Bài giảng Khái niệm vùng ven bờ và quản lý tổng hợp vùng ven bờ

MỤC LỤC Chương 1. KHÁI NIỆM VÙNG VEN BỜ VÀ QUẢN LÝ TỔNG HỢP VÙNG VEN BỜ ..................................................................................................................................... 1 I. Khái niệm vùng ven bờ ............................................................................................. 1 II. Đặc tính của vùng ven bờ........................................................................................ 3 III. Các yếu tố sinh thái môi trường vùng ven bờ........................................................ 4 1. Vị trí địa lý ................................................................................................................4 2. Khí hậu ..................................................................................................................... 4 3. Môi trường đất ..........................................................................................................4 4. Môi trường nước .......................................................................................................4 5. Môi trường không khí ...............................................................................................5 6. Đa dạng sinh học ...................................................................................................... 5 7. Ô nhiễm môi trường vùng ven biển ..........................................................................5 8. Các dạng năng lượng trong môi trường ven biển......................................................5 IV. Khái niệm về Quản lý tổng hợp vùng ven bờ ........................................................ 5 V. Chức năng của QLTHVB ........................................................................................ 7 VI. Các mục tiêu của quản lý tổng hợp vùng ven bờ ................................................... 8 VII. Các nhân tố thiết yếu của việc tổng hợp vùng ven bờ .......................................... 9 VIII. Cơ cấu tổ chức hệ thống QLTHVB ...................................................................10 Chương 2. CÁC HỆ SINH THÁI VÙNG VEN BỜ .................................................. 12 I. Hệ sinh thái cửa sông .............................................................................................. 12 1. Các kiểu cửa sông ...................................................................................................12 2. Các đặc trưng môi trường........................................................................................12 3. Quần xã sinh vật...................................................................................................... 13 4. Các quá trình sinh thái............................................................................................14 II. Hệ sinh thái vùng triều ...........................................................................................14 1. Môi trường vùng triều ............................................................................................ 14 2. Thích nghi của sinh vật vùng triều ......................................................................... 15 3. Đặc trưng của các loại bãi triều ...........................................................................16 4. Vai trò của hệ sinh thái vùng triều ..........................................................................16 III. Hệ sinh thái rừng ngập mặn ..................................................................................17 1. Phân bố và đặc trưng môi trường ........................................................................... 17 2. Cấu trúc và chức năng ............................................................................................ 17 3. Tầm quan trọng .......................................................................................................18 4. Hiện trạng rừng ngập mặn ......................................................................................19 IV. Hệ sinh thái thảm cỏ biển .....................................................................................20 1. Phân bố và cấu trúc .................................................................................................20 2. Chu trình dinh dưỡng ............................................................................................. 21 3. Chức năng ...............................................................................................................22 V. Hệ sinh thái rạn san hô .......................................................................................... 24 1. Cấu trúc .................................................................................................................. 24 i 2. Hình thái ................................................................................................................. 24 3. Môi trường tự nhiên ................................................................................................25 3.1. Ánh sáng ..............................................................................................................25 3.2. Trầm tích ............................................................................................................. 25 3.3. Độ muối ............................................................................................................... 25 3.4. Mức chênh triều ...................................................................................................25 3.5. Thức ăn và các chất dinh dưỡng vô cơ ................................................................26 3.6. Nhiệt độ và độ sâu ............................................................................................... 26 4. Các mối quan hệ trong quần xã .............................................................................. 26 4.1. Thức ăn ................................................................................................................26 4.2. Quan hệ hội sinh ..................................................................................................26 4.3. Kẻ thù của san hô ................................................................................................ 27 4.4. Cạnh tranh giữa các san hô ..................................................................................27 5. Tầm quan trọng của hệ sinh thái rạn san hô ........................................................... 27 5.1. Sức sản xuất .........................................................................................................28 5.2. Sinh vật rạn san hô .............................................................................................. 28 5.3. Giải trí và phát triển du lịch..................................................................................29 5.4. Các giá trị gián tiếp ..............................................................................................29 6. Rạn san hô Việt Nam ..............................................................................................30 Chương 3. TÁC ĐỘNG CỦA CON NGƯỜI ĐẾN MÔI TRƯỜNG VÙNG VEN BỜ 33 I. Đô thị hoá ................................................................................................................33 II. Nông nghiệp ...........................................................................................................34 III. Du lịch và giải trí ..................................................................................................35 IV. Nuôi trồng thuỷ sản .............................................................................................. 37 V. Khai thác khoáng sản và dầu mỏ ........................................................................... 39 VI. Nghề cá .................................................................................................................41 VII. Vận tải biển ......................................................................................................... 42 Chương 4. QUẢN LÝ VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG VÙNG VEN BỜ ............... 44 I. Nhu cầu quản lý tổng hợp vùng ven bờ .................................................................. 44 II. Quản lý tổng hợp vùng ven bờ và phòng chống thiên tai....................................... 46 III. QLTHVB và Bảo tồn đa dạng sinh học.................................................................46 IV. Tìm kiếm sản lượng bền vững ..............................................................................47 V. Các bước của quá trình quản lý tổng hợp vùng ven bờ ......................................... 47 1. Xác định vấn đề ...................................................................................................... 48 2. Xem xét và phân tích ..............................................................................................48 2.1. Các nguồn tài nguyên và Môi trường ..................................................................48 2.2. Các điều kiện kinh tế xã hội ................................................................................ 49 2.3. Các điều kiện luật pháp, thể chế và hành chính .................................................. 49 3. Các vấn đề và các khả năng lựa chọn .....................................................................49 4. Trình bày-xây dựng kế hoạch .................................................................................49 5. Thông qua ...............................................................................................................50 ii 6. Thực thi .................................................................................................................. 50 6.1. Chấp hành kế hoạch .............................................................................................50 6.2. Quá trình hoạt động ............................................................................................. 51 6.3. Giải quyết xung đột ............................................................................................. 51 7. Quan trắc và đánh giá ............................................................................................. 51 7.1. Quan trắc ............................................................................................................. 52 7.2. Đánh giá ...............................................................................................................52 VI. Quản lý vùng ven bờ Việt Nam ............................................................................53 1. Dự thảo chiến lược quốc gia về quản lý môi trường biển và vùng ven bờ Việt Nam 53 1.1. Tính cấp thiết .......................................................................................................53 1.2. Cơ sở lý luận của dự thảo Chiến lược ................................................................. 54 1.3. Mục tiêu của Chiến lược Quốc gia về Quản lý Môi trường biển và vùng bờ ..... 55 1.4. Các ưu tiên trong chiến lược ............................................................................... 56 2. Dự án quản lý tổng hợp ven bờ Việt Nam – Hà Lan ..............................................57 3. Các khu bảo tồn biển Việt Nam ............................................................................. 59 3.1. Tính cấp thiết của việc thiết lập MPA ................................................................. 59 3.2. Hoạt động thiết lập và quản lý các khu bảo tồn biển ...........................................61 3.3. Một số trở ngại khi triển khai khu bảo tồn biển .................................................. 63 VII. Quản lý tổng hợp vùng ven bờ Tỉnh Thừa Thiên-Huế ....................................... 64 1. Vấn đề vùng ven bờ Tỉnh Thừa Thiên-Huế ........................................................... 64 2. Cơ hội và triển vọng của vùng bờ TT Huế .............................................................65 3. Các đe dọa và thách thức vùng ven bờ ...................................................................66 4. Dự án thí điểm VNICZM tại Thừa Thiên Huế .......................................................66 5. Chiến lược QLTHVB của Tỉnh TT Huế ................................................................ 67 VIII. Các công ước quốc tế liên quan đên các khu bảo tồn biển và phát triển vùng ven bờ ......................................................................................................................................... 70 1. Agenda 21, 1992 Hội nghị thượng đỉnh toàn cầu về Môi trường và Phát triển ..... 70 2. Công ước quốc tế về luật biển (UNCLOS)............................................................ 70 3. Công ước về đa dạng sinh học (CBD) ....................................................................70 4. Bộ luật Liên hiệp quốc về quản lý nghề cá ........................................................... 70 5. Công ước quốc tế về ngăn ngừa ô nhiễm từ tàu thuyền ......................................... 70 6. Công ước về các vùng đất ngập nước (Công ước Ramsar) ....................................71 7. Công ước về bảo vệ các di sản thiên nhiên và văn hoá thế giới ............................71 Tài liệu tham khảo ...................................................................................................71 iii Chương 1. KHÁI NIỆM VÙNG VEN BỜ VÀ QUẢN LÝ TỔNG HỢP VÙNG VEN BỜ Vùng ven bờ luôn là nơi được con người quan tâm do nguồn tài nguyên của nó. Đây là nơi có vùng đồng bằng màu mỡ và tài nguyên biển phong phú, vùng ven bờ cũng là nơi dễ dàng cho sự tiếp cận của thị trường quốc tế. Nó tạo ra không gian sống, các tài nguyên sinh vật và phi sinh vật cho các hoạt động của con người và có chức năng điều hoà đối với môi trường tự nhiên cũng như môi trường nhân tạo. Vùng ven bờ là trọng tâm của nhiều ngành kinh tế quốc gia, là nơi mà phần lớn các hoạt động về kinh tế, xã hội diễn ra và cũng là nơi mà tác động của các hoạt động này nhiều nhất. Đối với những nước có vùng bờ, hơn một nữa dân số sống tại đây và tầm quan trọng của vùng ven bờ còn gia tăng trong tương lai do sự gia tăng không ngừng của việc di dân từ các vùng sâu trong lãnh thổ tới đây. Do vậy, không ngạc nhiên khi có sự xung đột sâu sắc giữa nhu cầu tiêu dùng hiện nay đối với tài nguyên và việc đảm bảo cho việc tiêu thụ tài nguyên đó trong tương lai. Trong một số quốc gia, sự xung đột đó đã đạt đến mức nguy cấp do phần lớn vùng ven bờ đã bị ô nhiễm do các nguồn khác nhau. Rất nhiều hoạt động phát triển đô thị, công nghiệp và nông nghiệp trên vùng ven biển là nằm trong vùng đất ngập nước ven biển có năng suất cao và các dự án phát triển đang làm biến đổi hệ sinh thái ven biển trên một qui mô rất lớn. Nước thải từ hầu hết các đô thị và khu công nghiệp trên thế giới đổ trực tiếp vào biển hoặc gián tiếp qua các hệ thống sông mà không được xử lý hoặc xử lý rất ít. Nghề cá bị sa sút, đất ngập nước bị khô, các rạn san hô bị phá hủy, các bãi biển bị xuống cấp,... Để các vùng ven bờ được duy trì và bảo vệ, cần phải có hành động hiệu quả và kịp thời. Để giải quyết cho yêu cầu này, một hệ thống quản lý đã được hình thành: Quản lý tổng hợp vùng ven bờ: (ICZM, Integrated Coastal Zone Management). Quản lý tổng hợp vùng ven bờ (QLTHVB) có thể cho phép giải quyết các vấn đề nảy sinh trong phát triển như: • Tăng dân số ở vùng ven biển, đô thị hoá, cạnh tranh đất đai, nguồn nước và các vấn đề liên quan đến ô nhiễm. • Sự dâng cao của mức nước biển làm cho nhiều quốc gia ven biển dễ bị ảnh hưởng của lụt lội và đe dọa cuộc sống và các hoạt động kinh tế. • Quản lý tài nguyên kém làm tăng phạm vi ảnh hưởng và tính khốc liệt của các tai biến thiên nhiên như bão lụt, xói lở bờ biển,... đối với cuộc sống và dân cư. • Tài nguyên bị khai thác quá mức và sử dụng không hợp lý, ví dụ như vấn đề khai thác cạn kiệt các loài thuỷ hải sản, khai thác san hô làm vật liệu xây dựng, phá rừng ngập mặn để nuôi tôm. I. Khái niệm vùng ven bờ Hầu hết các hướng dẫn QLTHVB được xuất bản đều đồng ý rằng vùng ven bờ là khu vực có giao diện khá hẹp giữa biển và đất liền. Đó là nơi các quá trình sinh thái phụ thuộc vào sự tác động lẫn nhau giữa đất liền và biển, các tác động này diễn ra khá phức tạp và nhạy cảm. Vùng ven bờ thường được hiểu như là nơi tương tác giữa đất và biển, bao gồm các môi trường ven bờ cũng như vùng nước kế cận. Các thành phần của nó bao gồm các vùng châu thổ, vùng đồng bằng ven biển, các vùng đất ngập nước, các bãi biển và cồn cát, các rạn san hô, các vùng rừng ngập mặn, đầm phá, và các đặc trưng ven bờ khác. Khái niệm vùng ven bờ thường được xác định một cách tùy tiện, hơi khác nhau giữa các quốc gia và thường dựa vào 1 giới hạn pháp lý và ranh giới hành chánh. Ngoài ra, còn có những sai khác về địa văn (physiography), sinh thái và kinh tế giữa các vùng khác nhau, do đó không có một định nghĩa được chấp nhận rộng rãi về vùng ven bờ. Thay vào đó, có nhiều định nghĩa bổ sung phục vụ cho những mục đích quản lý khác nhau, trong đó vấn đề ranh giới cần được xem xét. Ví dụ ở một số nước Châu Âu, vùng ven bờ mở rộng ra tới vùng lãnh hải, một số nước khác thì lấy đường đẳng sâu làm giới hạn. Còn về ranh giới đất liền thì cũng rất mơ hồ do tác động của biển vào khí hậu có thể vào đến vùng nội địa bên trong cũng như vùng đồng bằng ngập lụt rộng lớn. Vấn đề ranh giới vùng ven bờ có thể được xác định một cách thực tế bao gồm các khu vực và các hoạt động liên quan đến vấn đề quản lý mà chương trình sẽ nhắm vào. Trong nhiều trường hợp, ranh giới vùng đất và biển được chọn thường có một khoảng cách nhất định với một mốc tự nhiên chẳng hạn như là mức nước thấp trung bình (MLWM, Mean Low Water Mark) hay mức nước cao trung bình (MHWM, Mean High Water Mark). Bảng 1. Một số ví dụ về ranh giới vùng ven bờ Nước, bang Ranh giới đất liền Ranh giới biển Rhode Island 200 bộ kể từ bờ biển Vùng lãnh hải (3 dặm) Hawaii Tất cả đất liền trừ vùng các khu rừng bảo vệ Vùng nước của Bang Brunei Tất cả vùng đất liền và nước cách MHWM 1 km Từ MHWM đến 200 m nước sâu Singapore Toàn bộ đất liền Vùng lãnh hải và các đảo xa bờ Sri Lanka 300 m từ MHWM 2 km từ MLWM Malaysia Ranh giới huyện 20 km từ bờ Theo IUCN (1986), vùng ven bờ được định nghĩa như sau: "là vùng ở đó đất và biển tương tác với nhau, trong đó ranh giới về đất liền được xác định bởi giới hạn các ảnh hưởng của biển đến đất và ranh giới về biển được xác định bởi giới hạn các ảnh hưởng của đất và nước ngọt đến biển." Theo World Bank, vùng ven bờ được hiểu là "... dựa vào những mục tiêu thực tiễn, mà vùng ven bờ là một vùng đặc biệt có những thuộc tính đặc biệt, mà ranh giới được xác định, thường dựa vào những vấn đề được giải quyết" Ngoài ra còn có một số thuật ngữ khác được sử dụng trong QLTHVB bao gồm: • Vùng ven biển (Coastal area): về mặt địa lý thì rộng hơn vùng ven bờ, đường biên của nó mở rộng về phía đất liền hơn. Vùng ven bờ chỉ là một phần của khu vực ven biển. Điều này rất quan trọng, đứng trên phương diện chức năng, bởi trong nhiều quy trình về môi trường, nhân khẩu, kinh tế và xã hội trên thực tế bắt nguồn từ vùng ven biển rộng lớn, tuy nhiên những biểu hiện của chúng chỉ thấy rõ được trong phạm vi vùng ven bờ. • Vùng nước ven biển (Coastal water): vành đai hẹp gần bờ có nước biển và nước cửa sông. • Vùng gian triều (Intertidal area): vùng giữa đường ngập triều khi triều thấp nhất và đường ngập triều khi triều cao nhất (phần đất liền chịu tác động của thủy triều). • Vùng bờ biển (Coastline): đường tiếp xúc tại điểm chia cắt đất liền với các vùng nước ven biển. • Vùng đất ven bờ (Shore lands): vùng đất liền xuống tới đường biên cao nhất bị ảnh hưởng bởi thủy triều 2 Do có nhiều sự khác nhau trong định nghĩa về khái niệm vùng ven bờ, có một số vấn để thường nảy sinh trong quá trình thực thi quản lý tổng hợp vùng ven bờ. Thứ nhất, pháp luật quốc gia liên quan tới giải quyết vấn đề này, nếu nó tồn tại, thường không rõ ràng trong việc đưa ra những định nghĩa và tiêu chí biên giới vùng ven bờ một cách chính xác. Thứ hai, thường các ranh giới được xác định theo qui định của hành chính không đồng nhất với ranh giới của hệ sinh thái. Thứ ba, việc quản lý các vùng ven bờ xuyên quốc gia thường rất khó khăn do nó liên quan tới lợi ích từng quốc gia. Ngoài ra, pháp chế và sự phân định đới bờ có thể có sự khác nhau rất lớn giữa các quốc gia cận kề nhau. Như vậy có thể thấy là định nghĩa về vùng ven bờ thường phục vụ và hỗ trợ cho các kế hoạch chính trị, chính sách để cân bằng nhu cầu đối với tài nguyên và giải quyết các xung đột nhiều mặt trong vấn đề sử dụng tài nguyên. Do vậy, định nghĩa vùng ven bờ phải phản ảnh các tiếp cận tổng hợp bao gồm (a) vùng ven bờ được quản lý là một hệ tổng hợp về tài nguyên và sử dụng tài nguyên và (b) chức năng quản lý phối hợp giữa các tổ chức khác nhau liên quan đến qui hoạch và thực thi. Để định nghĩa về vùng ven bờ tiếp tục được chuẩn bị kỹ lưỡng và cập nhật trong các dự án của các quốc gia, các yếu tố sau đây cần phải được tính đến: • Phạm vi phần đất bên trong vùng ven bờ phải được thoả thuận cũng như phần nước thuộc lãnh thổ quản lý. • Định nghĩa vùng ven bờ phải xuất phát từ các đặc điểm tự nhiên (địa mạo) và chức năng sinh thái. • Xác định ranh giới hành chính dựa vào pháp luật quốc gia, các vùng đặc trưng và các qui hoạch chi tiết. • Sử dụng các kỹ thuật bản đồ để phác họa ranh giới đường bờ và đường vùng ven bờ trên các bản đồ II. Đặc tính của vùng ven bờ 1. Vùng ven bờ bao gồm sự đa dạng lớn về nơi ở và các hệ sinh thái (như vùng cửa sông, rạn san hô, thảm cỏ biển, rừng ngập mặn, đầm phá, vũng biển,..) 2. Các hệ sinh thái trên có các đặc điểm vốn có được mô tả như là các chức năng khi chú ý đến phạm vi hệ thống tài nguyên ven bờ. Đối với các vùng đất ngập nước, các chức năng đó bao gồm năng suất sơ cấp và năng suất thứ cấp để duy trì khu hệ động, thực vật; dự trữ trầm tích và các chất carbon hữu cơ để nâng cao săng suất sinh học; liên kết các hệ sinh thái cần thiết để duy trì chuỗi thức ăn, tuyến di cư và gia tăng sản lượng. Đối với các rạn san hô các chức năng đó sẽ bao gồm năng suất sinh học cao và tỷ lệ cố định carbon cao dẫn đến sự phát triển đáng kể các rạn san hô và sự ăn mòn vật lý và sinh học dẫn đến sự tạo thành trầm tích đá vôi. 3. Lần lượt, các chức năng đó sản sinh ra "hàng hoá" (ví dụ như cá, dầu khí, khoáng sản,...) và các dịch vụ có ích (ví dụ như chống lại sóng, bão, sự giải trí và vận chuyển,..). Các hàng hoá và dịch vụ như thế có giá trị kinh tế, một số có thể trao đổi theo cơ chế thị trường, nhưng số khác không thể đánh giá trực tiếp. Ví dụ tốt nhất là giá trị của san hô về nơi ở, giá trị giải trí như bơi lội, chèo thuyền, câu cá giải trí hay đơn giản chỉ là ngắm nhìn đại dương. Đối với các rừng ngập mặn, sự quan tâm đối với các nguồn tài nguyên này không được mua bán và cũng không được đánh giá như hàng hoá hay như dịch vụ và thường bị loại trừ khi phân tích về giá trị của rừng ngập mặn khi phát triển thành giá trị sử dụng thay thế khác (ví dụ như chuyển đổi thành vùng nuôi tôm). Các giá trị thường buôn bán là cọc chống, than củi, cua, tôm rừng ngập mặn; các giá trị có thể buôn bán là cá, thân mềm 2 mảnh bắt trong vùng kế cận; các giá trị ít khi tính đến là dược liệu, chất đốt trong gia đình, thức ăn trong những lúc nghèo đói, chổ ở cho cá con, bãi thức ăn đối với các loài cá, tôm vùng cửa sông, quan sát và 3 nghiên cứu động vật hoang dã; các giá trị thường bị bỏ qua là dòng dinh dưỡng cho vùng cửa sông, vùng đệm đối với tác hại của gió bão. 4. Có một mối liên hệ trực tiếp giữa các chức năng môi trường và việc sản sinh ra các hàng hoá để có thể sử dụng được nhiều dạng hơn chỉ là một dạng trong các hoạt động của con người (ví dụ như đá san hô được sử dụng trong việc xây dựng và sản xuất vôi). 5. Trong vùng ven bờ, nơi mà có sự cạnh tranh giữa các bên liên quan khác nhau (các bên liên quan được xác định là các nhóm trong cộng đồng có những mối quan tâm đặc biệt hay là liên quan đến việc sử dụng các nguồn tài nguyên như là tài sản chung) đối với việc sử dụng đất và biển thường dẫn đến những xung khắc mãnh liệt và phá huỷ sự thống nhất của hệ thống tài nguyên. 6. Các hoạt động ở vùng ven bờ trong nhiều nước đã góp phần đáng kể vào GDP của kinh tế quốc gia. Ví dụ như ở Sry Lanka, vùng ven bờ chiếm 24% diện tích đất cả nước, nhưng đã đóng góp 40% GDP của quốc gia với 50% dân số sống ở đây. Nhiều cộng đồng trong vùng Đông Nam Á phụ thuộc vào công nghiệp dầu lửa và tàu thuyền, du lịch ven bờ,... 7. Vùng ven bờ là nơi tập trung cao sự định cư của con người và là nơi thích hợp cho sự đô thị hoá. Hầu hết các thành phố lớn của các nước vùng Đông Nam Á, cũng như các nước khác trên thế giới nằm ở vùng ven bờ. 8. Vùng ven bờ là sẽ tâm điểm cho sự phát triển trong tương lai trong vòng 50 năm tới với sự gia tăng dân số và mở rộng các ngành công nghiệp. Những sự phát triển như thế sẽ dẫn