Bài giảng - Chương 4 : Giám sát và đánh giá đa dạng sinh học

56 Ch−¬ng 4: Gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc Môc ®Ých: Trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ®iÒu tra gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng: • Tham gia ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu vμ lËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. • Tr×nh bμy vμ vËn dông ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t vμ ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian Bμi 10: LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra, gi¸m s¸t §DSH • VËn dông ®Ó tham gia ph©n tÝch nhu cÇu vμ lËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t §DSH trong c¸c KBT • Sù cÇn thiÕt cña gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH • Ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu • LËp kÕ haäch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH + Tr×nh bμy + Th¶o luËn nhãm + §éng n·o + OHP + Tμi liÖu ph¸t tay + Bμi tËp t×nh huèng 6 tiÕt Bμi 11: Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH • Tr×nh bμy vμ vËn dông ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, ®¸nh gi¸ vμ gi¸m s¸t §DSH t¹i c¸c KBT • §iÌu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi §V. • §iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi TV. • §iÒu tra, gi¸m s¸t t¸c ®éng cña con ng−êi + Tr×nh bμy + Th¶o luËn nhãm + §éng n·o + OHP + Tμi liÖu ph¸t tay + Bμi giao nhiÖm vô + GiÊy A0, thÎ, b¶ng. 5 tiÕt Bμi 10: LËp kÕ ho¹ch ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: +VËn dông vμ tham gia ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu vμ lËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. 1. Sù cÇn thiÕt cña gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc TÝnh ®a d¹ng sinh häc kh«ng ph¶i lóc nμo còng cè ®Þnh trong c¸c khu b¶o tån thiªn nhiªn. Theo sù biÕn ®æi cña thêi gian, khÝ hËu, sù canh tranh ph¸t triÓn trong c¸c quÇn x·, diÔn thÕ tù nhiªn, di c−, sù t¸c ®éng cña con ng−êi... lμm cho tÝnh ®a d¹ng sinh häc trong c¸c khu b¶o tån lu«n thay ®æi. V× vËy, ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc cã ý nghÜa rÊt lín trong c«ng t¸c b¶o tån. §iÒu tra vμ gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc chÝnh lμ c¸c ho¹t ®éng nh»m xem xÐt, ph©n tÝch t×nh h×nh diÔn biÕn c¸c tμi nguyªn sinh vËt theo thêi gian, lμm c¬ së ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p b¶o tån. C¸c ®ît ®iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc theo ®Þnh kú sÏ cung cÊp nh÷ng t− liÖu c¬ së ®Ó chóng ta ®¸nh gi¸ nh÷ng thay ®æi trong khu b¶o tån do nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc hoÆc do c¸c ho¹t ®éng qu¶n lý g©y nªn. MÆt kh¸c, c¸c t− liÖu ®iÒu tra gi¸m s¸t sÏ gióp chóng ta ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé (hiÖu qu¶) cña c¸c 57 ho¹t ®éng qu¶n lý. Nãi chung, c¸c cuéc ®iÒu tra kiÓm kª sÏ cho ta nh÷ng t− liÖu vÒ: sè l−îng loμi trong khu b¶o tån (®é phong phó cña loμi); ph©n bè cña c¸c loμi, nhãm loμi ®Æc tr−ng cho c¸c d¹ng sinh c¶nh (tæ thμnh loμi). ViÖc ®iÒu tra gi¸m s¸t th−êng xuyªn theo ®Þnh kú sÏ gióp c¸c nhμ ®iÒu tra x©y dùng danh lôc kiÓm kª cña c¸c loμi trong khu b¶o tån. Tõ ®ã chóng ta cã thÓ so s¸nh kÕt qu¶ kiÓm kª nμy víi c¸c ®ît kiÓm kª tr−íc ®©y hoÆc víi kÕt qu¶ kiÓm kª ë c¸c khu b¶o tån kh¸c (nÕu quy tr×nh kiÓm kª kh«ng bÞ thay ®æi). Ngoμi ra ho¹t ®éng gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc cßn nh»m môc ®Ých: x¸c ®Þnh c¸c vïng −u tiªn cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc; b¶o tån vμ ph¸t triÓn nguån gen ®éng, thùc vËt; theo dâi t¸c ®éng cña qu¶n lý ®Êt ®ai còng nh− biÕn ®æi m«i tr−êng ®Õn ®a d¹ng sinh häc. 2. Ph©n tÝch x¸c ®Þnh nhu cÇu gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH §Ó ho¹t ®éng ®iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc cã kÕt qu¶, cÇn ph¶i x©y dùng kÕ ho¹ch lμm sao ®¶m b¶o viÖc qu¶n lý cã ®Þnh h−íng vμ th−êng xuyªn, thÝch øng víi t×nh tr¹ng thay ®æi cña khu b¶o tån. Muèn thiÕt lËp mét kÕ ho¹ch nh− vËy cÇn ph¶i cã sù hiÓu biÕt kh¸ cÆn kÏ vÒ c¸c loμi, c¸c sinh c¶nh cã trong khu b¶o tån trªn c¸c ph−¬ng diÖn: vÞ trÝ, ph©n bè, c¸c yÕu tè ®e do¹, møc ®é ®e do¹ vμ diÔn biÕn t×nh tr¹ng cña chóng qua c¸c n¨m; t×nh h×nh kinh tÕ, x· héi vμ c¸c ¸p lùc bªn ngoμi ®Õn nguån tμi nguyªn. Nh÷ng th«ng tin nªu trªn sÏ gióp chóng ta quyÕt ®Þnh loμi nμo, sinh c¶nh nμo hoÆc mèi ®e do¹ nμo cÇn ®−îc chó ý ®Æc biÖt vμ nh÷ng ho¹t ®éng qu¶n lý nμo lμ cÊp thiÕt nhÊt. 2.1. Mét sè nguyªn t¾c ®Þnh h−íng ®iÒu tra, gi¸m s¸t b¶o tån 1. Cã mét sè nhãm th«ng tin cÇn thiÕt gãp phÇn quyÕt ®Þnh ®Þnh h−íng b¶o tån, vÝ dô mèi t−¬ng quan loμi vÒ sinh häc, sinh th¸i, kinh tÕ (Burley and Gauld, 1995): + Mèi t−¬ng quan loμi vμ diÖn tÝch: ®©y chÝnh lμ viÖc x¸c ®Þnh sù giμu cã vÒ loμi trong mét vïng nhÊt ®Þnh ®Ó ®¸nh gi¸ kÝch th−íc quÇn thÓ tèi thiÓu trong c¸c khu b¶o tån (Soule, 1986; Simberloff, 1992). + C¸c loμi cã vai trß quyÕt ®Þnh (Keystone species): c¸c loμi ®ãng vai trß chñ ®¹o trong viÖc duy tr× cÊu tróc vμ sù toμn vÑn cña hÖ sinh th¸i. VÝ dô: qu¶ cña c¸c loμi sung, vμ lμ nguån thøc ¨n quan träng cña c¸c loμi linh tr−ëng vμ nhiÒu loμi chim kh¸c. + Loμi chØ thÞ cña hÖ sinh th¸i (indicator species): lμ nh÷ng loμi mμ sù ®a d¹ng cña chóng cã liªn quan víi sù ®a d¹ng cña mét hay nhiÒu loμi kh¸c. VÝ dô: mét sè loμi ®éng vËt ch©n ®èt d−íi n−íc (Plecoptera vμ Odonata) ®−îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l−îng n−íc s«ng ë V−¬ng quèc Anh (Klein, 1989; Brown, 1991). + C¸c cÊp bËc ph©n lo¹i: Loμi hay cÊp ph©n lo¹i trªn loμi còng ®−îc dïng ®Ó so s¸nh c¸c lËp ®Þa hay c¸c hÖ sinh th¸i vÒ sù ®a d¹ng vμ t×nh tr¹ng b¶o tån. GÇn ®©y ®· ph¸t triÓn nhiÒu ph−¬ng ph¸p ®Ó x¸c ®Þnh vïng −u tiªn b¶o tån, kh«ng chØ dùa vμo sù giμu cã vÒ loμi mμ cßn c¶ sù kh¸c biÖt vÒ ph©n lo¹i cña c¸c loμi quan t©m. C¸c vïng cã c¸c loμi xa nhau vÒ ph©n lo¹i sÏ ®−îc −u tiªn h¬n lμ vïng cã c¸c loμi gÇn nhau vÒ ph©n lo¹i. + C¸c nhãm chøc n¨ng (Functional group): lμ nhãm c¸c loμi cã cïng chøc n¨ng vμ cÊu t¹o h×nh th¸i gièng nhau trong mét hÖ sinh th¸i. VÝ dô: c¸c loμi d©y leo cã thÓ ®−îc coi lμ mét nhãm mμ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i chia ra thμnh c¸c loμi kh¸c biÖt nhau. + C¸c loμi cã gi¸ trÞ kinh tÕ: mÆc dï cã nhiÒu chØ tiªu ®¸nh gi¸ song khi c¸c ®Þnh b¶o tån, gi¸ trÞ kinh tÕ cña loμi l¹i th−êng ®−îc coi träng h¬n. Tuy vËy, ®«i khi c¸c gi¸ trÞ kh¸c (®Æc s¶n, c©y thuèc, gi¶i trÝ, du lÞch...) còng cã ý nghÜa kh«ng kÐm. 2. .Sù sinh tr−ëng vμ ph¸t triÓn cña mét quÇn thÓ sinh vËt th−êng tu©n theo mét quy luËt nhÊt ®Þnh. Râ rμng nhÊt lμ sù t¨ng tr−ëng cña quÇn thÓ sinh vËt lu«n phô thuéc vμo søc chèng chÞu víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng sèng vμ c¹nh tranh néi t¹i ngay trong quÇn thÓ. V× vËy mËt ®é cña quÇn thÓ cã thÓ biÕn ®æi theo thêi gian. Sù biÕn ®æi ®ã thùc tÕ cã thÓ theo chiÒu h−íng tiÕn triÓn hoÆc suy tho¸i vμ do nhiÒu nguyªn nh©n. Nh÷ng dÊu hiÖu biÓu hiÖn thùc tr¹ng cña quÇn thÓ, cô thÓ h¬n lμ møc ®é suy gi¶m cña quÇn thÓ sinh vËt t¹i mét vïng cã thÓ ®−îc xem lμ c¸c chØ b¸o cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Trong nghiªn cøu ®a d¹ng sinh häc vμ nhÊt lμ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc, c¸c chØ b¸o gióp chóng ta cã thÓ nhËn biÕt ®−îc hiÖn tr¹ng cña quÇn thÓ. Trªn c¬ së ®ã sÏ x¸c ®Þnh ®−îc c¸c loμi vμ c¸c quÇn thÓ cÇn ®−îc −u tiªn b¶o tån, tõ ®ã x©y dùng ®−îc chiÕn l−îc b¶o tån hîp lý víi c¸c ®èi t−îng b¶o tån râ rμng vμ chÝnh x¸c. §Ó gióp cho viÖc x¸c ®Þnh c¸c chØ b¸o ®èi víi c¸c loμi vμ nhãm 58 loμi mét c¸ch thuËn lîi vμ thèng nhÊt, chóng ta cã thÓ sö dông c¸c cÊp ®¸nh gi¸ møc ®é ®e do¹ ®èi víi c¸c loμi ®éng thùc vËt mμ tæ chøc IUCN (1994) ®· ®−a ra; ë ViÖt Nam, cã thÓ tham kh¶o kÕt hîp thªm víi tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ c¸c loμi ®· ®−îc ®−a vμo s¸ch ®á ViÖt Nam (phÇn thùc vËt vμ ®éng vËt). 3. X¸c ®Þnh c¸c sinh c¶nh Mét khu b¶o tån th−êng cã nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau. C¸c cuéc kh¶o s¸t gièng nhau cÇn ph¶i tiÕn hμnh ®éc lËp ë nh÷ng vÞ trÝ ®−îc chän ngÉu nhiªn t¹i mét d¹ng sinh c¶nh. Sau ®ã, c¸c kÕt qu¶ ®iÒu tra ®−îc ë mçi d¹ng sinh c¶nh ®−îc tæng hîp ®Ó cã mét kÕt qu¶ kiÓm kª chung vμ biÕt ®−îc c¸c h−íng biÕn ®æi cña quÇn thÓ hoÆc thËm chÝ vÒ mËt ®é quÇn thÓ cho toμn khu b¶o tån. Trong ph©n lo¹i sinh c¶nh cña khu b¶o tån, B¶n ®å lμ yÕu tè cÇn thiÕt. B¶n ®å cμng chi tiÕt bao nhiªu cμng tèt bÊy nhiªu. Tr−íc hÕt chóng ta ph¶i chuyÓn t¶i c¸c th«ng tin ®· ®−îc ghi trong luËn chøng vμo b¶n ®å (kÓ c¶ c¸c th«ng tin ghi trong b¶n ®å cña khu b¶o tån ®· ®−îc lμm tr−íc ®©y, cã thÓ c¶ nh÷ng th«ng tin mμ chóng ta thu thËp ®−îc). C¸c th«ng tin nμy gåm: vÞ trÝ cña c¸c sinh c¶nh chÝnh, sù cã mÆt cña c¸c loμi quan träng, nh÷ng n¬i ®ang bÞ ®e do¹ nhÊt,... C¸c th«ng tin chuyÓn t¶i vμo b¶n ®å ph¶i thËt chÝnh x¸c vμ theo quy ®Þnh cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t ®· thiÕt kÕ. 4. Chän loμi gi¸m s¸t Do cã nhiÒu loμi ®éng vËt, thùc vËt trong khu b¶o tån nªn kh«ng thÓ ®iÒu tra gi¸m s¸t toμn bé c¸c loμi, v× vËy chóng ta cÇn ph¶i chän mét sè loμi tiªu biÓu; ®ã gäi lμ nh÷ng loμi chØ thÞ. V× c¸c khu b¶o tån kh«ng gièng nhau nªn cÇn t×m ra c¸c loμi chØ thÞ tèt cho mçi khu vμ ®ßi hái ph¶i ®óng ph−¬ng ph¸p cho ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t. §ã lμ mét giai ®o¹n quan träng bëi v× khi mét ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra gi¸m s¸t ®· ®−îc thiÕt lËp th× viÖc thay ®æi sÏ g©y ra l·ng phÝ lín v× kh«ng sö dông ®−îc c¸c sè liÖu thu thËp tr−íc ®©y. Khi chän loμi chØ thÞ cÇn l−u ý: + Chän nh÷ng loμi ®éng vËt hoÆc thùc vËt dÔ dμng quan s¸t hoÆc bÉy b¾t. Kh«ng nªn chän loμi ®éng vËt th−êng Èn trèn trong c¸c bôi rËm hoÆc chØ ra chç trèng vμo ban ®ªm. C¸c loμi thùc vËt chän lμm chØ thÞ nªn lμ nh÷ng loμi ®−îc ng−êi d©n chó ý khai th¸c, v× sù hiÖn diÖn cña loμi nμy cã thÓ chØ thÞ tèt cho sù t¸c ®éng cña con ng−êi vμo khu b¶o tån. Thùc vËt th−êng ®−îc chän lμm loμi chØ thÞ bëi chóng dÔ s−u tÇm vμ ®¸nh dÊu h¬n so víi ®éng vËt. «ng n + Kh«ng nªn chän c¸c loμi hiÕm hoÆc rÊt hiÕm v× nh÷ng loμi ®ã th−êng khã quan s¸t vμ sù hiÕm cña loa× ®· lμm mÊt ®i vai trß chØ thÞ. Tuy nhiªn, c¸c loμi rÊt hiÕm th−êng lμ nh÷ng loμi ®ang bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng v× vËy viÖc b¶o vÖ loμi lμ rÊt quan träng, mÆt kh¸c chÝnh nhê sù cã mÆt cña loμi ®ã mμ khu b¶o tån ®−îc thμnh lËp. §èi víi c¸c loμi nμy, ng−êi ta th−êng x©y dùng ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t riªng ®Ó bæ sung cho c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t cña c¸c loμi chØ thÞ chø kh«ng dïng ®Ó lμm loμi gi¸m s¸t. + Kh«ng chän c¸c loμi qu¸ phong phó vμ th−êng gÆp v× chóng th−êng phæ biÕn do sù cã mÆt cña con ng−êi. VÝ dô: sù phong phó cña chuét nhμ lμ nhê ho¹t ®éng s¶n xuÊt c©y l−¬ng thùc,.... C¸c loμi nμy kh«ng ph¶i lμ c¸c loμi chØ thÞ tèt cho t×nh tr¹ng khu b¶o tån. + Trong gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc, ng−êi ta th−êng chän mét sè loμi mμ cã thÓ chØ thÞ ®¹i diÖn cho tÊt c¶ c¸c sinh c¶nh cña khu b¶o tån. Cã thÓ chän c¸c loμi ¨n chuyªn mμ kh«ng chän c¸c loμi ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n th«ng th−êng. Loμi th«ng th−êng ®Ò cËp ë ®©y lμ c¸c loμi ®éng vËt ¨n nhiÒu lo¹i thøc ¨n vμ sèng ë nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau. QuÇn thÓ cña chóng th−êng kh«ng thay ®æi khi mét sinh c¶nh hay mét nguån thøc ¨n ®Æc biÖt nμo ®ã thay ®æi. Do vËy viÖc lùa chän c¸c loμi ¨n chuyªn lμm c¸c loμi chØ thÞ gióp chóng ta biÕt ®−îc t×nh tr¹ng cña sinh c¶nh mμ chóng sö dông. + Cã thÓ chän mét nhãm loμi lμm nhãm chØ thÞ vμ nhãm loμi nμy th−êng cã chung c¸c nhu cÇu. VÝ dô: c¸c loμi chim sö dông c¸c bôi, c©y thÊp ®Ó lμm tæ vμ kiÕm ¨n (nhãm chim d−íi t¸n rõng) cã thÓ lμ loμi chØ thÞ tèt v× cã thÓ b¾t chóng b»ng l−íi mê; c¸c loμi bß s¸t nhá, c¸c loμi Õch nh¸i sèng trªn mÆt ®Êt cã thÓ lμ nhãm chØ thÞ v× cã thÓ b¾t ®−îc chóng b»ng bÉy hè ®Ó thu thËp sè liÖu. 5. C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn ®a d¹ng sinh häc nh−: ho¹t ®éng cña con ng−êi, ®iÒu kiÖn bÊt lîi vÒ khÝ hËu (lò lôt, h¹n h¸n,...) còng ®−îc xem lμ c¸c vÊn ®Ò cÇn ®−îc chó ý trong gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. 2.2. Néi dung cña ®iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc 59 Ch−¬ng tr×nh ®iÒu tra, gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc cho mçi khu b¶o tån ®−îc thiÕt kÕ kh¸c nhau tuú theo chøc n¨ng, nhiÖm vô cña khu b¶o tån ®ã: 1. NÕu ®ã lμ khu vùc ®−îc x©y dùng chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ c¸c hÖ sinh th¸i cÇn thiÕt cho rÊt nhiÒu loμi thùc vËt vμ ®éng vËt tiªu biÓu cña ViÖt Nam th× néi dung cña ho¹t ®éng ®iÒu tra gi¸m s¸t lμ: + X¸c ®Þnh vμ khoanh vÏ trªn b¶n ®å c¸c sinh c¶nh chÝnh ®· t¹o nªn toμn bé hÖ sinh th¸i trong khu b¶o tån thiªn nhiªn ®ã. + X¸c ®Þnh c¸c loμi chØ thÞ (hoÆc loμi chÝnh) ®¹i diÖn cho mçi d¹ng sinh c¶nh. + Gi¸m s¸t dμi h¹n c¸c loμi chØ thÞ ®ã ®Ó theo dâi sù biÕn ®æi cña c¸c quÇn thÓ vμ x¸c ®Þnh nh÷ng mèi ®e do¹ nghiªm träng nhÊt. + T×m ra c¸c gi¶i ph¸p hoÆc c¸c kiÕn nghÞ ®Ó gi¶m mèi ®e do¹ nãi trªn. Gi¸m s¸t sù thay ®æi tÝnh nghiªm träng cña mèi ®e do¹ ®ã. 2. NÕu khu vùc ®−îc x©y dùng chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ mét hoÆc vμi loμi ®éng, thùc vËt quan träng cã nguy c¬ diÖt vong nμo ®ã (VÝ dô: Tª gi¸c ë VQG C¸t Tiªn, Voäc ®Çu tr¾ng ë VQG C¸t Bμ...) th× néi dung ®iÒu tra gi¸m s¸t quan träng nhÊt lμ: + X¸c ®Þnh hiÖn tr¹ng quÇn thÓ loμi. + X¸c ®Þnh c¸c mèi ®e do¹ nghiªm träng nhÊt ®èi víi quÇn thÓ. + Gi¸m s¸t c¸c xu h−íng thay ®æi l©u dμi kÝch th−íc quÇn thÓ. + T×m ra biÖn ph¸p vμ ®Ò ra c¸c kiÕn nghÞ lμm gi¶m c¸c mèi ®e do¹. + Gi¸m s¸t sù thay ®æi tÝnh nghiªm träng cña c¸c mèi ®e do¹. 3. NÕu khu vùc ®ã ®−îc x©y dùng chñ yÕu ®Ó b¶o vÖ c¸c tμi nguyªn sinh vËt quan träng ®èi víi ®êi sèng cña céng ®ång d©n c− gÇn ®ã (vÝ dô: rõng ®Çu nguån) th× néi dung ®iÒu tra gi¸m s¸t quan träng nhÊt lμ: + X¸c ®Þnh c¸c nguån tμi nguyªn cã trong khu vùc mμ ®êi sèng cña céng ®ång g©n c− gÇn ®ã lÖ thuéc vμo chóng. + X¸c ®Þnh c¸c mèi ®e do¹ tiÒm tμng ®èi víi nguån tμi nguyªn ®ã, t×m ra biÖn ph¸p ®Ó gi¶m c¸c mèi ®e do¹ ®ã, gi¸m s¸t sù thay ®æi tÝnh nghiªm träng cña c¸c mèi ®e do¹ ®ã. Cã thÓ nãi r»ng néi dung cña ho¹t ®éng gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH phô thuéc vμo chøc n¨ng nhiÖm vô cña tõng lo¹i khu b¶o tån. Trong thùc tÕ, cã nh÷ng ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ víi môc tiªu cã tÝnh tæng hîp bao gåm tÊt c¶ c¸c môc tiªu nãi trªn. 2.3. Ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh nhu cÇu gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ §DSH Ngμy nay viÖc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò, nhu cÇu cÇn thiÕt ph¶i gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc th−êng ®ßi hái sù kÕt hîp gi÷a c¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸, ph©n tÝch cã sù tham gia víi c¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸, ph©n tÝch kü thuËt truyÒn thèng. VËn dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch cã sù tham gia (c¸c bªn liªn quan, céng ®ång...) ®Ó x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò cÇn thiÕt ph¶i gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (quan s¸t thùc tÕ, ®¸nh gi¸ nhanh t×nh h×nh, th¶o luËn...). Khi x¸c ®Þnh vÊn ®Ò nhu cÇu cÇn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc t¹i mét khu b¶o tån cô thÓ, cÇn thiÕt ph¶i th¶o luËn, lùa chän vÊn ®Ò dùa vμo ®iÒu kiÖn cô thÓ vμ chøc n¨ng, nhiÖm vô cña tõng lo¹i khu b¶o tån nh− ®· nªu, hoÆc còng cã thÓ dùa trªn kÕt qu¶ ph©n tÝch chiÕn l−îc, chÝnh s¸ch...ViÖc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò nhu cÇu cÇn gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc lμ c¬ së quan träng ®Ó x¸c ®Þnh c¸c môc ®Ých, môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. 3. LËp kÕ ho¹ch gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc 3.1. TiÕn tr×nh TiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch ho¹t ®éng gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc bao gåm c¸c b−íc sau: 60 1. Ph©n tÝch nhu cÇu: nh− ®· tr×nh bμy ë phÇn trªn, viÖc ph©n tÝch nhu cÇu gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH cã thÓ dùa vμo: + Chøc n¨ng, nhiÖm vô cña tõng khu b¶o tån. + Nhu cÇu cña céng ®ång. + KÕt qu¶ ph©n tÝch chiÕn l−îc, chÝnh s¸ch. 2. X¸c ®Þnh môc tiªu tæng thÓ, môc tiªu cô thÓ: sau khi x¸c ®Þnh ®−îc c¸c vÊn ®Ò, nhu cÇu cÇn gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸, b−íc tiÕp theo sÏ lμ tæng hîp c¸c nhu cÇu ®Ó x¸c ®Þnh môc ®Ých, môc tiªu cña viÖc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸. 3. X¸c ®Þnh c¸c kÕt qu¶ mong ®îi cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc: cã thÓ ®−îc x¸c ®Þnh th«ng qua ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi c¸c bªn liªn quan, nh»m tr¶ lêi ®−îc c©u hái: “§Ó ®¹t ®−îc môc tiªu cÇn ph¶i ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ g×?. 4. C¸c ho¹t ®éng: tiÕp tôc ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi c¸c bªn liªn quan, nh»m tr¶ lêi ®−îc c©u hái: “§Ó cã ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ trªn cÇn ph¶i lμm nh÷ng g×?”. §Ó ®¹t ®−îc mét kÕt qu¶ mong ®îi cÇn cã mét hay nhiÒu ho¹t ®éng liªn quan víi nã?. C¸c ho¹t ®éng lμ mét phÇn quan träng cña chiÕn l−îc hμnh ®éng nh»m ®¹t ®−îc c¸c kÕt qu¶ mong ®îi. Cã thÓ tãm l−îc c¸c b−íc cña tiÕn tr×nh lËp kÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc b»ng s¬ ®å sau: 61 S¬ ®å: 10.1: KÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc 3.2. KÕ ho¹ch hμnh ®éng S¬ ®å 2: KÕ ho¹ch chiÕn l−îc gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ §DSH 3.2. Ph−¬ng ph¸p lËp kÕ ho¹ch Trªn c¬ së c¸c ho¹t ®éng ®−îc x¸c ®Þnh ®Ó ®¹t ®−îc c¸c kÕt qu¶ mong ®îi trong kÕ ho¹ch ho¹t ®éng gi¸m s¸t ®¸nh gi¸, tiÕp tôc ph©n tÝch vÒ thêi gian, nguån lùc (nh©n lùc, tμi chÝnh, ph−¬ng tiÖn vËt t−) ®Ó lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng. §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng sinh häc lμ nh÷ng ho¹t ®éng tèn kÐm vÒ thêi gian, nh©n lùc vμ tμi chÝnh. V× vËy tuú thuéc vμo nguån kinh phÝ vμ nh©n lùc, viÖc lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng nªn tËp trung vμo nh÷ng vÊn ®Ò quan träng nhÊt vμ s¾p xÕp c¸c ho¹t ®éng theo thø tù hîp lý vÒ thêi gian. Cã nhiÒu c¸ch thÓ hiÖn kÕ ho¹ch hμnh ®éng cho c¸c ho¹t ®éng, nh−ng ®Ó ®¬n gi¶n vμ dÔ thùc hiÖn cã thÓ sö dông ma trËn sau ®©y: B¶ng 13: Ma trËn ®Ó lËp kÕ ho¹ch hμnh ®éng cho tõng kÕt qu¶ mong ®îi KÕt qu¶ mong ®îi Ho¹t ®éng Thêi gian Tμi chÝnh/ph−¬ng tiÖn/vËt t− Ai tham gia? Ai chÞu tr¸ch nhiÖm Ho¹t ®éng 1.1.1 KÕt qu¶ 1.1: ... ... ... Ho¹t ®éng 1.1.2 Dùa vμo: + Chøc n¨ng, nhiÖm vô cña KBT. + Nhu cÇu cña céng ®ång Ph©n tÝch nhu cÇu Môc tiªu tæng thÓ Môc tiªu cô thÓ KÕt qu¶ mong ®îi cña b¶o tån §DSH C¸c ho¹t ®éng Ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi c¸c bªn liªn quan Ph©n tÝch s¬ ®å c©y víi c¸c bªn liªn quan Tæng hîp nhu cÇu + Ph©n tÝch chuiÕn l−îc, CS Tr¶ lêi c©u hái: “§Ó ®¹t ®−îc môc tiªu cô thÓ sÏ cÇn cã nh÷ng kÕt qu¶ nμo? Tr¶ lêi c©u hái: “§Ó cã nh÷ng kÕt qu¶ trªn cÇn p ¶i lμm g× ? ... Ho¹t ®éng 2.1.1 Ho¹t ®éng 2.1.2 KÕt qu¶ 1.2: ... ... ... ... §Ó cã c¸c th«ng tin ®−a vμo ma trËn ë b¶ng 13 cã thÓ sö dông c¸c c«ng cô: Kü thuËt ph©n chia dù ¸n thμnh c¸c c«ng viÖc nhá, ph−¬ng ph¸p x©y dùng s¬ ®å m¹ng (®−îc tr×nh bμy chi tiÕt trong m«n häc Qu¶n lý dù ¸n LNXH). ë ®©y chØ giíi thiÖu thªm 2 c¸ch thÓ hiÖn c¸c ho¹t ®éng cña kÕ ho¹ch theo thêi gian kh¸ ®¬n gi¶n vμ dÔ ph©n tÝch b»ng s¬ ®å Gantt hoÆc ma trËn c¸c ho¹t ®éng theo thêi gian theo mÉu sau: Ho¹t ®éng N¨m 1 N¨m 2 N¨m 3 N¨m... Thêi gian E D C B S¬ ®å 3: S¬ ®å Gannt Bμi 11. Ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: sau khi häc xong bμi nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng tr×nh bμy vμ vËn dông ®−îc c¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc. §a d¹ng sinh häc thÓ hiÖn ë 3 cÊp ®é lμ ®a d¹ng di tryÒn, ®a d¹ng loμi vμ ®a d¹ng hÖ sinh th¸i. Do vËy viÖc gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®a d¹ng sinh häc còng ph¶i c¨n cø vμo ba cÊp ®é trªn. Tuy nhiªn trong ph¹m vi bμi gi¶ng nμy, chØ ®Ò cËp ®Õn ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, gi¸m s¸t, ®¸nh gi¸ ®èi víi ®a d¹ng loμi ®éng vËt, ®a d¹ng loμi thùc vËt vμ t¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn khu b¶o tån. 1. §iÒu tra gi¸m s¸t ®a d¹ng loμi ®éng vËt 1.1. LËp tuyÕn ®iÒu tra LËp tuyÕn ®iÒu tra cho ch−¬ng tr×nh gi¸m s¸t lμ rÊt tèn kÐm vμ mÊt thêi gian nh−ng cùc kú quan träng. Sau khi chia khu b¶o tån thμnh c¸c d¹ng sinh c¶nh chÝnh, trªn c¬ së nguån nh©n lùc vμ kinh phÝ sÏ x¸c ®Þnh khu vùc lËp tuyÕn vμ sè tuyÕn ®iÒu tra gi¸m s¸t cÇn lËp vμ sè lÇn lÆp l¹i cho mçi ®ît ®iÒu tra. TuyÕn ®iªu tra nh»m môc ®Ých: Gi¸m s¸t diÔn biÕn cña c¸c loμi ®éng vËt 62 §Ó dÔ ph¸t hiÖn qua c¸c lÇn kiÓm tra, c¸c tuyÕn ®iÒu tra ph¶i ë nh÷ng n¬i dÔ dμng tiÕp cËn nh− tõ hÖ thèng ®−êng lín hay ®−êng mßn s½n cã hoÆc s«ng, suèi nh−ng tuyÕn kh«ng ®−îc trïng víi ®−êng hay s«ng suèi ®ã. C¸c tuyÕn ®iÒu tra cã thÓ c¸ch ®Òu hoÆc kh«ng ®Òu nhau. Tèt nhÊt tuyÕn ®iÒu tra lμ nh÷ng ®−êng th¼ng cã h−íng bÊt kú. Kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c tuyÕn ®iÒu tra tèt 63 nhÊt lμ 1 km nh−ng gÇn nhÊt còng kh«ng d−íi 500m. §Çu mçi tuyÕn ph¶i ®¸nh dÊu b»ng c¸c vËt liÖu kh«ng bÞ mÊt sau nhiÒu n¨m (nilon mμu, s¬n). LËp tuyÕn ®iÒu tra trªn hiÖn tr−êng b»ng ®Þa bμn vμ cäc tiªu vμ ®−îc ph¸t dän râ rμng. Trªn tuyÕn ®iÒu tra ®−îc lËp, ®¸nh dÊu chia ®o¹n theo cù ly 100m ®Ó phôc vô c¸c ho¹t ®éng sau nμy (nh− lËp tuyÕn ngang, ®Æt bÉy thó nhá, ®Æt l−íi mê,...). NÕu tuyÕn ®i qua nhiÒu d¹ng sinh c¶nh kh¸c nhau th× ë mçi d¹ng sinh c¶nh cÇn x¸c ®Þnh vμ lμm dÊu mèc ph©n ®Þnh. 1.2. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c loμi thó Thó lμ mét trong nh÷ng nhãm sinh vËt quan träng cña ho¹t ®éng b¶o tån. Sù ph¸t triÓn hay suy tho¸i cña c¸c loμi thó nãi lªn tÝnh hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng qu¶n lý. 1.2.1. §iÒu tra gi¸m s¸t c¸c quÇn thÓ thó lín Th−êng th× c¸c loμi thó lín ®−îc chó ý hμng ®Çu trong khu b¶o tån vμ ®ã lμ nh÷ng loμi chØ thÞ quan träng. NhiÒu loμi thó cã søc thu hót lín nªn mäi ng−êi dÔ nhí vμ dÔ nhËn d¹ng, vÝ dô nh− Voi, Tª gi¸c, Voäc, V−în. §ã còng lμ nh÷ng loμi cã thÓ dÔ dμng thuyÕt phôc mäi ng−êi ñng hé viÖc b¶o tån h¬n c¸c loμi nhá khã nh×n thÊy. Th−êng th× c¸c loμi thó lín cÇn mét kh«ng gian sèng réng h¬n c¸c loμi kh¸c vμ ®iÒu ®ã còng cã nghÜa nÕu chóng ®−îc b¶o vÖ tèt th× tÊt c¶ c¸c loμi ®éng vËt kh¸c sèng trong cïng sinh c¶nh víi chóng còng ®−îc b¶o vÖ. §«i khi khu b¶o tån ®−îc x©y dùng chØ ®Ó b¶o vÖ loμi chØ thÞ ®ã v× c¸c loμi nμy th−êng chØ cã mÆt ë c¸c sinh c¶nh cßn nguyªn vÑn, nªn khi b¶o tån chóng còng gióp chóng ta b¶o tån c¸c sinh c¶nh nguyªn sinh ®ã. V× vËy, gi¸m s¸t t×nh tr¹ng cña c¸c loμi thó chØ thÞ, c¸c quÇn thÓ thó lín, thó Linh tr−ëng trë thμnh nhiÖm vô quan träng. Tuy nhiªn ®ã còng lμ nhiÖm vô khã kh¨n v× trong thùc tÕ thó lín rÊt dÔ bÞ s¨n b¾n. Gi¸m s¸t c¸c loμi thó lín cÇn ph¶i kiªn tr×, cã thÓ b¾t ®Çu tõ ®iÒu tra kiÓm kª ban ®Çu cho ®Õn tÝnh to¸n chÝnh x¸c mËt ®é. Tuy nhiªn viÖc tÝnh to¸n mËt ®é thó lín lμ rÊt khã kh¨n. §é chÝnh x¸c cña mËt ®é c¸c loμi thó lín cã thÓ n»m ë bÊt kú ®©u trong kho¶ng : thùc tÕ?, −íc tÝnh?, −íc tÝnh cã c¬ së?, pháng ®o¸n? 1.2.2. C¸c ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra gi¸m s¸t quÇn thÓ thó lín Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t quÇn thÓ thó lín vμ c¬ b¶n gåm kiÓm kª sè loμi, tÝnh c¸c chØ sè (hay c¸c xu thÕ biÕn ®æi) cña quÇn thÓ. C¸c ph−¬ng ph¸p nμy rÊt kh¸c nhau vÒ ®é phøc t¹p vμ tÝnh kh¶ thi. C¸c ph−¬ng ph¸p kiÓm kª t−¬ng ®èi dÔ thùc hiÖn nh−ng l¹i kh«ng cung cÊp c¸c sè liÖu vÒ t×nh tr¹ng cña quÇn thÓ. TÝnh to¸n c¸c chØ sè cña quÇn thÓ tuy cã phøc t¹p h¬n vμ cÇn ®Çu t− nhiÒu thêi gian vμ kinh phÝ h¬n nh−ng l¹i cung cÊp nhiÒu th«ng tin cho viÖc ®Ò xuÊt vμ quyÕt ®Þnh c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý. • §iÒu tra kiÓm kª Yªu cÇu quan träng nhÊt trong ®iÒu tra ®éng vËt nãi chung vμ thó nãi riªng lμ ph¶i sö dông thμnh th¹o c¸c b¶n ®å vμ ®¸nh dÊu ®óng vÞ trÝ vÒ th«ng tin c¸c loμi cã ®−îc. Do thiÕu th«ng tin vÒ sù cã mÆt cña c¸c loμi nªn c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸m s¸t cã thÓ b¾t ®Çu theo nh÷ng c¸ch kh¸c nhau: +Tæng hîp c¸c tμi liÖu hiÖn cã: ®ã lμ c¸c b¶n b¸o c¸o vÒ s¨n b¾t, vËn chuyÓn, c¸c s¸ch h−íng dÉn, c¸c b¸o c¸o khoa häc ®· c«ng bè, c¸c b¶n b¸o c¸o tμi chÝnh vμ nÕu cã thÓ c¶ c¸c bé s−u tËp mÉu vËt liªn quan ®Õn khu b¶o tån thiªn nhiªn. Khai th¸c vμ chän c¸c th«ng tin thÝch hîp ®Ó lËp mét danh lôc b−íc ®Çu vÒ tæ thμnh loμi. Danh lôc nμy ®−îc cËp nhËt t− liÖu b»ng ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra tiÕp theo. + Pháng vÊn d©n ®Þa ph−¬ng: pháng vÊn nh÷ng ng−êi sèng trong hoÆc quanh khu b¶o tån thiªn nhiªn (®Æc biÖt lμ thî s¨n). Chän läc vμ chuyÓn t¶i c¸c th«ng tin quan träng cã tÝnh thùc tÕ cao vμo b¶n ®å, kÓ c¶ sè l−îng c¸ thÓ tr−íc ®©y vμ hiÖn nay cña c¸c loμi nÕu thÊy tin t−ëng. TiÕn hμnh ph©n cÊp ®é phong phó theo c¸c møc ®¬n gi¶n ®Ó ph©n biÖt loμi th−êng gÆp, cã gÆp, hiÕm gÆp hoÆc kh«ng gÆp. KÕt qu¶ pháng vÊn thî s¨n hay d©n ®Þa ph−¬ng phô thuéc vμo c¸ch tiÕp cËn vμ th¸i ®é cña ng−êi pháng vÊn. + Trong mét sè tr−êng hîp nÕu loμi ®iÒu tra lμ qu¸ hiÕm (nh− Hæ, Bß x¸m, Voi) chóng ta cã thÓ ¸p dông phiÕu ®iÒu tra thî s¨n. + Quan s¸t c¸c vòng n−íc, c¸c ®iÓm muèi - n¬i mμ ®éng vËt hay lui tíi. C¸c quan s¸t nh− vËy kh«ng chØ cung cÊp c¸c th«ng tin vÒ sè l−îng c¸c loμi mμ cã thÓ c¶ mét sè th«ng tin s¬ bé vÒ 64 kÝch th−íc quÇn thÓ cña chóng. C¸c quan s¸t nμy nªn tËp trung vμo nh÷ng khu vùc hÊp dÉn ®Æc biÖt. Sù hÊp dÉn ®ã th−êng thay ®æi theo n¨m, mïa hoÆc thËm chÝ hμng ngμy. §a sè c¸c tr−êng hîp nμy kh«ng thÓ sö dông c¸c sè liÖu ®ã ®Ó tÝnh mËt ®é cña quÇn thÓ hoÆc thËm chÝ c¶ xu thÕ quÇn thÓ. • C¸c chØ sè (hay xu thÕ) quÇn thÓ ChØ sè quÇn thÓ lμ con sè thÓ hiÖn tÝnh phong phó t−¬ng ®èi cña loμi ë mét vïng trong mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh (sè l−îng c¸c con vËt ®Õm ®−îc). C¸c chØ sè quÇn thÓ thu thËp ®−îc qua nhiÒu thêi kú liªn tiÕp kh¸c nhau b»ng mét ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt cho thÊy xu thÕ ph¸t triÓn hoÆc suy gi¶m cña quÇn thÓ. Cã thÓ x¸c ®Þnh chØ sè quÇn thÓ b»ng ba c¸ch ®¬n gi¶n sau: + Quan s¸t t¹i mét ®iÓm Quan s¸t t¹i vòng n−íc, ®iÓm muèi hoÆc khu vùc hÊp dÉn c¸c thó lín. Ho¹t ®éng quan s¸t ë c¸c ®iÓm nμy ph¶i theo mét quy tr×nh thèng nhÊt: quan s¸t liªn tôc giê/ngμy vμ ph¶i lÆp l¹i 3 - 5 lÇn tÝnh trong mïa ®· ®Þnh. C¸c quan s¸t nh− vËy sÏ gióp ta thÊy ®−îc sù thay ®æi theo ngμy, theo mïa, viÖc sö dông c¸c vòng n−íc vμ ®iÓm muèi cña c¸c loμi kh¸c nhau. §Ó cã kÕt qu¶ tèt cÇn ph¶i bè trÝ khoa häc vÒ nh©n lùc, thêi gian, vÞ trÝ quan s¸t vμ ghi chÐp cÈn thËn c¸c th«ng tin loμi cã mÆt, thêi gian, sè l−îng c¸ thÓ, giíi tÝnh vμ tuæi −íc tÝnh. + §iÒu tra theo c¸c ®−êng ®i bé Cã thÓ dïn