùc cồ thóứ sọỳng. Mọi trổồỡng sọỳng cuớa con ngổồỡi laỡ tọứng hồỹp caùc õióửu kióỷn vỏỷt lyù, hoùa hoỹc, sinh hoỹc, xaợ họỹi bao quanh vaỡ coù aớnh hổồớng tồùi sổỷ sọỳng vaỡ phaùt trióứn cuớa caù nhỏn vaỡ cọỹng õọửng con ngổồỡi. Mọi trổồỡng sọỳng cuớa con ngổồỡi laỡ caớ vuợ truỷ = 2 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng bao la. Trong õoù coù hóỷ Màỷt Trồỡi, trong hóỷ coù Traùi Âỏỳt laỡ bọỹ phỏỷn aớnh hổồớng trổỷc tióỳp vaỡ roợ róỷt nhỏỳt. 1.2.2- Cỏỳu truùc cuớa mọi trổồỡng: Trong mọi trổồỡng sọỳng luọn coù sổỷ tọửn taỷi vaỡ tổồng taùc giổợa caùc thaỡnh phỏửn vọ sinh vaỡ hổợu sinh. Vóử màỷt vỏỷt lyù Traùi Âỏỳt õổồỹc chia laỡm 3 quyóứn vọ sinh: khờ quyóứn, thuớy quyóứn vaỡ õởa quyóứn; chuùng õổồỹc cỏỳu thaỡnh bồới caùc nguyón tọỳ vỏỷt chỏỳt vaỡ chổùa õổỷng nàng lổồỹng dổồùi caùc daỷng khaùc nhau: quang nàng, thóỳ nàng, cồ nàng, õióỷn nàng, hoùa nàng... Vóử màỷt sinh hoỹc Traùi Âỏỳt coù sinh quyóứn, bao gọửm caùc cồ thóứ sọỳng vaỡ nhổợng bọỹ phỏỷn cuớa thaỡnh phỏửn vọ sinh taỷo nón mọi trổồỡng sọỳng cuớa caùc cồ thóứ naỡy. a/ Thaỷch quyóứn (mọi trổồỡng õỏỳt) : Laỡ lồùp voớ Traùi Âỏỳt coù õọỹ daỡy 60-70 km trón phỏửn luỷc õởa vaỡ 2-8 km dổồùi õaùy õaỷi dổồng. Tờnh chỏỳt vỏỷt lyù vaỡ thaỡnh phỏửn hoùa hoỹc cuớa thaỷch quyóứn tổồng õọỳi ọứn õởnh, coù aớnh hổồớng to lồùn õóỳn sổỷ sọỳng trón Traùi Âỏỳt. b/ Thuớy quyóứn (mọi trổồỡng nổồùc) : Laỡ phỏửn nổồùc cuớa Traùi Âỏỳt bao gọửm õaỷi dổồng, sọng, họử, ao, suọỳi, nổồùc ngỏửm, bàng tuyóỳt vaỡ hồi nổồùc... Tọứng lổồỹng nổồùc 1.454,7x106 km3, lổồỹng nổồùc naỡy nóỳu phuớ lón bóử màỷt Traùi Âỏỳt seợ taỷo nón 1 lồùp nổồùc daỡy 0,3-0,4 m bao gọửm nổồùc màỷn, nổồùc ngoỹt vaỡ nổồùc lồỹ. Thuớy quyóứn õoùng 1 vai troỡ cổỷc kyỡ quan troỹng, khọng thóứ thióỳu õổồỹc trong vióỷc duy trỗ cuọỹc sọỳng cuớa con ngổồỡi, sinh vỏỷt vaỡ cỏn bàũng khờ hỏỷu toaỡn cỏửu. c/ Khờ quyóứn ( mọi trổồỡng khọng khờ ) : Laỡ lồùp khọng khờ bao quanh Traùi Âỏỳt. Khờ quyóứn õoùng vai troỡ cổỷc kyỡ quan troỹng trong vióỷc duy trỗ sổỷ sọỳng vaỡ quyóỳt õởnh tờnh chỏỳt khờ hỏỷu thồỡi tióỳt trón Traùi Âỏỳt. d/ Sinh quyóứn : Bao gọửm caùc cồ thóứ sọỳng, thaỷch quyóứn, thuớy quyóứn vaỡ khờ quyóứn taỷo nón mọi trổồỡng sọỳng cuớa sinh vỏỷt. Hay noùi mọỹt caùch khaùc sinh quyóứn laỡ thaỡnh = 3 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng phỏửn mọi trổồỡng coù tọửn taỷi sổỷ sọỳng. Sinh quyóứn gọửm caùc thaỡnh phỏửn hổợu sinh (coù sổỷ sọỳng) vaỡ thaỡnh phỏửn vọ sinh coù quan hóỷ chàỷt cheợ, tổồng taùc phổùc taỷp vồùi nhau. Khaùc vồùi caùc quyóứn vỏỷt lyù vọ sinh, sinh quyóứn ngoaỡi vỏỷt chỏỳt vaỡ nàng lổồỹng coỡn chổùa caùc thọng tin sinh hoỹc vồùi taùc duỷng duy trỗ cỏỳu truùc vaỡ cồ chóỳ tọửn taỷi, phaùt trióứn cuớa caùc vỏỷt sọỳng. Daỷng thọng tin phổùc taỷp vaỡ phaùt trióứn cao nhỏỳt laỡ trờ tuóỷ con ngổồỡi coù taùc õọỹng ngaỡy caỡng maỷnh meợ õóỳn sổỷ tọửn taỷi vaỡ phaùt trióứn cuớa Traùi Âỏỳt. Nhổợng bióỳn õọứi sỏu rọỹng, maỷnh meợ trón Traùi Âỏỳt, cuợng nhổ nhổợng hoaỷt õọỹng ban õỏửu cuớa con ngổồỡi ồớ trong vuợ truỷ õóửu do trờ tuóỷ con ngổồỡi taỷo nón. Tổỡ nhỏỷn thổùc õoù hỗnh thaỡnh khaùi nióỷm trờ quyóứn. Trờ quyóứn bao gọửm caùc bọỹ phỏỷn cuớa Traùi Âỏỳt , taỷi õoù coù taùc õọỹng cuớa trờ tuóỷ con ngổồỡi. Trờ quyóứn chờnh laỡ nồi õang xaớy ra nhổợng taùc õọỹng to lồùn vóử mọi trổồỡng maỡ khoa hoỹc mọi trổồỡng cỏửn õi sỏu nghión cổùu. 1.2.3- Caùc chổùc nàng cồ baớn cuớa mọi trổồỡng : Âọỳi vồùi mọỹt caù thóứ con ngổồỡi, cuợng nhổ vồùi cọỹng õọửng nhióửu ngổồỡi vaỡ caớ xaợ họỹi loaỡi ngổồỡi, mọi trổồỡng sọỳng coù thóứ xem laỡ coù 3 chổùc nàng cồ baớn: - Mọi trổồỡng laỡ khọng gian sọỳng cuớa con ngổồỡi. - Mọi trổồỡng laỡ nồi cung cỏỳp taỡi nguyón cỏửn thióỳt cho cuọỹc sọỳng vaỡ hoaỷt õọỹng saớn xuỏỳt cuớa con ngổồỡi. - Mọi trổồỡng laỡ nồi chổùa õổỷng caùc phóỳ thaới do con ngổồỡi taỷo ra trong cuọỹc sọỳng vaỡ hoaỷt õọỹng saớn xuỏỳt cuớa mỗnh. a/ Mọi trổồỡng laỡ khọng gian sọỳng cuớa con ngổồỡi: Trong cuọỹc sọỳng cuớa mỗnh con ngổồỡi cỏửn coù mọỹt khọng gian sọỳng vaỡ hoaỷt õọỹng vồùi mọỹt phaỷm vi (õọỹ lồùn) cuợng nhổ mọỹt chỏỳt lổồỹng nhỏỳt õởnh. Traùi Âỏỳt, bọỹ phỏỷn mọi trổồỡng gỏửn guợi nhỏỳt cuớa loaỡi ngổồỡi trong haỡng tràm trióỷu nàm qua khọng thay õọứi vóử õọỹ lồùn. Trong khi õoù dỏn sọỳ loaỡi ngổồỡi trón Traùi Âỏỳt laỷi tàng lón theo cỏỳp sọỳ nhỏn. Dióỷn tờch bỗnh quỏn õỏửu ngổồỡi theo õoù õaợ giaớm suùt rỏỳt nhanh choùng (baớng1.1). Baớng 1.1 : Quaù trỗnh tàng trổồớng dỏn sọỳ vaỡ thu heỷp dióỷn tờch bỗnh quỏn õỏửu ngổồỡi trón thóỳ giồùi: Nàm -106 - 105 104 0 1650 1840 1930 1994 2010 Dỏn sọỳ ( trióỷu ) 0,125 1,0 5,0 200 545 1000 2000 5000 7000 Dióỷn tờch õỏỳt /ngổồỡi.ha 120000 15000 3000 75 27,5 15 7,5 3,0 1,88 = 4 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng Sổỷ haỷn chóỳ khọng gian sọỳng coỡn bở sổỷ phỏn bọỳ khọng õóửu vóử mỏỷt õọỹ dỏn sọỳ caỡng laỡm thóm càng thàúng. Taỷi caùc vuỡng õọ thở, khu cọng nghióỷp, vuỡng thỏm canh nọng nghióỷp dióỷn tờch õỏỳt bỗnh quỏn õỏửu ngổồỡi chố bàũng 1/100 thỏỷm chờ 1/1000 trở sọỳ trung bỗnh trón toaỡn Traùi Âỏỳt. Mọỹt sọỳ õóử taỡi nghión cổùu cho thỏỳy ràũng mỏỷt õọỹ dỏn sọỳ quaù õọng õuùc dỏựn õóỳn sổỷ mỏỳt ọứn õởnh xaợ họỹi, tan vồợ gia õỗnh, treớ em khọng õổồỹc nuọi dổồợng giaùo duỷc chu õaùo, tọỹi phaỷm tàng nhióửu. Khọng gian sọỳng quaù chỏỷt chọỹi goỡ boù, con ngổồỡi seợ bở ổùc chóỳ, hóỷ thọỳng nọỹi tióỳt bở õaớo lọỹn, tổỡ õỏy sinh ra nhióửu càn bóỷnh thỏửn kinh, tuỏửn hoaỡn, ung thổ vaỡ dóự daỡng bở caùc nguọửn bóỷnh khaùc xỏm nhỏỷp. Con ngổồỡi õoỡi hoới khọng gian sọỳng khọng chố vóử phaỷm vi rọỹng lồùn maỡ coỡn caớ vóử chỏỳt lổồỹng. Khọng gian sọỳng coù chỏỳt lổồỹng cao trổồùc hóỳt phaới saỷch seợ, tinh khióỳt; cuỷ thóứ laỡ khọng khờ, õỏỳt, nổồùc tióỳp xuùc vồùi con ngổồỡi vaỡ õổồỹc con ngổồỡi sổớ duỷng khọng chổùa hoàỷc chổùa ờt chỏỳt bỏứn, õọỹc haỷi õọỳi vồùi sổùc khoớe cuớa con ngổồỡi, caớnh quan tổồi õeỷp, haỡi hoỡa, thoớa maợn vóử thỏứm myợ vaỡ tỏm lyù cuớa con ngổồỡi. b/ Mọi trổồỡng laỡ nồi cung cỏỳp taỡi nguyón : Mọi trổồỡng laỡ nồi con ngổồỡi khai thaùc nguọửn lổỷc vóử vỏỷt lióỷu, nàng lổồỹng cỏửn thióỳt cho cuọỹc sọỳng vaỡ saớn xuỏỳt cuớa mỗnh. Tỏỳt caớ caùc nóửn saớn xuỏỳt tổỡ sàn bàừt, haùi lổồỹm, qua nọng nghióỷp õóỳn cọng nghióỷp õóửu phaới sổớ duỷng caùc nguyón lióỷu: õỏỳt, nổồùc, khọng khờ, khoaùng saớn lỏỳy tổỡ Traùi Âỏỳt vaỡ caùc daỷng nàng lổồỹng cuới, gọự, than, dỏửu khờ, nàừng, gioù ... bàừt nguọửn tổỡ nàng lổồỹng Màỷt Trồỡi hoàỷc nàng lổồỹng nguyón tổớ khai thaùc tổỡ nàng lổồỹng tióửm taỡng trong vỏỷt chỏỳt cỏỳu thaỡnh Traùi Âỏỳt. Vồùi sổỷ phaùt trióứn cuớa vàn minh loaỡi ngổồỡi nhióửu nguọửn vỏỷt lióỷu thión nhión khọng taùi taỷo trón Traùi Âỏỳt ngaỡy caỡng suy giaớm. Âóứ khàừc phuỷc tỗnh traỷng naỡy con ngổồỡi tióỳn haỡnh thàm doỡ, khaớo saùt, khai thaùc caùc taỡi nguyón tióửm taỡng trong loỡng õỏỳt, dổồùi bióứn caớ õóứ coù thóm nguyón lióỷu mồùi. Khoa hoỹc vaỡ cọng nghóỷ cuợng õaợ õổồỹc sổớ duỷng vaỡ chóỳ taỷo nón caùc vỏỷt lióỷu nhỏn taỷo thay thóỳ vỏỷt lióỷu thión nhión hoàỷc tọứ hồỹp caùc tờnh nàng cuớa vỏỷt lióỷu thión nhión trong mọỹt vỏỷt lióỷu nhỏn taỷo. Vỏỷt lióỷu mồùi trong nhióửu trổồỡng hồỹp laỡ nhỏn tọỳ taỷo nón nhổợng tióỳn bọỹ quan troỹng vóử khoa hoỹc vaỡ cọng nghóỷ. Nhổng mọỹt sọỳ trổồỡng hồỹp gỏy nón nhổợng vỏỳn õóử gay cỏỳn cuớa mọi trổồỡng nhổ mọỹt sọỳ nhổỷa = 5 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng tọứng hồỹp khọng thóứ phỏn huớy theo con õổồỡng tổỷ nhión hay mọỹt sọỳ hoùa chỏỳt trổỡ sỏu dióỷt coớ coù chu kyỡ phỏn huớy keùo daỡi nhióửu nàm. c/ Mọi trổồỡng laỡ nồi chổùa õổỷng phóỳ thaới : Trong sổớ duỷng nguyón lióỷu vaỡ nàng lổồỹng trong cuọỹc sọỳng sinh hoaỷt vaỡ saớn xuỏỳt cuớa mỗnh con ngổồỡi chổa bao giồỡ vaỡ hỏửu nhổ khọng bao giồỡ õaỷt hióỷu suỏỳt 100%. Noùi caùch khaùc con ngổồỡi luọn luọn taỷo ra phóỳ thaới: phóỳ thaới sinh hoaỷt vaỡ phóỳ thaới saớn xuỏỳt. Mọi trổồỡng chờnh laỡ nồi chổùa õổỷng caùc phóỳ thaới õoù. Trong caùc xaợ họỹi chổa cọng nghióỷp hoùa mỏỷt õọỹ dỏn sọỳ thỏỳp, caùc phóỳ thaới thổồỡng õổồỹc taùi sổớ duỷng. Caùc chỏỳt baỡi tióỳt õổồỹc duỡng laỡm phỏn boùn, caùc phóỳ thaới tổỡ nọng, lỏm saớn õổồỹc duỡng laỡm thổùc àn gia suùc hoàỷc nhión lióỷu. Nhổợng caùi khọng thóứ taùi sổớ duỷng, taùi chóỳ thổồỡng õổồỹc phỏn huớy tổỷ nhión bồới vi sinh vỏỷt sau mọỹt thồỡi gian tổồng õọỳùi ngàừn õóứ trồớ laỷi thaỡnh hồỹp chỏỳt hoàỷc nguyón tọỳ duỡng laỡm nguyón lióỷu cho quaù trỗnh saớn xuỏỳt mồùi. Trong xaợ họỹi cọng nghióỷp hoùa, mỏỷt õọỹ dỏn sọỳ cao, lổồỹng phóỳ thaới thổồỡng rỏỳt lồùn, khọng õuớ nồi chổùa õổỷng, quaù trỗnh phỏn huớy tổỷ nhión khọng õuớ sổùc xổớ lyù. Nhióửu chỏỳt phóỳ thaới khọng thóứ phỏn huớy tổỷ nhión hoàỷc coù õọỹc tờnh rỏỳt cao vồùi mọỹt lổồỹng nhoớ. Vỏỳn õóử chổùa õổỷng vaỡ xổớ lyù phóỳ thaới trồớ thaỡnh vỏỳn õóử càng thàúng cuớa mọi trổồỡng. 1.2.4- Phỏn loaỷi mọi trổồỡng: Tuỡy theo muỷc õờch vaỡ nọỹi dung nghión cổùu mọi trổồỡng sọỳng cuớa con ngổồỡi õổồỹc phỏn thaỡnh mọi trổồỡng thión nhión, mọi trổồỡng nhỏn taỷo vaỡ mọi trổồỡng xaợ họỹi. - Mọi trổồỡng thión nhión bao gọửm caùc nhỏn tọỳ thión nhión: vỏỷt lyù, hoùa hoỹc vaỡ sinh hoỹc tọửn taỷi khaùch quan ngoaỡi yù muọỳn cuớa con ngổồỡi hoàỷc ờt chởu sổỷ chi phọỳi cuớa con ngổồỡi. - Mọi trổồỡng nhỏn taỷo bao gọửm nhổợng nhỏn tọỳ vỏỷt lyù, sinh hoỹc, xaợ họỹi do con ngổồỡi taỷo nón vaỡ chởu sổỷ chi phọỳi cuớa con ngổồỡi. - Mọi trổồỡng xaợ họỹi bao gọửm caùc mọỳi quan hóỷ giổợa ngổồỡi vaỡ ngổồỡi taỷo nón sổỷ thuỏỷn lồỹi hoàỷc trồớ ngaỷi cho sổỷ tọửn taỷi vaỡ phaùt trióứn cuớa caù nhỏn vaỡ cọỹng õọửng cuớa con ngổồỡi. Sổỷ phỏn chia naỡy chố õóứ phuỷc vuỷ muỷc õờch nghión cổùu, phỏn tờch caùc hióỷn tổồỹng phổùc taỷp trong mọi trổồỡng. Trong thổỷc tóỳ caớ 3 loaỷi mọi trổồỡng cuỡng tọửn taỷi, xen lỏựn vaỡo nhau vaỡ tổồng taùc vồùi nhau hóỳt sổùc chàỷt cheợ. Caùc thaỡnh = 6 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng phỏửn mọi trổồỡng khọng tọửn taỷi ồớ traỷng thaùi tộnh maỡ luọn coù sổỷ chuyóứn hoùa ồớ trong tổỷ nhión, dióựn ra theo chu trỗnh vaỡ thọng thổồỡng ồớ daỷng cỏn bàũng. 1.3 - TAèI NGUYÃN 1.3.1- Khaùi nióỷm: Theo nghộa rọỹng taỡi nguyón laỡ cuớa caới, nghộa laỡ tỏỳt caớ nhổợng gỗ coù thóứ duỡng vaỡo mọỹt muỷc õờch haỡnh õọỹng naỡo õoù. Trong khoa hoỹc mọi trổồỡng taỡi nguyón laỡ tỏỳt caớ nhổợng gỗ coù trong thión nhión vaỡ trong xaợ họỹi coù thóứ phuỷc vuỷ cuọỹc sọỳng, saớn xuỏỳt vaỡ caùc hoaỷt õọỹng khaùc cuớa con ngổồỡi. Hay noùi mọỹt caùch khaùc taỡi nguyón bao gọửm tỏỳt caớ caùc nguọửn vỏỷt lióỷu, nàng lổồỹng, thọng tin coù trón Traùi Âỏỳt vaỡ trong khọng gian vuợ truỷ maỡ con ngổồỡi coù thóứ sổớ duỷng phuỷc vuỷ cuọỹc sọỳng vaỡ sổỷ phaùt trióứn cuớa mỗnh. 1.3.2- Phỏn loaỷi taỡi nguyón: Taỡi nguyón coù thóứ phỏn thaỡnh 2 loaỷi chờnh: taỡi nguyón thión nhión vaỡ taỡi nguyón con ngổồỡi. - Taỡi nguyón thión nhión laỡ nhổợng taỡi nguyón coù sàụn trong tổỷ nhión, do thión nhión hỗnh thaỡnh nón, con ngổồỡi coù thóứ khai thaùc, gia cọng chóỳ bióỳn õóứ sổớ duỷng vaỡo nhổợng muỷc õờch nhỏỳt õởnh. Âỏỳt, nổồùc, rổỡng, bióứn, khoaùng saớn... laỡ taỡi nguyón thión nhión. - Taỡi nguyón con ngổồỡi laỡ sổùc lao õọỹng chỏn tay, trờ thổùc, tọứ chổùc, thóứ chóỳ xaợ họỹi, tỏỷp quaùn, tờn ngổồợng õem laỷi cho xaợ họỹi sổùc maỷnh vaỡ khaớ nàng haỡnh õọỹng coù hióỷu quaớ hồn. Âọỹi nguợ cọng nhỏn, caùn bọỹ, ngổồỡi quaớn lyù, phaùp luỏỷt, cồ quan quaớn lyù kinh tóỳ, õoaỡn thóứ xaợ họỹi, tọn giaùo laỡ nhổợng taỡi nguyón con ngổồỡi. Taỡi nguyón thión nhión laỷi coù thóứ phỏn thaỡnh taỡi nguyón vỏỷt lióỷu, taỡi nguyón nàng lổồỹng vaỡ taỡi nguyón thọng tin. - Taỡi nguyón vỏỷt lióỷu laỡ nhổợng taỡi nguyón cỏỳu taỷo bàũng caùc nguyón tọỳ vỏỷt chỏỳt coù ồớ trón Traùi Âỏỳt. - Taỡi nguyón nàng lổồỹng bao gọửm nàng lổồỹng Màỷt Trồỡi vaỡ caùc dỏựn xuỏỳt cuớa noù (nhổ nàng lổồỹng nổồùc, gioù, soùng...), nàng lổồỹng õởa nhióỷt vaỡ nàng lổồỹng haỷt nhỏn. = 7 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng - Taỡi nguyón thọng tin laỡ taỡi nguyón di truyóửn sinh hoỹc nàũm trong gen caùc sinh vỏỷt. Trong sổớ duỷng cuỷ thóứ ngổồỡi ta chia ra taỡi nguyón õỏỳt, taỡi nguyón nổồùc, taỡi nguyón khờ hỏỷu, taỡi nguyón sinh vỏỷt, taỡi nguyón lao õọỹng ... Theo khaớ nàng taùi taỷo, taỡi nguyón õổồỹc phỏn thaỡnh taỡi nguyón taùi taỷo õổồỹc vaỡ taỡi nguyón khọng taùi taỷo õổồỹc. - Taỡi nguyón taùi taỷo õổồỹc laỡ taỡi nguyón coù thóứ tổỷ duy trỗ hoàỷc õổồỹc bọứ sung mọỹt caùch lión tuỷc, coù thóứ õổồỹc thay thóỳ hoàỷc phuỷc họửi sau mọỹt thồỡi gian vồùi õióửu kióỷn phuỡ hồỹp. Vờ duỷ nhổ nàng lổồỹng màỷt trồỡi, cỏy trọửng, vỏỷt nuọi, nguọửn nổồùc, khọng khờ... - Taỡi nguyón khọng thóứ taùi taỷo õổồỹc laỡ taỡi nguyón tọửn taỷi mọỹt caùch coù haỷn, seợ mỏỳt õi hoàỷc hoaỡn toaỡn bióỳn õọứi, khọng coỡn giổợ õổồỹc tờnh chỏỳt ban õỏửu sau quaù trỗnh sổớ duỷng nhổ taỡi nguyón khoaùng saớn, dỏửu moớ..., caùc thọng tin di truyóửn cho õồỡi sau bở mai mọỹt. Theo sổỷ tọửn taỷi, ngổồỡi ta chia taỡi nguyón thaỡnh caùc loaỷi taỡi nguyón dóự mỏỳt vaỡ taỡi nguyón khọng bở mỏỳt. - Taỡi nguyón dóự mỏỳt coù thóứ phuỷc họửi hoàỷc khọng phuỷc họửi õổồỹc. Taỡi nguyón phuỷc họửi õổồỹc laỡ taỡi nguyón coù thóứ õổồỹc thay thóỳ hoàỷc phuỷc họửi sau mọỹt thồỡi gian vồùi õióửu kióỷn phuỡ hồỹp, vờ duỷ nhổ cỏy trọửng, vỏỷt nuọi, nguọửn nổồùc bở nhióựm bỏứn. - Taỡi nguyón khọng bở mỏỳt bao gọửm taỡi nguyón vuợ truỷ (bổùc xaỷ màỷt trồỡi, nàng lổồỹng thuớy trióửu...), taỡi nguyón khờ hỏỷu (nhióỷt, ỏứm cuớa khờ quyóứn, nàng lổồỹng cuớa gioù...) vaỡ taỡi nguyón nổồùc. 1.3.3- Âàỷc tờnh cồ baớn cuớa mọỹt sọỳ taỡi nguyón phọứ bióỳn nhỏỳt: a/ Taỡi nguyón õỏỳt : Taỡi nguyón õỏỳt laỡ taỡi nguyón vỏỷt lióỷu coù yù nghộa cổỷc kyỡ quan troỹng õọỳi vồùi con ngổồỡi. Âỏỳt laỡ cồ sồớ cuớa chọự ồớ, laỡ õởa baỡn khai thaùc caùc taỡi nguyón nọng, lỏm, ngổ nghióỷp, laỡ nồi xỏy dổỷng caùc cồ sồớ saớn xuỏỳt cọng nghióỷp vaỡ caùc cồ sồớ haỷ tỏửng cuớa xaợ họỹi. = 8 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng Vóử sọỳ lổồỹng taỡi nguyón õỏỳt xaùc õởnh theo dióỷn tờch. Vóử chỏỳt lổồỹng, xaùc õởnh theo õọỹ phỗ nhióu cỏửn thióỳt cho saớn xuỏỳt nọng nghióỷp vaỡ caùc nhu cỏửu sổớ duỷng khaùc. Theo taỡi lióỷu quan tràừc vióựn thaùm, vaỡo khoaớng cuọỳi thỏỷp kyớ 1980 tọứng sọỳ dióỷn tờch trón Traùi Âỏỳt laỡ 14.777 trióỷu ha, trong õoù 1.527 trióỷu ha bở bàng bao phuớ vaỡ 13.250 trióỷu ha coù màỷt õỏỳt. Trong dióỷn tờch õoù coù 12% laỡ õỏỳt canh taùc, 24% laỡ õỏỳt õọửng coớ cho chàn nuọi, 32% laỡ õỏỳt rổỡng, 32% laỡ õỏỳt cổ truù vaỡ õỏỳt õỏửm lỏửy ngỏỷp màỷn hoàỷc ngỏỷp ngoỹt. Tyớ lóỷ caùc loaỷi õỏỳt thay õọứi rỏỳt nhióửu tuỡy theo õióửu kióỷn thión nhión vaỡ trỗnh õọỹ phaùt trióứn kinh tóỳ xaợ họỹi cuớa tổỡng nổồùc vaỡ tổỡng vuỡng. Âỏỳt coù tióửm nàng khai thaùc nọng nghióỷp trón toaỡn Traùi Âỏỳt khoaớng 3.200 trióỷu ha, hióỷn nay mồùi khai thaùc 1.500 trióỷu ha. Taỡi nguyón õỏỳt trón thóỳ giồùi nhỗn chung õang ồớ tỗnh traỷng suy thoaùi nghióm troỹng do bở khai thaùc quaù mổùc vồùi nhổợng phổồng thổùc khọng thờch hồỹp, do phaù hoaỷi tỏửng phuớ thổỷc vỏỷt gỏy xoùi moỡn, rổớa trọi. ÅÍ Hoa Kyỡ bỗnh quỏn mọựi nàm khoaớng 8,5 trióỷu ha bở nổồùc vaỡ gioù xoùi cuọỳn õi khoaớng 25.000 trióỷu tỏỳn õỏỳt maỡu mồợ. Trón mọựi ha õỏỳt canh taùc trung bỗnh bở xoùi moỡn tổỡ 1,8 - 3,4 tỏỳn õỏỳt / nàm. Lổồỹng õỏỳt dinh dổồợng bở rổớa trọi vaỡo khoaớng 5,4 - 8,4 trióỷu tỏỳn haỡng nàm, tổồng õổồng vồùi sổỷ mỏỳt õi cuớa 30 - 50 trióỷu tỏỳn lổồng thổỷc. Bióỳn õọứi khờ hỏỷu kóỳt hồỹp bióỷn phaùp sổớ duỷng õỏỳt khọng hồỹp lyù gỏy ra sa maỷc hoùa. ặồùc tờnh õóỳn nay 10% õỏỳt coù tióửm nàng khai thaùc nọng nghióỷp trón Traùi Âỏỳt bở sa maỷc hoùa. Sa maỷc Sahara ồớ Bàừc Phi mọựi nàm tióỳn vóử Âởa Trung Haới haỡng tràm meùt, laỡm mỏỳt õi hàũng nàm khoaớng 100.000 ha õỏỳt nọng nghióỷp vaỡ õọửng coớ. Caùc bióỷn phaùp caới taỷo õỏỳt, boùn phỏn, tổồùi tióu vaỡ xaớ thaới nổồùc khọng hồỹp lyù cuợng gỏy ra tỗnh traỷng õỏỳt bở ọ nhióựm bồới caùc chỏỳt õọỹc. Haỡng nàm 15% õỏỳt trón toaỡn cỏửu bở suy thoaùi vỗ lyù do nhỏn taỷo. Trong õoù suy thoaùi vỗ xoùi moỡn do nổồùc 55,7%, do gioù 28%, 12,1% do mỏỳt dinh dổồợng. ÅÍ Trung Quọỳc dióỷn tờch õỏỳt bở suy thoaùi 280 trióỷu ha, chióỳm 30% laợnh thọứ, ồớ ÁÚn Âọỹ mỏỳt 3,7 trióỷu ha õỏỳt trọửng troỹt mọựi nàm, khu vổỷc Chỏu Aẽ Thaùi Bỗnh Dổồng 860 trióỷu ha õỏỳt bở hoang maỷc hoùa. Nổồùc ta coù trón 33 trióỷu ha õỏỳt, hióỷn nay õổồỹc phỏn bọỳ sổớ duỷng nhổ sau: - Saớn xuỏỳt nọng nghióỷp : 6.993ì103ha. - Âỏỳt coù rổỡng : 9.395ì103ha. = 9 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng - Âỏỳt chuyón duỡng : 972ì103ha. ( giao thọng , vổỷc nổồùc , moớ) - Âỏỳt ồớ : 818 ha. - Âỏỳt boớ hoang chổa duỡng : 14.925ì103ha. (gọửm õỏỳt bàũng 1.035ì103 ha, õỏỳt õọửi nuùi 11.268ì103 ha). Saớn xuỏỳt nọng nghióỷp õổồỹc phỏn thaỡnh 7 vuỡng kinh tóỳ khaùc nhau: vuỡng Trung du mióửn nuùi Bàừc Bọỹ, vuỡng õọửng bàũng sọng Họửng, vuỡng duyón haới Bàừc Trung Bọỹ, vuỡng duyón haới Nam Trung Bọỹ, vuỡng Tỏy Nguyón, vuỡng Âọng Nam Bọỹ vaỡ õọửng bàũng sọng Cổớu Long. Âỏỳt saớn xuỏỳt nọng nghióỷp chuớ yóỳu ồớ õọửng bàũng sọng Họửng vaỡ õọửng bàũng sọng Cổớu Long. Coù khoaớng trón 5 trióỷu ha õỏỳt trọửng cỏy haỡng nàm, trong sọỳ naỡy coù khoaớng trón 4 trióỷu ha õỏỳt trọửng luùa. Dióỷn tờch õỏỳt an toaỡn hồn 2 trióỷu ha, coù khoaớng gỏửn 3 trióỷu ha õỏỳt hoàỷc bở nhióựm màỷn hoàỷc bở pheỡn. Âỏỳt luùa haỡng nàm bở thu heỷp haỡng vaỷn ha do bở lỏỳn chióỳm õóứ laỡm õỏỳt ồớ vaỡ xỏy dổỷng cọng trỗnh. Do naỷn phaù rổỡng hióỷn nay 11 trióỷu ha õọửi nuùi õaợ trồớ thaỡnh õọửi nuùi troỹc. Do õoù baớo vóỷ vaỡ sổớ duỷng hồỹp lyù taỡi nguyón õỏỳt õaợ trồớ thaỡnh nhióỷm vuỷ hóỳt sổùc quan troỹng trong vióỷc baớo vóỷ mọi trổồỡng vaỡ phaùt trióứn bóửn vổợng. b/ Taỡi nguyón rổỡng : Rổỡng laỡ bọỹ phỏỷn hóỳt sổùc quan troỹng trong mọi trổồỡng sọỳng cuớa con ngổồỡi. Rổỡng cung cỏỳp cho con ngổồỡi nhổợng vỏỷt lióỷu cỏửn thióỳt, taùc õọỹng trổỷc tióỳp õóỳn sổỷ tọửn taỷi vaỡ chỏỳt lổồỹng cuớa caùc taỡi nguyón khaùc nhổ khọng khờ, õỏỳt, nổồùc vaỡ taỷo ra nhổợng õióửu kióỷn thuỏỷn lồỹi cho õồỡi sọỳng vaỡ saớn xuỏỳt cuớa con ngổồỡi. Trong lởch sổớ Traùi Âỏỳt, khi con ngổồỡi xuỏỳt hióỷn thỗ rổỡng nguyón thuớy chióỳm lộnh tỏỳt caớ màỷt õỏỳt trổỡ vuỡng õaỡi nguyón vaỡ sa maỷc. ÅÍ vuỡng ọn õồùi phọứ bióỳn laỡ rổỡng Taiga, ồớ vuỡng xờch õaỷo vaỡ nhióỷt õồùi laỡ rổỡng mổa nhióỷt õồùi. Rổỡng coù quan hóỷ chàỷt cheợ vồùi õỏỳt, rổỡng tham gia vaỡo sổỷ hỗnh thaỡnh phaùt trióứn cuớa õỏỳt vaỡ baớo vóỷ õỏỳt. Âỏỳt laỷi laỡ nguọửn vỏỷt lióỷu nuọi dổồợng rổỡng, cho pheùp rổỡng sinh trổồớng vaỡ phaùt trióứn. Âỏỳt rổỡng hỏửu nhổ tổỷ boùn phỏn, caỡnh laù rồi ruỷng tổỡ cỏy õổồỹc vi sinh vỏỷt phỏn huớy õổa trồớ vóử daỷng caùc nguyón tọỳ dinh dổồợng cỏửn cho cỏy hỏỳp thuỷ õóứ sinh trổồớng. Dổồùi taùn laù cỏy rổỡng thuỏửn loaỷi lổồỹng muỡn lón tồùi 5-10 tỏỳn/ha/nàm, vồùi mổùc tàng trổồớng 300-500 taỷ/ha.nàm. = 10 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng Rổỡng coù taùc duỷng õióửu hoỡa khờ hỏỷu do lồùp thổỷc vỏỷt nhióửu tỏửng tióỳp nhỏỷn aùnh saùng Màỷt Trồỡi ngàn caớn vióỷc hun noùng màỷt õỏỳt. Rổỡng ngàn caùch caùc luọửng gioù baợo baớo vóỷ caùc khu dỏn cổ hoàỷc nọng nghióỷp. Rổỡng laỡ nguọửn tióu thuỷ khờ CO2 vaỡ cung cỏỳp khờ O2. Haỡỡng nàm qua caùc phaớn ổùng quang hồỹp 1 ha rổỡng õổa vaỡo khờ quyóứn khoaớng 16 tỏỳn ọxy tổỷ do, rổỡng thọng 30 tỏỳn /ha, coỡn cỏy trọửng chố tổỡ 3-10 tỏỳn /ha. Rổỡng coù taùc duỷng õióửu tióỳt doỡng chaớy sọng ngoỡi vồùi vióỷc giổợ nổồùc trón lổu vổỷc trong muỡa mổa luợ vaỡ cung cỏỳp laỷi trong muỡa mổa kióỷt. Do õoù rổỡng laỡm cho luợ luỷt vaỡ haỷn haùn bồùt nghióm troỹng, chóỳ õọỹ thuớy vàn trón caùc lổu vổỷc coù rổỡng trồớ nón õióửu hoỡa hồn. Rổỡng coỡn coù giaù trở du lởch, phong caớnh, thóứ thao. Rổỡng laỡ nồi taỡng trổợ taỡi nguyón sinh vỏỷt hoang daỷi. Trong nóửn kinh tóỳ sồ khai rổỡng laỡ nguọửn cung cỏỳp lổồng thổỷc, thổỷc phỏứm chờnh cho con ngổồỡi. Trong nóửn vàn minh nọng nghióỷp, taỡi nguyón sinh vỏỷt goùp phỏửn nhỏỳt õởnh vaỡo nguọửn lổồng thổỷc, thổỷc phỏứm vaỡ coù vai troỡ quan troỹng do caùc cọng duỷng, phỏứm chỏỳt õàỷc bióỷt cuớa caùc saớn phỏứm sinh vỏỷt tổỡ rổỡng. Trong caùc nổồùc cọng nghióỷp hoùa nguọửn gen tổỡ caùc sinh vỏỷt quờ hióỳm coù giaù trở õàỷc bióỷt trong chàn nuọi, trọửng troỹt vaỡ cọng nghióỷp hoùa dổồỹc. Luùc chổa coù sổỷ can thióỷp cuớa con ngổồỡi rổỡng chióỳm khoaớng 6 tyớ ha trón màỷt õỏỳt. Dióỷn tờch naỡy chố coỡn laỷi 4,4 tyớ ha vaỡo nàm 1958 vaỡ 3,8 tyớ ha vaỡo nàm 1973. Âóỳn nàm 1995 dióỷn tờch rổỡng kheùp kờn chố coỡn 2,9 tyớ ha. Rổỡng Vióỷt Nam cung cỏỳp nhióửu saớn vỏỷt quan troỹng: gọự, cuới, cỏy thuọỳc, cỏy duỡng trong cọng nghióỷp, cỏy lổồng thổỷc thổỷc phỏứm, cỏy caớnh, caùc õọỹng vỏỷt sàn bàừt, mỏỷt ong... Hióỷn nay theo ổồùc tờnh rổỡng cung cỏỳp cho khoaớng 35- 45x106m3 gọự vaỡ cuới haỡng nàm. Trong chióỳn tranh Myợ õaợ duỡng bom vaỡ chỏỳt õọỹc hoùa hoỹc phaù huớy khoaớng 2 trióỷu ha rổỡng ồớ Mióửn Nam Vióỷt Nam. Haỡng nàm theo thọỳng kó dióỷn tờch rổỡng bở thu heỷp 200 nghỗn ha, nguyón nhỏn gọửm chaùy rổỡng, du canh du cổ lỏỳy õỏỳt laỡm nọng nghióỷp. Mỏỳt rổỡng, sổỷ suy thoaùi õỏỳt do xoùi moỡn tàng nhanh. Chổồng trỗnh trọửng cỏy gỏy rổỡng phuớ xanh õỏỳt trọỳng õọửi troỹc haỡng nàm õổồỹc 100 nghỗn ha. = 11 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng Baớng 1.2 :Phỏn bọỳ rổỡng theo vuỡng laợnh thọứ ồớ Vióỷt Nam: VUèNG Dióỷn tờch laợnh thọứ (1000 ha) Dióỷn tờch rổỡng (1000 ha) Tyớ lóỷ che phuớ (%) Tỏy Bàừc Bàừc bọỹ 3.153,6 290 9,2 Âọng Bàừc Bàừc bọỹ 3.367,3 591 17,5 Trung tỏm Bàừc bọỹ 3.908,6 993,5 24,0 Âọửng bàũng Bàừc bọỹ 1.143,6 41,3 0,4 Bàừc Trung bọỹ 5.189,0 1.647,5 32,6 Duyón Haới Trung bọỹ 4.506,7 999,2 22,2 Tỏy Nguyón 5.526,8 2.554,5 46,2 Âọng Nam bọỹ 1.347,5 532,6 22,4 Âọửng bàũng Nam bọỹ 3.987,7 171,6 0,4 c/ Taỡi nguyón nổồùc : Nổồùc laỡ taỡi nguyón coù yù nghộa quyóỳt õởnh õọỳi vồùi sổỷ sọỳng vaỡ phaùt trióứn cuớa con ngổồỡi vaỡ xaợ họỹi loaỡi ngổồỡi. Nổồùc laỡ thaỡnh phỏửn cỏỳu thaỡnh nón sinh quyóứn vaỡ taùc õọỹng trổỷc tióỳp õóỳn caùc yóỳu tọỳ cuớa thaỷch quyóứn, khờ quyóứn vaỡ caùc nhỏn tọỳ taùc õọỹng õóỳn khờ hỏỷu thồỡi tióỳt trong khờ quyóứn. Nổồùc vổỡa laỡ mọỹt taỡi nguyón vỏỷt lióỷu, vổỡa laỡ vỏỷt mang nàng lổồỹng, di chuyóứn caùc vỏỷt chỏỳt coù trón Traùi Âỏỳt dổồùi daỷng hoỡa tan, lồ lổớng hoàỷc di õỏứy trong nổồùc. Nổồùc di chuyóứn theo tuỏửn hoaỡn nổồùc nhổ laỡ mọỹt chu trỗnh thu thỏỷp, thanh loỹc vaỡ phỏn phọỳi nổồùc mọỹt caùch lión tuỷc vaỡ khàừp moỹi nồi trón Traùi Âỏỳt. Tọứng lổồỹng nổồùc coù trón Traùi Âỏỳt laỡ 1.454ì106km3. Khoaớng 94% laỡ nổồùc màỷn ồớ bióứn vaỡ õaỷi dổồng, khoaớng 2% laỡ nổồùc ngoỹt cuớa caùc nuùi bàng vaỡ bàng haỡ ồớ 2 cổỷc, khoaớng 0,6% laỡ nổồùc ngỏửm ồớ tỏửng nọng vaỡ tỏửng sỏu. Nổồùc trong khờ quyóỳn chióỳm 0,001%, trong sinh quyóứn chióỳm khoaớng 0,0002%, trong sọng ngoỡi tyớ lóỷ ờt nhỏỳt, chố coù 0,00007%. Thổỷc sổỷ con ngổồỡi chố duỡng cho õồỡi sọỳng cuớa mỗnh khoaớng 0,3% lổồỹng nổồùc coù ồớ trón Traùi Âỏỳt dổồùi daỷng nổồùc ngoỹt. Trong phỏửn õoù thổỷc tóỳ hióỷn nay chố duỡng õổồỹc 1%, vỗ 99% hióỷn nay con ngổồỡi khọng vồùi tồùi õổồỹc hoàỷc nổồùc bở ọ nhióựm õóỳn mổùc nổồùc khọng xổớ lyù õổồỹc. Sổỷ phỏn bọỳ nổồùc khọng õọửng õóửu theo khọng gian vaỡ thồỡi gian laỡm cho taỡi nguyón nổồùc hóỳt sổùc thióỳu thọỳn taỷi tổỡng nồi, tổỡng muỡa, màỷt khaùc laỷi quaù thổỡa thaợi gỏy tai hoỹa khuớng khióỳp vaỡo muỡa luợ luỷt. = 12 = Kyợ thuỏỷt Mọi trổồỡng Hióỷn nay trón phaỷm vi toaỡn cỏửu con ngổồỡi duỡng 8% trong tọứng nổồùc ngoỹt õổồỹc khai thaùc cho sinh hoaỷt, 23% cho cọng nghióỷp, 63% ch