Bài giảng - Chương 2 : Bảo tồn đa dạng sinh học

17 Ch−¬ng 2: B¶o Tån §a D¹ng Sinh Häc Môc ®Ých: Cung cÊp cho sinh viªn kiÕn thøc, kü n¨ng, th¸i ®é cÇn thiÕt ®Ó cã thÓ tham gia vËn ®éng vμ thùc hiÖn c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng + Gi¶i thÝch ®−îc c¸c nguyªn lý cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc + Tr×nh bμy vμ ph©n biÖt ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån vμ c¬ së luËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån §DSH + X¸c ®Þnh vμ cã thÓ vËn dông ®−îc c¸ch tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc. Khung ch−¬ng tr×nh tæng quan toμn ch−¬ng Bμi Môc tiªu Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian Bμi 4: C¬ së vμ nguyªn t¾c cña b¶o tån §DSH + Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm, c¸c c¬ së vμ nguyªn t¾c cña b¶o tån §DSH + B¶o tån §DSH + C¸c c¬ së cña b¶o tån §DSH + C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña b¶o tån §DSH + Tr×nh bμy + §éng n·o + Th¶o luËn nhãm + OHP + Tμi liÖu ph¸t tay + A0, bót viÕt b¶ng + ThÎ mμu, b¶ng ghim/kÑp 2T Bμi 5: C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån §DSH + Ph©n biÖt ®−îc c¸c ph−¬ng thøc vμ c¬ së ph¸p lý trong b¶o tån §DSH + C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån chÝnh + LuËt ph¸p liªn quan ®Õn ho¹t ®éng b¶o tån + Tr×nh bμy + Th¶o luËn nhãm + Bμi tËp t×nh huèng + OHP, Slides + ThÎ mμu, b¶ng + Tμi liÖu ph¸t tay 5T Bμi 6: Tæ chøc, qu¶n lý b¶o tån ®a d¹ng sinh häc + X¸c ®Þnh ®−îc c¸ch tæ chøc qu¶n lý §DSH t¹i c¸c KBT + Gi¶i thÝch ®−îc sù cÇn thiÕt cña c¸c ho¹t ®éng phèi hîp/hç trî trong b¶o tån + Tæ chøc qu¶n lý ®a d¹ng sinh häc t¹i c¸c KBT + C¸c ho¹t ®éng phèi hîp, hç trî trong b¶o tån §DSH + §éng n·o + Tr×nh bμy + Bμi tËp t×nh huèng/bμi giao nhiÖm vô. + ChiÕu Video/h×nh ¶nh + Tμi liÖu ph¸t tay + OHP, slides + B¶n ®å + B¨ng video + ThÎ mμu/b¶ng 5T Bμi 4: C¬ së vμ nguyªn t¾c cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong phÇn nμy sinh viªn cã kh¶ n¨ng: - Tr×nh bμy ®−îc kh¸i niÖm vμ c¸c nguyªn t¾c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. - Gi¶i thÝch ®−îc c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 1. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc 1.1. Kh¸i niÖm Trong tõ ®iÓn §a d¹ng sinh häc vμ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (2001) th× b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®−îc ®Þnh nghÜa lμ "viÖc qu¶n lý mèi t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ng−êi víi c¸c gen, c¸c loμi vμ c¸c hÖ sinh th¸i nh»m mang l¹i lîi Ých lín nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn t¹i ®ång thêi duy tr× tiÒm n¨ng cña chóng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu vμ nguyÖn väng cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai". B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cã thÓ hiÓu lμ gi¶i ph¸p tæng hîp víi môc ®Ých b¶o vÖ sù ®a d¹ng cña c¸c loμi sinh vËt nh»m mang l¹i lîi Ých lín nhÊt cho thÕ hÖ hiÖn t¹i ®ång thêi duy tr× tiÒm n¨ng cña chóng ®Ó ®¸p øng nhu cÇu vμ lîi Ých cña c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai. 18 Nguyªn lý khoa häc cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc chÝnh lμ sinh häc b¶o tån. Sinh häc b¶o tån lμ mét m«n khoa häc ®a ngμnh ®−îc x©y dùng nh»m h¹n chÕ c¸c mèi ®e do¹ ®èi víi ®a d¹ng sinh häc víi hai môc ®Ých (1) t×m hiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc do con ng−êi g©y ra ®èi víi ®a d¹ng sinh häc (2) X©y dùng c¸c ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn ®Ó h¹n chÕ sù suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc. 1.2. Sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Thùc tr¹ng cña ®a d¹ng sinh häc trªn ph¹m vi toμn cÇu lμ ®· vμ ®ang bÞ suy tho¸i nghiªm träng. Suy tho¸i ®a d¹ng sinh häc sÏ dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ to lín vμ kh«ng l−êng tr−íc ®−îc ®èi víi sù tån t¹i vμ ph¸t triÓn cña x· héi loμi ng−êi. §a d¹ng sinh häc cã gi¸ trÞ rÊt lín nh− ®· nªu ë phÇn tr−íc, chÝnh v× thÕ b¶o tån ®a d¹ng lμ viÖc lμm cÇn thiÕt vμ khÈn cÊp hiÖn nay cña nh©n lo¹i. Nh×n chung cã mét sè lý do kh¼ng ®Þnh sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån ®a d¹ng sinh häc lμ: • Lý do kinh tÕ: lý do nμy tr−íc hÕt ®Ò cËp ®Õn gi¸ trÞ kinh tÕ cña ®a d¹ng sinh häc, ®ã lμ nh÷ng s¶n phÈm ®−îc con ng−êi trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp sö dông. • Lý do sinh th¸i: Lý do nμy ®Ò cËp ®Õn viÖc duy tr× c¸c qu¸ tr×nh sinh th¸i c¬ b¶n cña ®a d¹ng sinh häc. §a d¹ng sinh häc ®· t¹o lËp nªn sù c©n b»ng sinh th¸i nhê nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a c¸c loμi víi nhau. C©n b»ng sinh th¸i lμ c¬ së ®Ó ph¸t triÓn bÒn v÷ng c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt vμ n¨ng l−îng trong hÖ sinh th¸i. • Lý do ®¹o ®øc: lý do nμy gióp chóng ta t«n träng c¸c loμi sinh vËt trong qu¸ tr×nh cïng tån t¹i. C¸c loμi sinh vËt tån t¹i kh«ng nhÊt thiÕt phô thuéc vμo gi¸ trÞ sö dông cña chóng vμ sù cÇn thiÕt cña con ng−êi. • Lý do thÈm mü: ®a d¹ng sinh häc ®· t¹o ra nh÷ng dÞch vô tù nhiªn phôc vô nhu cÇu vui ch¬i gi¶i trÝ cña con ng−êi ch¼ng h¹n nh− du lÞch sinh th¸i, th¨m quan,...do ®ã nã gãp phÇn c¶i thiÖn ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi. • Lý do vÒ gi¸ trÞ tiÒm Èn: kh«ng ph¶i c¸c loμi sinh vËt ®Òu cã nh÷ng gi¸ trÞ kinh tÕ, sinh th¸i, ®¹o ®øc, thÈm mü gièng nhau vμ thùc tÕ hiÖn nay chóng ta ch−a x¸c ®Þnh ®−îc hÕt c¸c gi¸ trÞ cña chóng. Mét sè loμi hiÖn ®−îc coi lμ kh«ng cã gi¸ trÞ cã thÓ trë thμnh loμi h÷u Ých hoÆc cã mét gi¸ trÞ lín nμo ®ã trong t−¬ng lai, ®ã chÝnh lμ gi¸ trÞ tiÒm Èn cña ®a d¹ng sinh häc. 2. C¸c c¬ së cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Nh÷ng nç lùc vÒ b¶o tån th−êng h−íng ®Õn viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ®ang bÞ suy gi¶m vÒ sè l−îng vμ ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. Nh−ng ®Ó cã thÓ b¶o tån thμnh c«ng loμi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¾c nghiÖt do con ng−êi t¹o nªn, c¸c nhμ sinh häc vμ c¸c nhμ b¶o tån cÇn ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc tÝnh æn ®Þnh cña quÇn thÓ d−íi nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. §ã lμ liÖu quÇn thÓ cña mét loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng cã thÓ tiÕp tôc tån t¹i hoÆc thËm chÝ ph¸t triÓn trong mét khu b¶o tån ®−îc kh«ng?. §ång thêi c¸c loμi ®ang bÞ suy gi¶m cã cÇn ®Õn sù quan t©m ®Æc biÖt nμo ®Ó tr¸nh khái sù tuyÖt chñng hay kh«ng?. NhiÒu khu b¶o tån ®−îc thμnh lËp ®Ó b¶o vÖ mét sè loμi quÝ hiÕm, biÓu t−îng cho vïng, cho quèc gia hoÆc cã c¸c gi¸ trÞ ®Æc biÖt kh¸c. Tuy nhiªn viÖc khoanh nu«i thμnh c¸c khu b¶o tån ch−a h¼n ®· cã thÓ ng¨n chÆn ®−îc sù tuyÖt chñng kÓ c¶ khi chóng ®−îc ph¸p luËt b¶o vÖ. Nh×n chung c¸c khu b¶o tån chØ ®−îc thμnh lËp sau khi con ng−êi nhËn thÊy ®−îc sù suy gi¶m cña hÇu hÕt c¸c quÇn thÓ vμ loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt trong hoang d·. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh− vËy th× hiÖn tr¹ng cña loμi th−êng thay ®æi theo xu thÕ suy gi¶m nhanh chãng vÒ sè l−îng vμ dÇn tiÕn tíi tuyÖt chñng. Cïng lóc ®ã c¸c c¸ thÓ n»m ngoμi ranh giíi khu b¶o tån vÉn tiÕp tôc bÞ ®e do¹ do kh«ng ®−îc b¶o vÖ ®óng møc. Theo nguyªn t¾c chung th× mét kÕ ho¹ch b¶o tån thÝch hîp cho mét loμi ®ßi hái cμng nhiÒu c¸ thÓ ®−îc b¶o tån cμng tèt trong mét diÖn tÝch lín nhÊt cã thÓ ®−îc cña khu vùc cÇn ®−îc b¶o vÖ. Qua kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhiÒu nhμ khoa häc ®èi víi b¶o tån quÇn thÓ cho thÊy cÇn cã c¸c quÇn thÓ ®ñ lín ®Ó b¶o tån hÇu hÕt c¸c loμi. Nh÷ng quÇn thÓ nhá th−êng dÔ cã c¬ bÞ tuyÖt chñng côc bé v× 3 nguyªn nh©n chÝnh lμ: • MÊt tÝnh biÕn dÞ di truyÒn, giao phèi hÑp vμ l¹c dßng gen • Nh÷ng dao ®éng vÒ sè l−îng quÇn thÓ do nh÷ng biÕn ®éng ngÉu nhiªn gi÷a tû lÖ sinh vμ tû lÖ chÕt. 19 • Nh÷ng biÕn ®éng m«i tr−êng do nh÷ng biÕn ®æi vÒ sù b¾t måi, c¹nh tranh, dÞch bÖnh, nguån thøc ¨n còng nh− c¸c rñi ro, thiªn tai x¶y ra bÊt th−êng. 3. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Theo khuyÕn nghÞ cña c¸c nhμ nghiªn cøu b¶o tån, khi tiÕn hμnh nghiªn cøu vμ triÓn khai viÖc ph¸t triÓn chiÕn l−îc ®a d¹ng sinh häc, cÇn ph¶i tu©n thñ 10 nguyªn t¾c chØ ®¹o c¬ b¶n sau: 1. Mäi d¹ng cña sù sèng lμ ®éc nhÊt vμ cÇn thiÕt vμ mäi ng−êi ph¶i nhËn thøc ®−îc ®iÒu ®ã. 2. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc lμ mét d¹ng ®Çu t− ®em l¹i lîi Ých lín cho ®Þa ph−¬ng, cho ®Êt n−íc vμ toμn cÇu. 3. Chi phÝ vμ lîi Ých cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ph¶i ®−îc chia ®Òu cho mäi ®Êt n−íc vμ mäi ng−êi trong mçi ®Êt n−íc. 4. V× lμ mét phÇn cña c¸c cè g¾ng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ®ßi hái nh÷ng biÕn ®æi lín vÒ h×nh mÉu vμ thùc tiÔn cña ph¸t triÓn kinh tÕ toμn cÇu. 5. T¨ng kinh phÝ cho b¶o tån ®a d¹ng sinh häc tù nã kh«ng lμm gi¶m mÊt m¸t ®a d¹ng sinh häc. CÇn ph¶i thùc hiÖn c¶i c¸ch chÝnh s¸ch vμ tæ chøc ®Ó t¹o ra c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó nguån kinh phÝ ®−îc sö dông mét c¸ch cã hiÖu qu¶. 6. Mçi ®Þa ph−¬ng, ®Êt n−íc vμ toμn cÇu ®Òu cã c¸c −u tiªn kh¸c nhau vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc vμ chóng cÇn ®−îc xem xÐt khi x©y dùng chiÕn l−îc b¶o tån. Mäi quèc gia vμ mäi céng ®ång ®Òu quan t©m ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc riªng cña m×nh, nh−ng kh«ng nªn chØ tËp trung cho riªng mét sè hÖ sinh th¸i hay c¸c ®Êt n−íc giμu cã vÒ loμi. 7. B¶o tån ®a d¹ng sinh häc chØ cã thÓ ®−îc duy tr× khi nhËn thøc vμ quan t©m cña mäi ng−êi d©n ®−îc ®Ò cao vμ khi c¸c nhμ lμm chÝnh s¸ch nhËn ®−îc th«ng tin ®¸ng tin cËy lμm c¬ së x©y dùng chÝnh s¸ch.(TL) 8. Ho¹t ®éng b¶o tån ®a d¹ng sinh häc ph¶i ®−îc lªn kÕ ho¹ch vμ ®−îc thùc hiÖn ë ph¹m vi ®· ®−îc c¸c tiªu chuÈn sinh th¸i vμ x· héi x¸c ®Þnh. Ho¹t ®éng cÇn tËp trung vμo n¬i cã ng−êi d©n hiÖn ®ang sinh sèng vμ lμm viÖc vμ trong c¸c vïng rõng cÊm hoang d·. 9. §a d¹ng v¨n ho¸ g¾n liÒn víi ®a d¹ng sinh häc. HiÓu biÕt cña nh©n lo¹i vÒ ®a d¹ng sinh häc còng nh− viÖc qu¶n lý, sö dông ®a d¹ng sinh häc ®Òu n»m trong ®a d¹ng v¨n ho¸. Do ®ã b¶o tån ®a d¹ng sinh häc gãp phÇn t¨ng c−êng c¸c gi¸ trÞ vμ sù thèng nhÊt v¨n ho¸ vμ ng−îc l¹i. 10. T¨ng c−êng sù tham gia cña ng−êi d©n, quan t©m tíi c¸c quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi, t¨ng c−êng gi¸o dôc vμ th«ng tin vμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng tæ chøc lμ nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n cña b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. (Nguån: NguyÔn Hoμng NghÜa, 1994) IUCN, UNEP, WWF (1991) còng ®· ®−a ra 9 nguyªn t¾c sèng bÒn v÷ng liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc: 1. T«n träng vμ quan t©m ®Õn cuéc sèng cña céng ®ång 2. C¶i thiÖn chÊt l−îng cuéc sèng con ng−êi 3. B¶o vÖ sù sèng vμ tÝnh ®a d¹ng cña tr¸i ®Êt 4. H¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc lμm suy gi¶m nguån tμi nguyªn kh«ng t¸i t¹o 5. Gi÷ v÷ng/duy tr× kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña tr¸i ®Êt 6. Thay ®æi th¸i ®é vμ thãi quen cña con ng−êi. 7. Cho phÐp c¸c céng ®ång tù qu¶n lý lÊy m«i tr−êng cña m×nh. 8. Mét quèc gia thèng nhÊt t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn vμ b¶o tån 9. CÇn t¹o ra mét c¬ cÊu liªn minh toμn cÇu trong b¶o tån §DSH Bμi 5: C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng: + Ph©n biÖt ®−îc c¸c ph−¬ng thøc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc + Tr×nh bμy ®−îc luËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. 1. C¸c ph−¬ng thøc b¶o tån chÝnh §Ó b¶o tån nguån tμi nguyªn ®éng thùc vËt nãi riªng vμ ®a d¹ng sinh häc nãi chung, hiÖn nay cã 2 ph−¬ng thøc chñ yÕu ®ã lμ b¶o tån t¹i chç (In - situ) vμ b¶o tån chuyÓn chç (Ex- situ). Ngoμi 2 ph−¬ng thøc b¶o tån kÓ trªn, gÇn ®©y trªn thÕ giíi ng−êi ta cßn chó träng ®Õn mét h×nh thøc 20 b¶o tån míi gäi lμ b¶o tån circa situ. Ph−¬ng thøc b¶o tån nμy ra ®êi nh»m b¶o tån nguån gen cña mét sè loμi c©y h÷u Ých vμ cã gi¸ trÞ kinh tÕ ngay trªn c¸c trang tr¹i. Ph−¬ng thøc b¶o tån nμy còng chó träng ®Õn vai trß cña ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng trong viÖc duy tr× nguån gen cña nh÷ng loμi c©y cã gi¸ trÞ trªn trang tr¹i mμ kh«ng tån t¹i trong c¸c khu b¶o tån (Kanowski and Boshier, 1997). HiÖn nay trong ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y cña Tr−êng §¹i häc L©m NghiÖp ViÖt Nam cßn ®Ò cËp ®Õn ph−¬ng thøc b¶o tån "néi vi kÕt hîp ngo¹i vi" mÆc dï ph−¬ng thøc nμy ch−a ®−îc ®Ò cËp trong trong s¸ch, t¹p chÝ chuyªn nghμnh. 1.1. B¶o tån t¹i chç (In - situ conservation): Ph−¬ng thøc nμy nh»m b¶o tån c¸c hÖ sinh th¸i vμ c¸c sinh c¶nh tù nhiªn ®Ó duy tr× vμ kh«i phôc quÇn thÓ c¸c loμi trong m«i tr−êng tù nhiªn cña chóng. §èi víi c¸c loμi ®−îc thuÇn ho¸, b¶o tån in - situ lμ b¶o tån chóng trong m«i tr−êng sèng n¬i ®· h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn c¸c ®Æc ®iÓm ®Æc tr−ng cña chóng. Do vËy b¶o tån in - situ còng lμ h×nh thøc lý t−ëng trong b¶o tån nguån gen. ë nh÷ng n¬i cã thÓ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ cã hiÖu qña th× b¶o tån in - situ cho c¶ hÖ sinh th¸i lμ ph−¬ng ph¸p lý t−ëng. Ch¼ng h¹n ®Ó b¶o tån nguån gen c©y rõng th× ph−¬ng thøc b¶o tån in - situ ®−îc thÓ hiÖn qua viÖc x©y dùng c¸c khu dù tr÷ thiªn nhiªn nghiªm ngÆt, x¸c lËp t×nh tr¹ng hîp ph¸p trong c¸c ®¬n vÞ lín h¬n nh− c¸c khu rõng cÊm vμ c¸c c«ng viªn quèc gia. Lo¹i h×nh b¶o tån t¹i chç hiÖn ®ang ®−îc ph¸t triÓn m¹nh trªn thÕ giíi lμ viÖc x©y dùng c¸c khu b¶o tån. Khu b¶o tån lμ mét vïng ®Êt hay biÓn ®Æc biÖt ®−îc dμnh cho viÖc b¶o vÖ vμ duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc, c¸c tμi nguyªn thiªn nhiªn, tμi nguyªn v¨n ho¸ vμ ®−îc qu¶n lý b»ng c¸c h×nh thøc hîp ph¸p hay c¸c h×nh thøc h÷u hiÖu kh¸c (IUCN, 1994 trong Ph¹m NhËt, 1999). Lo¹i h×nh vμ ph©n h¹ng c¸c lo¹i h×nh khu b¶o tån ë c¸c quèc gia trªn thÕ giíi hiÖn cã nhiÒu ®iÓm kh¸c nhau. IUCN (1994 trong Ph¹m NhËt, 1999) ®· ®−a ra 6 lo¹i h×nh khu b¶o vÖ nh− sau: • Khu b¶o vÖ nghiªm ngÆt (Strict Protection): gåm hai h×nh thøc + Khu dù tr÷ thiªn nhiªn nghiªm ngÆt (Strict nature reserve, Ia): lμ vïng ®Êt hoÆc biÓn chøa mét sè hÖ sinh th¸i næi bËt hoÆc ®¹i diÖn, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sinh vËt, ®Þa lý hoÆc nh÷ng loμi nguyªn sinh phôc vô cho nghiªn cøu khoa häc, quan tr¾c m«i tr−êng, gi¸o dôc vμ ®Ó duy tr× nguån tμi nguyªn di truyÒn trong mét tr¹ng th¸i ®éng vμ tiÕn ho¸. + Vïng hoang d· (Wilderness area, Ib): lμ vïng ®Êt réng lín ch−a bÞ t¸c ®éng hay biÕn ®æi ®¸ng kÓ hoÆc lμ vïng biÓn cßn gi÷ l¹i ®−îc nh÷ng ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña nã, kh«ng bÞ ¶nh h−ëng th−êng xuyªn vμ lμ n¬i sèng ®Çy ý nghÜa mμ viÖc b¶o tån nh»m gi÷ ®−îc c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña nã. • V−ên quèc gia (National park, II) hay khu b¶o tån hÖ sinh th¸i vμ gi¶i trÝ (Ecosystem conservation and recreation): II Lμ vïng ®Êt hoÆc biÓn tù nhiªn ®−îc quy ho¹ch ®Ó (a) b¶o vÖ sù toμn vÑn sinh th¸i cña mét hoÆc nhiÒu hÖ sinh th¸i cho c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vμ mai sau; (b) lo¹i bá sù khai th¸c hoÆc chiÕm dông kh«ng mang tÝnh tù nhiªn ®èi víi nh÷ng môc ®Ých cña vïng ®Êt vμ (c) t¹o c¬ së nÒn mãng cho tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng khoa häc, gi¸o dôc, vui ch¬i, gi¶i trÝ vμ tham quan mμ c¸c ho¹t ®éng ®ã ph¶i phï hîp víi v¨n ho¸ vμ m«i tr−êng. V−ên Quèc gia hoÆc khu b¶o tån hÖ sinh th¸i vμ gi¶i trÝ thÓ hiÖn mét h×nh mÉu tiªu biÓu cho tr¹ng th¸i tù nhiªn cña mét vïng ®Þa lý, mét quÇn x· sinh häc vμ tμi nguyªn di truyÒn, nh÷ng loμi cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng ®Ó t¹o ra tÝnh æn ®Þnh vμ ®a d¹ng. • Th¾ng c¶nh thiªn nhiªn (Natural monument)/ B¶o tån ®Æc ®iÓm tù nhiªn (Conservation of natural feature): III Lμ vïng ®Êt bao gåm mét hoÆc nhiÒu ®Æc ®iÓm tù nhiªn hoÆc v¨n ho¸ næi bËt hoÆc cã gi¸ trÞ ®éc ®¸o phôc vô cho môc ®Ých thuyÕt minh, gi¸o dôc vμ th−ëng ngo¹n cña nh©n d©n. • Khu b¶o tån thiªn nhiªn cã qu¶n lý (Conservation through active management)/ Khu b¶o tån sinh c¶nh/b¶o tån loμi (Habitat Species management area): IV Lμ mét vïng ®Êt hay biÓn b¾t buéc ph¶i can thiÖp tÝch cùc cho môc tiªu qu¶n lý ®Ó ®¶m b¶o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho viÖc b¶o vÖ nh÷ng loμi cã tÇm quan träng quèc gia, nh÷ng nhãm loμi, quÇn x· sinh häc hoÆc c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn cña m«i tr−êng n¬i mμ chóng cÇn cã sù qu¶n lý ®Æc biÖt ®Ó tån t¹i l©u dμi. Nghiªn cøu khoa häc, quan tr¾c m«i tr−êng vμ phôc vô gi¸o dôc lμ nh÷ng ho¹t ®éng thÝch hîp víi lo¹i h×nh nμy. 21 • Khu b¶o tån c¶nh quan ®Êt liÒn/c¶nh quan biÓn (Protected Landscape/Seascape): V Lμ mét vïng ®Êt hay biÓn l©n cËn, n¬i t¸c ®éng gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn ®−îc diÔn ra th−êng xuyªn. Môc tiªu qu¶n lý vμ duy tr× nh÷ng c¶nh quan cã tÇm quan träng quèc gia thÓ hiÖn tÝnh chÊt t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ng−êi víi ®Êt hoÆc biÓn. Nh÷ng khu nμy mang tÝnh chÊt kÕt hîp gi÷a v¨n ho¸ vμ c¶nh quan tù nhiªn cã gi¸ trÞ thÈm mü cao vμ ®ã còng lμ n¬i phôc vô môc ®Ých ®a d¹ng sinh th¸i, khoa häc, v¨n ho¸ vμ gi¸o dôc. • Khu sö dông bÒn v÷ng c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn (Sustainable use of natural ecosystem) hay Khu qu¶n lý tμi nguyªn (Managed resource protected area): VI Mét vïng chøa c¸c hÖ thèng tù nhiªn ch−a hoÆc Ýt bÞ biÕn ®æi ®−îc qu¶n lý b¶o vÖ mét c¸ch ch¾c ch¾n dμi h¹n võa duy tr× tÝnh ®a d¹ng sinh häc ®ång thêi cã kh¶ n¨ng cung cÊp bÒn v÷ng c¸c s¶n phÈm ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña con ng−êi. 1.2. B¶o tån chuyÓn chç (Ex - situ conservation) B¶o tån chuyÓn chç lμ mét bé phËn quan träng trong chiÕn l−îc tæng hîp nh»m b¶o vÖ c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt diÖt. §©y lμ ph−¬ng thøc b¶o tån c¸c hîp phÇn cña ®a d¹ng sinh häc bªn ngoμi sinh c¶nh tù nhiªn cña chóng. Thùc tÕ, b¶o tån chuyÓn chç hay b¶o tån n¬i kh¸c lμ ph−¬ng thøc b¶o tån c¸c c¸ thÓ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh©n t¹o d−íi sù gi¸m s¸t cña con ng−êi. §èi víi nhiÒu loμi hiÕm th× b¶o tån t¹i chç ch−a ph¶i lμ gi¶i ph¸p kh¶ thi nhÊt ®Æc biÖt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ¸p lùc cña con ng−êi ngμy cμng gia t¨ng. NÕu quÇn thÓ cßn l¹i lμ qu¸ nhá ®Ó tiÕp tôc tån t¹i, hoÆc nÕu nh− tÊt c¶ nh÷ng c¸ thÓ cßn l¹i ®−îc t×m thÊy ë ngoμi khu b¶o vÖ th× b¶o tån t¹i chç sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶. Trong tr−êng hîp nμy, gi¶i ph¸p duy nhÊt ®Ó ng¨n cho loμi khái bÞ tuyÖt chñng lμ b¶o tån chuyÓn chç. B¶o tån chuyÓn chç th−êng gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n nh−: chi phÝ lín, khã nghiªn cøu ®èi víi c¸c loμi cã vßng ®êi phøc t¹p, cã chÕ ®é dinh d−ìng thay ®æi mçi khi chóng lín lªn vμ do ®ã m«i tr−êng sèng cña chóng thay ®æi theo, vμ khã ¸p dông cho c¸c loμi kh«ng thÓ sinh s¶n (®éng vËt) hoÆc t¸i sinh (thùc vËt) ngoμi m«i tr−êng sèng tù nhiªn. *Mét sè h×nh thøc b¶o tån chuyÓn chç th−êng gÆp: V−ên ®éng vËt hay v−ên thó (Zoo): V−ên ®éng vËt tr−íc ®©y cã truyÒn thèng lμ ®Æc biÖt quan t©m ®Õn c¸c loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng. Trong vμi ba chôc n¨m trë l¹i ®©y, môc tiªu cu¶ c¸c v−ên ®éng vËt ®· cã nhiÒu thay ®æi, trë thμnh n¬i nhËn nu«i c¸c loμi ®éng vËt ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng vμ phôc vô nghiªn cøu. C¸c v−ên ®éng vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay ®ang nu«i kho¶ng trªn 500.000 loμi ®éng vËt cã x−¬ng sèng ë c¹n, ®¹i diÖn cho 3000 loμi thó,chim, bß s¸t vμ Õch nh¸i (Conway, 1998 trong Ph¹m NhËt, 1999). PhÇn lín môc ®Ých cña c¸c v−ên ®éng vËt hiÖn nay lμ g©y nu«i c¸c quÇn thÓ ®éng vËt hiÕm vμ ®ang bÞ ®e do¹ tuyÖt chñng trªn thÕ giíi. ViÖc nghiªn cøu ë c¸c v−ên ®éng vËt ®ang ®−îc chó ý nhiÒu vμ c¸c nhμ khoa häc ®ang cè g¾ng t×m mäi biÖn ph¸p tèi −u ®Ó nh©n gièng, phßng chèng bÖnh tËt. TÊt nhiªn cã nhiÒu vÊn ®Ò vÒ kü thuËt nh©n nu«i, sinh th¸i vμ tËp tÝnhh loμi còng nh− viÖc th¶ c¸c loμi trë vÒ víi m«i tr−êng sèng tù nhiªn ®ang ®Æt ra cho c«ng t¸c nh©n nu«i mμ c¸c v−ên ®éng vËt cÇn gi¶i quyÕt. BÓ nu«i (Aquarium): Tr−íc kia bÓ nu«i th−êng chØ dïng ®Ó tr−ng bμy c¸c loμi c¸ l¹ vμ hÊp dÉn kh¸ch tham quan. GÇn ®©y ®Ó ®èi phã tr−íc nguy c¬ tuyÖt chñng cña nhiÒu loμi sinh vËt sèng ë n−íc, c¸c chuyªn gia vÒ c¸, thó biÓn vμ san h« ®· cïng hîp t¸c víi c¸c ViÖn nghiªn cøu biÓn, c¸c thuû cung vμ c¸c bÓ nu«i tæ chøc nh©n nu«i b¶o tån c¸c loμi ®ang ®−îc quan t©m. Cã kho¶ng 580.000 loμi c¸ ®ang ®−îc nu«i gi÷ trong bÓ nu«i (Olney and Ellis, 1991 trong Ph¹m NhËt, 1999). C¸c ch−¬ng tr×nh g©y gièng c¸c loμi c¸ biÓn vμ san h« hiÖn cßn trong giai ®o¹n khëi ®Çu, song ®©y lμ mét lÜnh vùc nghiªn cøu cã nhiÒu triÓn väng. V−ên thùc vËt (Botanic garden) HiÖn nay cã kho¶ng 1500 v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi ®· cã c¸c bé s−u tËp cña c¸c loμi thùc vËt chÝnh. §ã thùc sù lμ mét nç lùc lín trong sù nghiÖp b¶o tån thùc vËt. C¸c v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi hiÖn nay ®ang qu¶n lÝ Ýt nhÊt lμ 35000 loμi thùc vËt chiÕm kho¶ng 15% sè loμi thùc vËt toμn cÇu (IUCN/WWF, 1989; Given, 1994 trong Ph¹m NhËt, 1999). V−ên thùc vËt lín nhÊt 22 trªn thÕ giíi lμ V−ên thùc vËt Hoμng gia Anh ë Kew cã kho¶ng 25000 loμi thùc vËt ®· ®−îc trång, b»ng kho¶ng 10% sè loμi thùc vËt trªn thÕ giíi, trong ®ã cã 2700 loμi ®· ®−îc liÖt kª vμo S¸ch §á thÕ giíi (Reid and Miller, 1989 trong Ph¹m NhËt, 1999). V−ên thùc vËt hiÖn ®ang cã xu thÕ tËp trung vμo gieo trång c¸c loμi c©y quý hiÕm ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng. V−ên thùc vËt gãp phÇn quan träng trong viÖc b¶o tån thùc vËt v× c¸c bé s−u tËp sèng cña chóng còng nh− c¸c bé tiªu b¶n kh« lμ mét trong nh÷ng nguån th«ng tin tèt nhÊt vÒ ph©n bè còng nh− yªu cÇu vÒ n¬i c− tró cña thùc vËt. Ban th− ký b¶o tån c¸c v−ên thùc vËt (Botanic Garden Conservation Secretariat-BGCS) cña IUCN ®· ®−îc thμnh lËp ®Ó ®iÒu phèi nh÷ng ho¹t ®éng b¶o tån cña c¸c v−ên thùc vËt trªn thÕ giíi (BGCS, 1987 trong Ph¹m NhËt, 1999). C¸c −u tiªn cña ch−¬ng tr×nh nμy lμ x©y dùng mét hÖ thèng c¬ së d÷ liÖu toμn cÇu ®Ó phèi hîp c¸c ho¹t ®éng thu mÉu còng nh− x¸c ®Þnh c¸c loμi quan träng ch−a ®−îc hiÓu biÕt ®Çy ®ñ hay nh÷ng loμi kh«ng cßn t×m thÊy trong tù nhiªn. Ng©n hμng h¹t gièng (Seed bank): H¹t cña nhiÒu loμi thùc vËt cã thÓ gi÷ vμ b¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn kh«, l¹nh nªn ngoμi viÖc trång c©y, c¸c v−ên thùc vËt vμ viÖn nghiªn cøu ®· x©y dùng bé s−u tËp vÒ h¹t. §©y ®−îc coi lμ c¸c bé s−u tËp hay lμ ng©n hμng h¹t gièng. Kh¶ n¨ng tån t¹i l©u dμi cña h¹t ®Æc biÖt cã gi¸ trÞ cho viÖc b¶o tån Ex - situ v× nã cho phÐp b¶o tån h¹t trong mét kh«ng gian nhá, chi phÝ thÊp. HiÖn cã h¬n 50 ng©n hμng h¹t gièng trªn thÕ giíi, trong ®ã nhiÒu ng©n hμng h¹t gièng ®−îc ®Æt t¹i c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vμ ®−îc ®iÒu phèi tÝch cùc bëi nhãm t− vÊn vÒ nghiªn cøu n«ng nghiÖp Quèc tÕ (Consultative Group on International Agricultural Research - CGIAR) (Ph¹m NhËt, 1999). 1.3. Sù liªn quan gi÷a 2 ph−¬ng thøc b¶o tån B¶o tån Ex - situ vμ b¶o tån In - situ ph¶i ®−îc nh×n nhËn lμ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn cã tÝnh bæ sung cho nhau (Robinson, 1992). Nh÷ng c¸ thÓ tõ c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån Ex -situ cã thÓ ®−îc th¶ ®Þnh kú ra ngoμi thiªn nhiªn ®Ó t¨ng c−êng cho c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån In- situ. ViÖc nghiªn cøu c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån Ex -situ cã thÓ cung cÊp cho ta nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ®Æc tÝnh sinh häc cña loμi vμ gîi ra nh÷ng chiÕn l−îc b¶o tån míi cho c¸c quÇn thÓ ®−îc b¶o tån+ In - situ. C¸c quÇn thÓ Ex -situ ®−îc b¶o tån tèt sÏ lμm gi¶m nhu cÇu ph¶i b¾t c¸c c¸ thÓ ngoμi hoang d· ®Ó phôc vô môc ®Ých tr−ng bμy hoÆc nghiªn cøu. KÕt qu¶ cña b¶o tån Ex -situ ®èi víi mét loμi sÏ gãp phÇn gi¸o dôc quÇn chóng vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o tån loμi cung nh− b¶o vÖ c¸c c¸ thÓ cña loμi ®ã ngoμi tù nhiªn. Mét ph−¬ng thøc trung gian cÇn cho b¶o tån In -situ vμ b¶o tån Ex - situ lμ sù gi¸m s¸t vμ qu¶n lý chÆt chÏ quÇn thÓ c¸c loμi quý hiÕm, ®ang cã nguy c¬ tuyÖt diÖt trong c¸c khu b¶o vÖ nhá. Nh÷ng quÇn thÓ nμy vÉn cßn mang tÝnh hoang d· song con ng−êi thØnh tho¶ng cã thÓ can thiÖp ®−îc ®Ó tr¸nh sù suy tho¸i sè l−îng quÇn thÓ. ViÖc lùa chän ph−¬ng thøc b¶o tån ph¶i dùa trªn c¬ së luËt ph¸p vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc (c¸c c«ng −íc quèc tÕ, luËt ph¸p cña mçi quèc gia) vμ ®iÒu kiÖn cô thÓ cña tõng quèc gia, tõng vïng. 2. LuËt ph¸p liªn quan ®Õn b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.1. Vai trß cña luËt ph¸p trong b¶o tån ®a d¹ng sinh häc C«ng cô ph¸p chÕ hay luËt ph¸p cã thÓ ®−îc ¸p dông t¹i c¸c cÊp ®Þa ph−¬nng, quèc gia hay quèc tÕ ®Ó b¶o vÖ tÊt c¶ c¸c khÝa c¹nh cña ®a d¹ng sinh häc. C¸c v¨n b¶n ph¸p luËt sÏ cung cÊp ph−¬ng tiÖn vμ ch−¬ng tr×nh ®Ó b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. MÆc dï luËt ph¸p lμ hÕt søc quan träng nh−ng nã chØ lμ c¬ së ph¸p lý cho viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ®éng thùc vËt quan träng ®ang cã nguy c¬ bÞ tuyÖt chñng. Ngoμi ra cÇn ph¶i tæ chøc tèt c«ng t¸c b¶o vÖ cô thÓ còng nh− lμm tèt c«ng t¸c tuyªn truyÒn gi¸o dôc ®Ó nh©n d©n trong vïng tù gi¸c tham gia c«ng t¸c b¶o tån ®a d¹ng sinh häc th× míi thùc hiÖn ®−îc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc mét c¸ch toμn diÖn. 2.2. C¸c tho¶ hiÖp quèc tÕ vÒ b¶o tån ®a d¹ng sinh häc 2.2.1. Lý do B¶o tån ®a d¹ng sinh häc cÇn cã sù tham gia cña c¸c quèc gia trªn toμn thÕ giíi. C¸c c¬ chÕ kiÓm so¸t hiÖn ®ang tån t¹i trªn thÕ giíi ®−îc dùa trªn c¬ së cña mçi quèc gia vμ sù tho¶ hiÖp quèc tÕ lμ t¨ng c−êng kh¶ n¨ng b¶o tån loμi vμ sinh c¶nh (de Klemn, 1993 trong Ph¹m NhËt, 1999). Hîp t¸c quèc tÕ 23 lμ cÇn thiÕt v× mét sè lý do sau: + C¸c loμi ®éng vËt kh«ng cã kh¸i niÖm vÒ biªn giíi trong ph©n bè. Nç lùc b¶o tån lμ ph¶i b¶o vÖ loμi ë tÊt c¶ mäi ®iÓm trong vïng ph©n bè cña chóng. Nh− vËy, sù nç lùc cña mét quèc gia lμ kh«ng hiÖu qu¶ nÕu trong khi ®ã m«i tr−êng sèng cña loμi ®ã ë quèc gia kh¸c ®ang bÞ ph¸ huû. + N¹n bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm sinh häc hiÖn ®ang diÔn ra trªn thÞ tr−êng quèc tÕ. Nhu cÇu lín ë c¸c n−íc giμu cã thÓ sÏ dÉn ®Õn hËu qu¶ khai th¸c qu¸ møc c¸c loμi ë nh÷ng n−íc nghÌo. §Ó ng¨n chÆn viÖc khai th¸c qu¸ møc, viÖc kiÓm so¸t vμ qu¶n lý bu«n b¸n lμ yªu cÇu cÊp thiÕt c¶ trong nhËp khÈu vμ xuÊt khÈu. + Nh÷ng lîi Ých mμ ®a d¹ng sinh häc mang l¹i cã tÇm quan träng quèc tÕ. C¸c quèc gia giμu cã thuéc vïng «n ®íi ®−îc h−ëng lîi tõ ®a d¹ng sinh häc cña vïng nhiÖt ®íi, do ®ã hä cÇn ph¶i s½n sμng gióp ®ì c¸c n−íc nghÌo khã h¬n v× hä ®· tham gia thùc hiÖn viÖc b¶o tån ®a d¹ng sinh häc t¹i ®ã. + RÊt nhiÒu vÊn ®Ò cña c¸c loμi hay c¸c hÖ sinh th¸i bÞ ®e do¹ cã quy m« toμn cÇu nªn ®ßi hái sù hîp t¸c quèc tÕ ®Ó gi¶i quyÕt, vÝ dô nh− viÖc ®¸nh b¾t thuû h¶i s¶n qu¸ møc, s¨n b¾n qu¸ møc, « nhiÔm kh«ng khÝ vμ m−a axit, « nhiÔm s«ng hå, ®¹i d−¬ng, biÕn ®æi khÝ hËu toμn cÇu vμ suy tho¸i tÇng «z«n. 2.2.2. C¸c c«ng −íc quèc tÕ + C«ng −íc vÒ b¶o tån loμi: Tho¶ hiÖp quan träng nhÊt trong viÖc b¶o vÖ c¸c loμi ë quy m« quèc tÕ lμ C«ng −íc vÒ bu«n b¸n c¸c loμi ®ang cã nguy c¬ tuyÖt chñng (Convention