Bài giảng Chẩn đoán bệnh thú y - Vũ Văn Hải

au, làm cho vết thương kín, tránh nhiễm trùng. Tay cầm kim chọc theo phương thẳng đứng. Khi kim đã qua da và thành ngực rồi thì lực cản rất nhẹ. Nếu đúng vị trí xoang ngực thì dịch sẽ chảy ra, nếu chảy ra máu tươi là đã đâm trúng phổi; khi đó cần phải lùi kim ra. Sau khi chọc dò xong phải kéo da lại vị trí cũ và sát trùng. 2. Kiểm nghiệm dịch chọc dò. Dịch chọc dò có thể là dịch thẩm xuất (Exudate) hoặc là dịch thẩm lậu (Transudate). Có thể từ vài mililít đến hàng lít. 85 a) Kiểm tra qua mắt thường. Dịch thẩm xuất đục, để ngoài không khí thì đông lại; dịch thẩm lậu thường trong, để ngoài không khí không đông. b) Hoá nghiệm dịch chọc dò. - Phản ứng Rivalta. Nguyên lý: nếu là dịch thẩm xuất thì có nhiều protein, đặc biệt là Serosamycin, trong dung dịch axit axetic loãng sẽ kết tủa thành vẩn mây trắng. Tiếng hành: cho vào ống đong 100 ml nước cất và hai giọt axit axetic đặc, lắc đều. Lấy dịch chọc dò nhỏ vào 1- 2 giọt. Nếu trong ống đong vẩn đục như mây trắng là phản ứng dương tính (dịch thẩm xuất). Nếu trong suốt là phản ứng âm tính (dịch thẩm lậu). - Phản ứng Mopit (Mopitz). Cho vào ống nghiệm 2 - 3 ml dung dịch kiểm nghiệm, rồi nhỏ vào 1 giọt dung dịch axit axetic 5%. Nếu dung dịch đục, kết tủa là phản ứng dương tính; nếu đục mà không kết tủa là phản ứng âm tính. + Kiểm tra qua kính hiển vi. Dùng 10 ml dịch chọc dò mới lấy, đem ly tâm nhẹ. Lấy 1 giọt cặn ly tâm phiết kính, để khô trong không khí, cố định bằng cồn methylic trong 5 phút, nhuộm bằng giemsa hoặc bằng bleu methylen 1%. Kiểm tra qua vật kính dầu. Nếu thấy một ít hồng cầu trên tiêu bản: có thể do xuất huyết từ vết chọc dò. Nếu thấy rất nhiều hồng cầu: có thể xuất huyết trong xoang ngực. Nếu thấy nhiều bạch cầu, bạch cầu trung tính: có thể viêm màng phổi. Nếu rất nhiều lâm ba cầu: có thể do lao phổi Nếu dịch chọc dò toàn máu: có thể bị ung thư. Vì vậy cần chú ý các tế bào ung thư. V. Khám đờm. Đờm là chất tiết của đường hô hấp khi có bệnh, có khi lẫn cả mảnh thức ăn. 1. Cách lấy đờm. Chuẩn bị khẩu trang, áo blue, găng tay cho người lấy đờm. Cố định gia súc. Chuẩn bị một que bông có cán dài, vô trùng; một cái chậu cũng đã vô trùng. Một người cầm chậu để trước mồm gia súc để hứng. Người thứ hai một tay kéo lưỡi, một tay ấn mạnh vào vùng thanh quản gia súc để gây ho. đờm sẽ bắn ra khi con vật ho. Nếu không gây ho được thì dùng que bông cho trực tiếp vào miệng, ngoáy để lấy đờm. Đờm lấy xong cho vào hộp lồng đã sát trùng, đậy kín và đưa kiểm nghiệm ngay. Nếu không kiểm nghiệm ngay được thì cho thêm vào vài giọt thymol 2% và bảo quan trong tủ lạnh. 2. Kiểm nghiệm đờm. a) Số lượng 86 Đờm nhiều: có thể viêm phổi hoại thư hoá mủ, lao, viêm phế quản mãn. b) Màu sắc. Đờm màu đỏ: có thể xuất huyết phổi. Đờm màu nâu xám: có thể tổ chức phổi bị thối rữa (trong bệnh hoại thư phổi). Đờm có màu rỉ sắt: có thể gặp trong bênh viêm phổi thuỳ, giun phổi. c) Kiểm tra qua kính hiển vi. Nhờ kính hiển vi có thể phát hiện ra hồng cầu, tế bào tổ chức, vi trùng. Làm tiêu bản, nhuộm bằng giemsa hoặc bleu methylen 1%. Soi kính. Nếu thấy nhiều bạch cầu trung tính và lâm ba cầu: có thể do bệnh lao Nếu thấy nhiều hồng cầu: có thể do xuất huyết phổi (bệnh lao). Nếu thấy nhiều tế bào thượng bì: có thể viêm đường hô hấp. Kiểm tra dây chun: lấy cục đờm cho vào cốc, cho thêm 3 - 5 ml dung dịch KOH 10%, đun sôi trên ngon lửa đèn cồn, đem ly tâm; lấy cặn đem soi kính với vật kính 8. Nếu có giây chun thì thấy từng bó, từng chùm trên vi trường. Nếu thấy giây chun thì chứng tỏ bệnh phổi rất nặng. Câu hỏi ôn tập - Tần số hô hấp là gì, cách kiểm tra? - Các thể thở và những rối loạn hô hấp? - Kiểm tra nước mũi, Kiểm tra ho? - Khám ngực bằng cách nhìn và sờ nắn? - Xác định và gõ vùng phổi trâu bò, ngựa? - Các âm bệnh lý có thể có khi gõ và nghe phổi? - Chọc dò xoang ngực, hóa nghiệm dịch chọc dò? Tài liệu tham khảo - Respiratory system- Wikipedia: - Introductory Anatomy: Respiratory System: Dr D.R.Johnson, Centre for Human Biology - Hồ Văn Nam (1979), Chẩn đoán bệnh không lây, NXB Nông nghiệp, Hà Nội. 87 CHƯƠNG IX KHÁM HỆ TIÊU HOÁ Tóm tắt chương Chương này được trình bày trong 23 trang tương đương 9 tiết giảng. Nội dung của chương bao gồm: Kiểm tra nhai, nuốt, ợ hơi, nôn mửa. Khám miệng, khám họng và thực quản, khám diều (gia cầm) Khám dạ dày loài nhai lại: khám dạ dày đơn, kiểm tra chất chứa trong dạ dày, khám ruột Kiểm tra phân, chọc dò xoang bụng, khám gan Mục tiêu của chương Sau khi học xong chương này, người học sẽ được cung cấp những kiến thức về vai trò của bộ máy tiêu hóa; những bệnh thường gặp của bộ máy tiêu hóa ở gia súc và cách chẩn đoán bệnh dựa trên các kỹ năng khám lâm sàng cơ bản và khám chuyên biệt. Nội dung của chương Bộ máy tiêu hoá là một cái ống rỗng bắt đầu từ miệng tới hậu môn, gồm ống tiêu hoá và các tuyến tiêu hoá: tuyến nước bọt, gan, tuỵ. Ngoài hai phần miệng và hậu môn ta có thể thăm khám trực tiếp được, còn lại phần lớn bộ máy tiêu hoá đầu nắm trong ổ bụng, muốn thăm khám đòi hỏi phải kết hợp nhiều phương pháp: hỏi bệnh, khám lâm sàng và cận lâm sang (chọc dò, thông thực quản, dạ dày, ruột, X - quang, soi ổ bụng, xét nghiệm phân và chất chứa trong dạ dày). Những bệnh về tiêu hoá chiếm một tỷ lệ khá quan trọng trong các bệnh nội khoa ở Việt Nam, (ở người, theo thống kê của bệnh viện Bạch Mai từ 1959 – 1968 bệnh tiêu hoá chiếm 20% và tỷ lệ tử vong chiếm gần 20% tổng số các bệnh nội khoa nói chung). Hệ tiêu hoá đảm nhận chức năng quan trọng là thu nạp các chất dinh dưỡng có từ thức ăn và bài thải những chất cặn bã. Hàng ngày nó phải tiếp nhận đủ thứ hỗn hợp thức ăn. Nên nó chịu tác động của rất nhiều yếu tố. Quá trình tiêu hoá là một quá trình cơ học, hoá học sinh vật học, những thay đổi bệnh lý cũng sẽ biểu hiện cả trên các mặt: những triệu chứng chức năng, triệu chứng thực thể và triệu chứng cận lâm sàng. Những bệnh của bộ máy tiêu hoá có liên quan mật thiết đến toàn thân và ngược lại những bệnh của toàn thân cũng có những biểu hiện trên tiêu hoá. Do đó khi khám bộ máy tiêu hoá phải chú ý tới toàn thân và các bộ phận khác. Việc phát hiện kịp thời bệnh ở đường tiêu hóa để có biện pháp phòng trị là rất cần thiết. Có nhiều nguyên nhân gây rối loạn hoạt động của hệ tiêu hoá. Nhưng chủ yếu là chế độ ăn, khẩu phần ăn, chế độ nuôi dưỡng và sử dụng gia súc. Lúc đầu thường chỉ là những rối loạn chức năng, nhưng khi kéo dài sẽ trở thành những biến đổi bệnh lý. Rối loạn ở đường tiêu hoá có thể do bệnh trực tiếp ở đường tiêu hóa, cũng có thể do ảnh hưởng của các khí quan khác bên trong cơ thể như phổi, tim. I. Kiểm tra ăn uống. 1. Cách lấy thức ăn và nước uống. 88 Ngựa: lấy thức ăn bằng môi; trâu, bò: dùng lưỡi; lợn: dùng cả mõm Nếu miệng, lợi, răng lưỡi bị bệnh có thể làm động tác lấy thức ăn thay đổi. - Kém ăn: do sốt cao, bệnh ở đường tiêu hoá - Kén ăn: con vật có thể thích thức ăn tinh khác thường do pH dạ dày tăng; thích ăn thức ăn thô xanh do pH dạ dày giảm. - Ăn nhiều: do đói lâu ngày, con vật mới hồi phục sau khi bị bệnh, đái tháo đường. - Ăn bậy (vớ gì ăn nấy): do thiếu chất, thường là một số nguyên tố can xi, phốt pho, đồng, kẽm... hoặc do dịch vị quá chua, do thần kinh rối loạn (bệnh dại). - Uống nhiều nước: do thức ăn khô, do trời nóng, do bị đái tháo đường, nôn mửa, ỉa chảy; hoặc trong một số bệnh truyền nhiễm. - Uống nước giảm: do tắc ruột, liệt thần kinh mặt. II. Kiểm tra nhai Ngựa: đầu ngẩng hoặc cúi khi nhai, miệng ngậm Trâu bò: thường ngẩng đầu khi nhai, há miệng Rối loạn khi nhai - Nhai chậm, thỉnh thoảng ngừng nhai: do sốt cao, bệnh dạ dày. - Nhai nhẹ, nhai đau: bệnh ở răng, viêm lợi. - Hàm răng khép chặt lại: gặp trong bệnh viêm não tuỷ truyền nhiễm, chó dại (có khi là nhai không hay còn gọi là nghiến răng). Nhai lại: đây là một đặc điểm sinh lý bình thường của loài nhai lại, nó liên hệ mật thiết với hoạt động bình thường của dạ cỏ, dạ tổ ong, dạ lá sách và dạ múi khế. Kiểm tra nhai lại không chỉ có ý nghĩa chẩn đoán bệnh mà còn có thể đánh giá được tiên lượng. Nhai lại là một phản xạ phức tạp: đầu tiên thức ăn chứa trong dạ tổ ong kích thích cơ quan thụ cảm ở rãnh thực quản và dạ tổ ong. Những xung động theo thần kinh hướng tâm của thần kinh giao cảm truyền đến trung khu nhai lại, đến hạch thần kinh mê tẩu, phản xạ tiếp tục theo dây li tâm của thần kinh mê tẩu truyền đến rãnh thực quản, dạ tổ ong, cơ vân của thực quản và hầu. Các cơ co bóp đẩy thức ăn ngược trở lại miệng, để nhai lại và nuốt thẳng xuống dạ lá sách, rồi dạ múi khế. Thức ăn trong dạ tổ ong ít dần, áp lực trong dạ lá sách, dạ múi khế tăng dần làm mất hưng phấn ở trung khu nhai lại, dẫn đến con vật thôi không nhai lại. Quá trình trên lại được lặp lại khi con vật tiếp tục ăn vào. Bò khoẻ: sau khi ăn 30 - 90 phút bắt đầu nhai lại, mỗi lần nhai kéo dài 50 - 60 - phút, mỗi miếng nhai lại 40 - 80 lần, một ngày đêm nhai lại 6 - 8 lần. Dê, cừu nhai lại nhanh hơn bò và khi gặp những kích thích lạ thì ngừng lại, rồi lại nhai tiếp. Nhai lại thay đổi là dấu hiệu bệnh lý ở dạ dày trước, các bệnh gây sốt cao và nhiều bệnh khác. - Nhai lại chậm và yếu: sau khi ăn, nhai lại xuất hiện chậm, động tác kéo dài và yếu. - Số lần nhai lại ít và ngắn: có khi 1 - 3 lần/ngày đêm, mỗi lần nhai lại không quá nửa giờ. 89 - Nhai lại đau lúc đẩy thức ăn lên: trong bệnh viêm dạ tổ ong do ngoại vật. - Mất phản xạ nhai lại: bội thực dạ cỏ, đầy hơi dạ cỏ, liệt dạ cỏ, viêm dạ múi khế, nghẽn dạ lá sách, liệt sau khi đẻ, xeton huyết, trúng độc... III. Nuốt Rối loạn thường thấy ở ngựa, trâu, bò. Khi nuốt bị rối loạn có thể làm cho thức ăn, nước uống, nước bọt... lọt vào trong khí quản gây viêm phổi, phế quản do ngoại vật. 1. Rối loạn nuốt nhẹ: đầu vươn ra, lắc lư, chân trước cào đất, nuốt được ít. Thường thấy trong bệnh viêm họng, có u bướu hay do ngoại vật ở họng. 2. Rối loạn nuốt nặng: biểu hiện bằng chảy dãi, thức ăn trào ngược lên thực quản, ra mũi; thức ăn rơi ra ngoài từ miệng. Gặp trong viêm họng, viêm hạch truyền nhiễm của ngựa, bệnh chó dại, liệt giây thần kinh mê tẩu, liệt thần kinh mặt. IV. Ợ hơi Ợ hơi là một đặc điểm sinh lý của gia súc nhai lại, nhờ ợ hơi mà các khí sinh ra do quá trình lên men trong dạ cỏ được tống ra ngoài. 1. Rối loạn ợ hơi 1.1. Ợ hơi tăng: do trong dạ cỏ sinh nhiều hơi. Gặp trong các trường hợp gia súc ăn các thức ăn dễ lên men sinh hơi, thời kỳ đầu của bệnh chướng hơi dạ cỏ. 1.2. Ợ hơi giảm: do chức năng co bóp của dạ cỏ yếu. Gặp trong các bệnh liệt dạ cỏ, tích thức ăn dạ cỏ, chướng hơi dạ cỏ, tắc rãnh thực quản và trong hầu hết các bệnh truyền nhiễm gây sốt cao, ợ hơi mùi thối trong bệnh liệt dạ cỏ mãn tính. 1.3. Ợ hơi ngừng hẳn: do tắc rãnh thực quản, chướng hơi dạ cỏ nặng. Trường hợp này cần có biện pháp cấp cứu ngay, nếu không hơi chèn ép cơ hoành gây nghẹt thở làm gia súc chết. Các gia súc không phải nhai lại nếu ợ hơi là hiện tượng bệnh lý. V. Nôn mửa. Bất cứ loài nào nếu thấy nôn mửa là hiện tượng bệnh lý, đặc biệt là loài ăn thịt. Nôn mửa có thể là do phản xạ hoặc do trung khu thần kinh bị kích thích. 1. Nôn mửa do phản xạ: có thể do ngoại vật kích thích vào vòm khẩu cái, cuống lưỡi, ở hầu hoặc do chướng hơi dạ dày, viêm loét, ký sinh trùng (ở dạ dày hay ở não). Rối ruột, viêm phúc mạc, viêm tử cung... 2. Nôn do trung khu nôn bị kích thích: gặp trong bệnh viêm màng não, u não, độc tố vi trùng trong các bệnh truyền nhiễm, các trường hợp trúng độc. Đặc điểm nôn do trung khu nôn bị kích thích là sau khi nôn hết thức ăn trong dạ dày thì phản xạ nôn vẫn còn, con vật nôn khan. Do cấu tạo giải phẫu hệ tiêu hoá của các loài gia súc khác nhau. Loài ăn thịt rất dễ nôn, loài nhai lại nôn khó khăn; ngựa nôn rất khó khăn (do van thượng vị đóng rất chặt, do vậy khi buồn nôn có thể gây đến vỡ dạ dày, ruột). Kiểm tra nôn cần chú ý số lần nôn, thời gian xuất hiện, tính chất, mùi, phản ứng và thành phần chất nôn. Nếu nôn một lần mà sau đó không nôn lại thì do ăn quá nhiều. 90 Một ngày nôn vài lần: thường là do trúng độc. Nôn ngay sau khi ăn: thường do bệnh ở dạ dày Nôn sau khi ăn một thời gian: có thể do tắc ruột. Độ toan trong dạ dày quá cao, chất nôn toan tính và ngược lại. Ruột non bị tắc thì chất nôn kiềm tính. Chất nôn lẫn máu: do viêm dạ dày xuất huyết, loét dạ dày trong các bệnh truyền nhiễm hoặc trúng độc. Chất nôn lẫn phân: do ruột già bị tắc. Ngoài ra chất nôn có thể lẫn cả kí sinh trùng và dị vật. VI. Khám miệng Khám miệng rất có ý nghĩa. Các bệnh viêm miệng, viêm hầu, lở mồm long móng, bệnh đậu... qua khám miệng có thể chẩn đoán được. Khám miệng thường dùng phương pháp nhìn, sờ, ngửi. Nhìn có thể bằng ánh sáng tự nhiên hoặc dùng đèn chiếu. Khi khám cần chú ý độ khít của môi trên và môi dưới, ôn độ, độ ẩm, mùi trong miệng, những mụn nước, màu sắc niêm mạc, răng, lưỡi... 1. Chảy dãi: do trở ngại nuốt, do viêm tuyến nước bọt, hoặc do thức ăn kích thích. 2. Môi: gia súc khoẻ, lúc đứng hai môi ngậm chặt. Môi ngậm chặt, không mỏ ra được gặp trong bệnh viêm màng não hay uốn ván. Môi sưng có thể do trấn thương cơ học, hoặc do viêm cục bộ. 3. Mùi trong miệng: phản ánh quá trình bệnh lý. Ở bò, miệng có mùi xetol thường do chứng xetol huyết (cetonic). Mùi thối do viêm chân răng, do loét miệng, viêm họng, hoặc do thức ăn tích lại lâu ngày thối rữa. 4. Ôn độ miệng. Ôn độ miệng tăng cao khi con vật sốt, viêm miệng, viêm hầu. Ôn độ miệng thấp: khi con vật thiếu máu, suy nhược, sắp chết. 5. Độ ẩm: miệng khô trong các trường hợp ỉa chảy lâu ngày, sốt, đau bụng. 6. Niêm mạc miệng: có mụn nước trong bệnh lở mồm long móng; ở vịt, niêm mạc có màng giả gặp trong bệnh dịch tả vịt; ở gà, niêm mạc có mụn trong bệnh đậu gà. 7. Khám lưỡi Gia súc khoẻ bựa lưỡi rất ít. Nếu bựa lưỡi xuất hiện nhiều chứng tỏ gia súc có bệnh: sốt cao, tắc ruột, viêm dạ dày, ruột... Lưỡi sưng: có thể do nấm xạ khuẩn (actyomyces), hoặc do các nguyên nhân cơ học như đinh, gai... Lưỡi bị tróc ra từng mảng hoặc có mụn: trong bệnh lở mồm long móng. Lưỡi thò ra ngoài: có thể con vật bị khó thở nặng. Gặp trong bệnh tụ huyết trùng, nấm xạ khuẩn, khi con vật sắp chết. 8. Khám răng 91 Chú ý độ mòn của răng, tình trạng của chân răng. VII. Khám họng và thực quản 1. Khám họng. 1.1. Khám bên ngoài: nếu thấy cổ vươn về trước, khó nuốt thức ăn, thức ăn trào ra miệng, mũi thì có thể con vật bị viêm họng. Sờ nắn họng thấy sưng, nóng, gia súc có cảm giác đau là con vật bị viêm họng, viêm hạch lâm ba vùng hầu họng. Có thể do bệnh lao hạch, tụ huyết trùng hoặc nấm xạ khuẩn. 1.2. Khám trong: thực hiện khi có dụng cụ mở miệng. 2. Khám thực quản. 2.1. Nhìn thực quản: nếu nhu động của thực quản bất thường, thực quản nổi cục là bệnh lý, có thể bị tắc hoặc liệt thực quản. 2.2. Sờ nắn thực quản: nếu viêm thực quản, tắc thực quản thì sờ nắn có thể phát hiện ra. 2.3. Thông thực quản: dùng để chẩn đoán tắc thực quản và để điều trị bệnh. Cách thông: Trâu, bò, ngựa: dùng ống thông bằng cao su dài khoảng 2 - 3 mét, đường kính trong khoảng 8 milimét, đường kính ngoài khoảng 18 milimét. Lợn: dùng ống thông dài khoảng 95 cm, đường kính ngoài khoảng 12 milimét. Các loại gia súc ta cho ống thông vào miệng; riêng ngựa cho ống thông qua mũi. Để biết ống thông có đúng thực quản hay không cần chú ý: khi ống thông vào đến hầu sẽ có động tác nuốt, không ho, có hằn ống thông ở thực quản, không có khí ra theo ống (nhúng đầu ngoài ống thông vào một chậu nước, nếu không có bong bóng sùi ra là được). Trong trường hợp hẹp, tắc thực quản thì đẩy ông thông khó khăn, khi viêm thực quản thì con vật kêu la dữ dội. VIII. Khám diều (gia cầm) Diều gia cầm là chỗ phình ra của thực quản, nằm hơi lệch về phía phải. Diều phình to: gặp trong bệnh truyền nhiễm Newcastle; hoặc do kí sinh trùng ở diều. IX. Khám vùng bụng. Dùng phương pháp nhìn, sờ nắn, gõ và nghe để khám từ bên ngoài tới các khí quan bên trong xoang bụng để chẩn đoán bệnh. 1. Quan sát vùng bụng. Chú ý thể tích, hình thái, độ đầy của hõm hông và những chỗ lồi lõm khác trên mặt bụng. Trạng thái vùng bụng khác nhau ở các loài gia súc và còn phụ thuộc vào thức ăn, độ béo, gầy của từng cá thể. a) Thể tích vùng bụng to: - Do tích thức ăn đầy dạ dày, ruột. Ở trâu, bò thường bị bội thực dạ cỏ; ngựa tích thức ăn ở manh tràng (gõ có âm đục). - Do tích khí trong dạ dày, ruột (bụng căng và có âm trống). 92 - Do tích nước: vì một nguyên nhân nào đó mà nước hay dịch rỉ viêm tích lại nhiều trong xoang bụng gây bụng to; cũng có khi do ký sinh trùng, báng nước. Khi chọc dò sẽ có dịch chảy ra. Bùng phình to còn gặp khi con vật có chửa, tắc bàng quang. b) Vùng bụng bé lại: - Do bị ỉa chảy lâu ngày, con vật bị bỏ đói - Do mắc các bệnh truyền nhiễm mãn tính. 2. Sờ nắn vùng bụng. Trâu, bò: sờ nắn để khám dạ cỏ; sờ nắn bên ngoài hoặc qua trực tràng. ngựa: sờ nắn qua trực tràng. Tiểu gia súc: thành bụng nhỏ nên sờ bên ngoài dễ hơn. X. Khám dạ dày loài nhai lại. Gồm dạ cỏ, dạ tổ ong, dạ lá sách và dạ múi khế Khi mới sinh dạ múi khế to nhất, sau đó dạ cỏ phát triển mạnh và to hơn dạ múi khế gấp nhiều lần. Dạ cỏ không có tuyến tiêu hoá nhưng nhờ hệ vi sinh vật và nhờ quá trình nhu động, kết hợp với dạ tổ ong đẩy thức ăn lên nhai lại, mà quá trình tiêu hoá thức ăn ở dạ cỏ rất phong phú. 1. Khám dạ cỏ. Chức năng vận động, tiêu hoá của dạ cỏ liên quan mật thiết đến toàn thân và đến các túi dạ dày còn lại và ngược lại. Bệnh ở toàn thân, sốt cao, bệnh ở dạ múi khế, lá sách, tổ ong cũng phần nào ảnh hưởng đến dạ cỏ. 1.1. Nhìn: nhìn có thể phát hiện được triệu chứng con vật bị chướng hơi, thể hiện bằng hõm hông trái căng to. Ngược lại nếu hõm hông trái lõm xuống là do con vật bị đói, bị ỉa chảy mãn tính. 1.2. Sờ nắn dạ cỏ: biết được nhu động, tính chất và số lượng thức ăn chứa trong dạ cỏ. Đứng bên trái gia súc, dùng đầu ngón tay ấn vào hõm hông từ nhẹ đến mạnh. Nếu dạ cỏ đầy hơi thì hõm hông căng cứng, ấn tay không để lại vết lõm; nếu vừa ăn xong hoặc bội thực dạ cỏ thì ấn tay để lại vết lõm. 1.3. Nghe nhu động dạ cỏ: dạ cỏ co bóp và thức ăn chuyển động tạo thành tiếng như sấm dội từ xa, nghe to dần, rồi lại nhỏ dần. Lúc đói nhu động dạ cỏ yếu, sau khi ăn 2 giờ thì nhu động mạnh nhất và kéo dài 4 - 6 giờ. Gia súc khoẻ, số lần nhu động trong 2 phút như sau: Trâu, bò: 2 - 5 lần; dê: 2 - 4 lần; cừu: 3 - 6 lần. Thường phải tính nhu động trong 5 phút, sau đó lấy kết quả trung bình. - Nhu động dạ cỏ giảm: gặp trong các bệnh liệt dạ cỏ, dạ cỏ tích thực, các bệnh truyền nhiễm nặng, đầy hơi cấp tính, viêm màng bụng, lúc con vật sắp chết. 93 - Nhu động dạ cỏ tăng: gặp ở giai đoạn đầu của bệnh chướng hơi dạ cỏ, con vật bị trúng độc, bị tiêm thuốc kích thích nhu động dạ cỏ. 1.4. Gõ dạ cỏ: gõ vào hõm hông bên trái. Bình thường gõ có âm bùng hơi ở phía trên, âm đục tương đối ở giữa, âm đục tuyệt đối ở dưới. - Gõ chỉ thấy âm bùng hơi: do dạ cỏ bị chướng hơi; trường hợp nặng thậm chí có âm kim thuộc. - Gõ chỉ thấy âm đục: do bội thực dạ cỏ Ngoài những phương pháp trên, còn dùng áp kế để đo áp lực trong dạ cỏ, tức là để kiểm tra chức năng co bóp của dạ cỏ. Dùng ống thông dạ dày 1 đầu có gắn bóng cao su luồn vào dạ cỏ theo đường miệng, đầu còn lại nối với một áp kế. Bơm đầy khí vào hệ thống trên, sau đó quan sát sự chuyển động và thời gian chuyển động của kim. ở gia súc khoẻ, lực co bóp của dạ cỏ đo được là 40 - 60 mmHg. 1.5. Kiểm tra chất chứa trong dạ cỏ. Lấy chất chứa trong dạ cỏ qua ống thông dạ dày sau lúc ăn từ 2 - 2,5 giờ. Nếu gia súc bỏ ăn thì không kiểm tra chất chứa trong dạ dày. Mỗi lần kiểm tra lấy khoảng 10 ml chất chứa. - Màu sắc chất chứa: nếu chất chứa có màu cà phê, màu gạch thì có thể bị xuất huyết dạ cỏ; chất chứa màu xanh thường chỉ do thức ăn. - Mùi chất chứa chua, thối: do thức ăn bị tích lại lâu ngày trong bệnh liệt dạ cỏ. - Độ axít: bình thường pH dạ cỏ vào khoảng 6,8 - 7,4; độ axit tổng số khoảng 0,6 - 9,2 đơn vị. Lúc dạ dày có bệnh, độ axit nghiêng về toan, độ axit tổng số có thể lên tới 30 - 40 đơn vị. Khi cần thiết có thể kiểm tra chất chứa qua kính hiển vi: ở bò số lượng thảo phúc trùng vào khoảng 200.000 - 500.000/ml chất chứa, hình thái to nhỏ không đều, trên một vi trường có thể thấy 15 - 20 thảo phúc trùng. Nếu thức ăn không cân đối, dạ cỏ có bệnh, độ pH giảm xuống 6,6 hoặc tăng cao hơn 7,6 thì số lượng thảo phúc trùng giảm hẳn, thậm chí biến mất. 2. Khám dạ tổ ong. Khám dạ tổ ong chủ yếu là kiểm tra cảm giác đau của gia súc. Bệnh chủ yếu ở dạ tổ ong là đầy hơi do kế phát từ chướng hơi dạ cỏ, viêm dạ tổ ong do ngoại vật. đặc điểm của gia súc nhai lại là dùng lưỡi vơ thức ăn, lưỡi lại bị sừng hoá nên cảm giác với dị vật rất kém. Do vậy mà chúng ăn luôn cả dị vật vào chứa trong dạ cỏ, sau đó dạ cỏ co bóp, nếu dị vật là những thứ cứng và sắc nhọn sẽ đâm thủng thành dạ tổ ong, thậm chí xuyên đến tận cơ tim và các cơ quan khác, gây viêm dính, tạo thành các ổ mủ. - Sờ nắn dạ tổ ong: dạ tổ ong nằm trên mỏm kiếm xương ức, hơi nghiêng về trái, giữa khoảng sườn 6- 8. Người kiểm tra đứng về phía bên trái, dùng khuỷu tay chống vào đầu gối, nắm tay đặt vào vị trí dạ tổ ong, dùng sức mạnh của chân mà nắm tay ấn mạnh vào vùng dạ tổ ong. Nếu con vật bị viêm dạ tổ ong do ngoại vật thì con vật sẽ có phản ứng đau dữ dội. Cũng có thể dùng đòn tre và hai người đứng hai bên khiêng gia súc lên, vị trí đặt đòn khiêng là vị trí dạ tổ ong. Nếu con vật bị viêm dạ tổ ong sẽ có phản ứng đau. 94 Viêm dạ tổ ong do ngoại vật thường kéo theo viêm bao tim, dẫn đến dạ tổ ong, cơ hoành, bao tim viêm dính với nhau. Vì vậy có thể gõ theo chân cơ hoành để chẩn đoán. Dùng búa gõ 250 gam, gõ theo cạnh sau vùng gõ phổi, nếu mới bị viêm thì con vật có phản ứng đau đớn rõ. Dùng phương pháp dắt con vật đi xuống dốc, các khí quan xoang bụng dồn về trước, nếu có ngoại vật thì nó đâm sau hơn vào tim làm con vật đau đớn và sẽ có phản xạ chống cự. Hoặc là dùng thuốc làm tăng co bóp dạ tổ ong như tiêm pilocarpin, arecolin, nếu có viêm thì con vật sẽ đau đớn sau khi tiêm một thời gian. Đo huyết áp tĩnh mạch cổ: nếu viêm bao tim do ngoại vật thì huyết áp tĩnh mạch cổ tăng lên tới 220 - 500 mmHg, tĩnh mạch ứ máu, nổi rất rõ. Kiểm tra máu: khi bị viêm dạ tổ ong do ngoại vật, ở giai đoạn đầu, tổng số bạch cầu tăng đến 10.130 - 20.000, thậm chí cao hơn nữa. Bạch cầu trung tính tăng rất rõ, có hiện tượng bạch cầu nghiêng hữu. Bạch cầu toan tính, kiềm tính, bạch cầu đơn nhân giảm, có khi không tìm thấy. Huyết sắc tố, hồng cầu tăng. Giai đoạn sau của bệnh thì bạch cầu giảm, hồng cầu và huyết sắc tố cũng giảm. 3. Khám dạ lá sách (Omasum) Do nhiều nguyên nhân khác nhau làm cho chức năng co bóp của dạ lá sách bị rối loạn. Nếu bị lâu, thức ăn dồn lại trong đó, cứng lại gây nghẽn dạ lá sách. Bệnh này rất nguy hiểm thường làm gia súc chết. Dạ lá sách ở phía bên phải gia súc, khoảng giữa gian sườn 7 - 10, trên đường ngang kẻ từ khớp vai; khám bằng cách sờ nắn, gõ và nghe. 3.1. Sờ nắn. Người khám dùng tay ấn mạnh vào khoảng xương sườn 7-8-9 bên phải cơ thể con vật. Nếu dạ lá sách bị tắc, niêm mạc dạ lá sách bị viêm, bị hoại tử thì bệnh súc có phản ứng đau đớn, khó chịu. Lưu ý là viêm dạ tổ ong hoặc viêm dạ múi khế cũng có thể gây ra đau khi sờ nắn vùng dạ lá sách. 3.2. Gõ Người khám dùng búa gõ để gõ vào vùng dạ lá sách. Con vật khoẻ, gõ có âm đục hoặc âm đục lẫn âm bùng hơi, khi gõ con vật không đau. Nếu có viêm dạ lá sách hoặc viêm dạ múi khế thì con vật có biểu hiện đau. 3.3. Nghe Nghe có kết quả hơn gõ. ở con vật khoẻ nhu động của dạ lá sách liền với nhu động của dạ cỏ, tiếng nhỏ và rất giống tiếng nhu động dạ cỏ. Lúc con vật đang ăn, nghe dạ lá sách khó khăn vì lúc này thức ăn chứa đầy nước nên nhu động dạ lá sách khó phân biệt với nhu động của ruột. Nghe dạ lá sách ngay sau khi con vật mới ăn xong thì rõ hơn. - Nghẽn dạ lá sách (Obturatio omasi): khi nghe thấy mất nhu động của dạ lá sách. Thường gặp trong các bệnh có sốt cao, hoặc do con vật ăn thức ăn quá khô, ít được uống nước, con vật uống nước có lẫn bùn đất... 4. Khám dạ múi khế (Abomasum). Dạ múi khế của loài nhai lại nằm ở dưới bụng áp vào cung sườn bên phải từ xương sườn 12 đến mỏm kiếm. Dùng phương pháp sờ nắn, gõ, nghe để khám dạ múi khế. 95 Trâu, bò: khi khám có thể để đứng. Dê, cừu, bê, nghé, hươu, nai, sao la...: khi khám dạ múi khế có thể đặt nằm nghiêng bên trái. a) Sờ nắn: dùng tay ấn mạnh vào cung sườn vùng dạ múi khế, ấn mạnh về trong và hướng về trước. Sờ nắn để kiểm tra phản xạ đau của con vật. b) Gõ: khi gõ dạ múi khế có thể có âm bùng hơi hoặc âm đục; âm bùng hơi trong trường hợp dạ múi khế bị chướng hơi, âm đục khi dạ múi khế chứa đầy thức ăn. c) Nghe dạ múi khế: nghe được nhu động của dạ múi khế như tiếng nước chảy, gần giống như động của ruột. - Nhu động tăng: khi viêm dạ múi khế. - Nhu động giảm: bệnh ở dạ dày trước. Bê, nghé trong giai đoạn bú sữa hoặc giai đoạn vừa cai sữa hay bị rối loạn tiêu hoá, có thể gây nên viêm loét dạ múi khế gây ỉa chảy; trong trường hợp này người khám