Ảnh hưởng của đạo đức nho giáo đối với đạo đức người cán bộ lãnh đạo, quản lý ở Việt Nam hiện nay

1 Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi §¹o ®øc lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, còng gièng nh− c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c, nã cã ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x· héi. Chóng ta x©y dùng x· héi x· héi chñ nghÜa tõ mét n−íc thuéc ®Þa, nöa phong kiÕn víi nÒn n«ng nghiÖp l¹c hËu, ®ã lµ c¬ së kinh tÕ - x· héi cho c¸c tµn d− t− t−ëng phong kiÕn cßn tån t¹i. H¬n n÷a, xÐt vÒ mÆt ý thøc hÖ, ViÖt Nam chÞu ¶nh h−ëng s©u ®Ëm cña t− t−ëng phong kiÕn Trung Quèc mµ nÒn t¶ng cña nã lµ Nho gi¸o. §¹o ®øc Nho gi¸o, bªn c¹nh mét sè yÕu tè tÝch cùc, vÉn chøa ®ùng kh«ng Ýt nh÷ng yÕu tè tiªu cùc mµ cho ®Õn nay cßn ¶nh h−ëng kh¸ nÆng nÒ trong nhiÒu lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi n−íc ta. Trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸, héi nhËp vµ sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, n−íc ta ®ang cã b−íc chuyÓn m×nh quan träng. Chóng ta ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu to lín vÒ kinh tÕ, ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n tõng b−íc ®−îc n©ng cao; song, chóng ta còng ®ang ph¶i ®èi mÆt víi mét thùc tr¹ng ®¸ng lo ng¹i vÒ mÆt ®¹o ®øc x· héi. Sù xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc kh«ng nh÷ng ë trong nh©n d©n mµ cßn ë mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý. §¶ng ta ®· nhËn ®Þnh r»ng: “Mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn thiÕu tu d−ìng b¶n th©n, phai nh¹t lý t−ëng, mÊt c¶nh gi¸c, gi¶m sót ý chÝ, kÐm ý thøc tæ chøc kû luËt, sa ®o¹ vÒ ®¹o ®øc vµ lèi sèng” [22, tr.137]∗. Mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé, ®¶ng viªn tho¸i ho¸ biÕn chÊt Êy kh«ng chØ lµm suy gi¶m lßng tin cña d©n ®èi víi §¶ng vµ Nhµ n−íc, mµ cßn lµ lùc c¶n trªn con ®−êng x©y dùng x· héi lµnh m¹nh. ChÝnh v× vËy, viÖc x©y dùng ®¹o ®øc c¸ch m¹ng cho ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë n−íc ta hiÖn nay võa lµ mét nhu cÇu cÊp b¸ch, võa lµ nhiÖm vô quan träng cña c«ng t¸c c¸n bé. Bëi v×, n©ng cao n¨ng lùc l·nh ®¹o, qu¶n lý cña c¸n bé lµ gãp phÇn kh«ng nhá vµo sù n©ng cao søc chiÕn ®Êu cña §¶ng trªn nhiÒu ∗ Tõ ®©y trë ®i, sè ®Çu tiªn trong mãc chØ thø tù tµi liÖu tham kh¶o, sè thø hai chØ sè trang ®−îc trÝch dÉn trong tµi liÖu ®ã. 2 lÜnh vùc: Chuyªn m«n, ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp, phÈm chÊt ®¹o ®øc c¸ch m¹ng…V× vËy, §¶ng vµ Nhµ n−íc ta ®·, ®ang vµ sÏ th−êng xuyªn thùc hiÖn nhiÖm vô nµy. §Ó thùc hiÖn ®−îc viÖc ®ã, vÒ ph−¬ng diÖn lý luËn cÇn ph¶i t×m vµ luËn chøng nh÷ng nguyªn nh©n g©y ra c¸c hiÖn t−îng trªn. Ngoµi nguyªn nh©n kinh tÕ thÞ tr−êng mang tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan, cÇn ph¶i lµm râ ¶nh h−ëng cña c¸c hÖ t− t−ëng cò trong ®ã cã Nho gi¸o. Nho gi¸o hiÖn nay ë n−íc ta kh«ng cßn tån t¹i, song, nh− lµ yÕu tè cña hÖ t− t−ëng vèn ®−îc ®Þnh h×nh hµng ngh×n n¨m nh÷ng ¶nh h−ëng cña nã th«ng qua phong tôc, tËp qu¸n, lèi sèng, c¸ch suy nghÜ, ®¹o ®øc, lu©n lý vÉn cßn t¸c ®éng c¶ mÆt tÝch cùc lÉn tiªu cùc ®èi víi nhiÒu ng−êi, trong ®ã cã nh÷ng ng−êi lµ c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý. ChÝnh v× vËy, kÕ thõa nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña Nho gi¸o trªn lËp tr−êng ®¹o ®øc c¸ch m¹ng cña chñ nghÜa M¸c- Lª nin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, kÕt hîp víi thùc tiÔn cña c¸ch m¹ng n−íc ta ®Ó x©y dùng ®¹o ®øc cña ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ViÖt Nam lµ vÊn ®Ò mang ý nghÜa cÊp thiÕt. ViÖc chän ®Ò tµi: “¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ®èi víi ®¹o ®øc ng−êi c¸n bé l∙nh ®¹o, qu¶n lý ë ViÖt Nam hiÖn nay” cho luËn ¸n tiÕn sÜ cña m×nh lµ môc ®Ých cña chóng t«i muèn gãp mét phÇn nhá vÒ ph−¬ng diÖn lý luËn cho thùc tiÔn x©y dùng vµ hoµn thiÖn c«ng t¸c c¸n bé cña ®Êt n−íc hiÖn nay. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi Xung quanh vÊn ®Ò ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o nãi chung vµ ®¹o ®øc Nho gi¸o nãi riªng ë n−íc ta ®· cã nhiÒu t¸c gi¶ trong n−íc vµ n−íc ngoµi nghiªn cøu theo nh÷ng ph−¬ng diÖn kh¸c nhau, nh−ng cã thÓ ph©n ®Þnh thµnh mét sè nhãm vÊn ®Ò sau ®©y: - Nhãm thø nhÊt ®i s©u luËn gi¶i nguån gèc, néi dung cña Nho gi¸o vµ nh÷ng yªu cÇu ®¹o ®øc cña Nho gi¸o, ®Ó tõ ®ã thÊy ®−îc sù ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o ë n−íc ta. Néi dung trªn ®−îc ®¨ng t¶i ë c¸c t¹p chÝ chuyªn ngµnh nh−: t¹p chÝ Céng s¶n, t¹p chÝ Nghiªn cøu lý luËn, t¹p chÝ TriÕt häc v.v...hay 3 trong c¸c s¸ch chuyªn luËn nh−: “Nho gi¸o” cña TrÇn Träng Kim; “Khæng häc ®¨ng” cña Phan Béi Ch©u. C¸c t¸c gi¶ ®· tr×nh bµy, ph©n tÝch nh÷ng t− t−ëng c¬ b¶n cña Nho gi¸o trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nã. Khi ®¸nh gi¸ vÒ Nho gi¸o, c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®Ò cao nh÷ng nh©n tè tÝch cùc cña Nho gi¸o, cho r»ng ®¹o ®øc Nho gi¸o cã vai trß to lín trong viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc con ng−êi vµ æn ®Þnh trËt tù x· héi. Nhµ nghiªn cøu NguyÔn Kh¾c ViÖn, trong cuèn “Bµn vÒ ®¹o Nho” ®· nªu mÆt tÝch cùc còng nh− mÆt tiªu cùc cña Nho gi¸o. Khi ®¸nh gi¸ vÒ mÆt tÝch cùc, «ng ®· cho r»ng: “§¹o Nho ®· ®ãng mét vai trß quan träng trong viÖc h×nh thµnh lßng yªu n−íc. NguyÔn §×nh ChiÓu, Mai Xu©n Th−ëng, Phan §×nh Phïng lµ nh÷ng nhµ nho, kh«ng thÓ xuyªn t¹c sù thËt b¶o nh÷ng chÝ sÜ Êy kh«ng liªn quan g× ®Õn Nho gi¸o c¶” [131, tr.45]. Nãi vÒ nh÷ng ®iÒu t©m ®¾c cña m×nh khi nghiªn cøu, t×m hiÓu Nho gi¸o, «ng ®¸nh gi¸ cao tÝnh “võa ph¶i” (kh«ng th¸i qu¸) trong ®¹o lµm ng−êi cña Nho gi¸o vµ vÊn ®Ò “xö thÕ” (xö thÕ trong mäi t×nh huèng, ®èi víi ng−êi nµy, ng−êi kh¸c, víi bÒ trªn, kÎ d−íi...) cña Nho gi¸o. - Nhãm thø hai ®· cã quan ®iÓm tr¸i ng−îc víi nhãm trªn khi ®èi lËp víi xu h−íng ca ngîi mÆt tÝch cùc cña Nho gi¸o. Mét sè c«ng tr×nh nh− “Nho gi¸o x−a vµ nay” cña Quang §¹m, “Nho gi¸o t¹i ViÖt Nam” cña Lª Sü Th¾ng,...®Òu ®Ò cËp ®Õn néi dung c¬ b¶n cña ®¹o ®øc Nho gi¸o nh− Tam c−¬ng, Ngò th−êng, Ngò lu©n... MÆc dï, cã nh÷ng lËp luËn vµ kiÕn gi¶i kh¸c nhau nh−ng nh×n chung, c¸c t¸c gi¶ phª ph¸n ®¹o ®øc Nho gi¸o lµ kh¾t khe, trãi buéc con ng−êi ®Æc biÖt ®èi víi phô n÷. Bªn c¹nh ®ã, c¸c t¸c gi¶ còng ®· ®Æt vÊn ®Ò kÕ thõa mét sè mÆt tÝch cùc cña ®¹o ®øc Nho gi¸o. T¸c gi¶ §µo Duy Anh ®· viÕt “Khæng gi¸o phª b×nh tiÓu luËn” cho r»ng ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng Nho gi¸o cÇn cã th¸i ®é kh¸ch quan, khoa häc. ¤ng phª ph¸n mét sè trÝ thøc Trung Quèc vµ ViÖt Nam ®· phñ nhËn hoµn toµn vai trß cña Nho gi¸o, cho r»ng nã lµ v« dông. ¤ng ®· nghiªn cøu, ph©n tÝch néi dung 4 c¬ b¶n cña Nho gi¸o vµ ®· ®−a ra nhËn ®Þnh ®óng møc vÒ vai trß cña Nho gi¸o “dÉu nã kh«ng thÝch hîp n÷a ë ®êi nay, mµ c«ng dông nã, sù nghiÖp nã, vÉn trän vÑn trong lÞch sö, kh«ng ai cã thÓ chèi c·i hay xo¸ bá ®i ®−îc” [1, tr.150]. - Nhãm thø ba: XuÊt ph¸t tõ kinh nghiÖm cña mét sè n−íc chÞu ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o nh−ng vÉn ®¹t ®−îc mét sè kÕt qu¶ kh¶ quan vÒ æn ®Þnh x· héi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ do biÕt ph¸t huy nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña Nho gi¸o, tõ c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc hiÖn nay ®ßi hái chóng ta ph¶i gi÷ g×n vµ ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng v¨n ho¸ cña d©n téc, nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®· ®i s©u nghiªn cøu vÒ Nho gi¸o ë ViÖt Nam, nªu râ ¶nh h−ëng cña nã trong c¸c lÜnh vùc ®¹o ®øc, chÝnh trÞ - x· héi, hÖ t− t−ëng, v¨n ho¸, gi¸o dôc - khoa cö... Liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy cã: T¸c gi¶ NguyÔn §¨ng Duy víi “Nho gi¸o víi v¨n ho¸ ViÖt Nam”, Quang §¹m víi “Nho gi¸o x−a vµ nay”, Vò Khiªu víi “Nho gi¸o vµ ®¹o ®øc”; “Nho gi¸o vµ sù ph¸t triÓn ë ViÖt Nam”, NguyÔn Tµi Th− víi “Nho häc vµ Nho häc ë ViÖt Nam”, NguyÔn Hïng HËu víi “TriÕt lý trong v¨n ho¸ ph−¬ng §«ng”,... C¸c t¸c phÈm trªn, bªn c¹nh viÖc phª ph¸n nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc cña Nho gi¸o nãi chung vµ ®¹o ®øc Nho gi¸o nãi riªng, nhiÒu t¸c gi¶ cßn ®Æt ra vÊn ®Ò kÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc cña nã nh»m kh¾c phôc nh÷ng mÆt tiªu cùc, gãp phÇn x©y dùng ®¹o ®øc míi ë n−íc ta hiÖn nay. Nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc c¸n bé, vÒ ¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc phong kiÕn ®èi víi c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý cña ViÖt Nam hiÖn nay ®−îc thÓ hiÖn trong mét sè c«ng tr×nh cña c¸c t¸c gi¶ nh− TrÇn Phóc Th¨ng, NguyÔn ThÕ KiÖt, TrÇn Sü D−¬ng...trong “¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc phong kiÕn trong c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý cña ViÖt Nam hiÖn nay”. Héi th¶o “Nho gi¸o ë ViÖt Nam” do ViÖn nghiªn cøu H¸n N«m vµ ViÖn Harvard - Yenching (Mü) phèi hîp tæ chøc trong hai ngµy 17 vµ 18 th¸ng 12 n¨m 2004, thµnh phÇn tham gia gåm c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam cïng nhiÒu ®ång nghiÖp ë Mü, Cana®a, Trung Quèc, §µi Loan, Xingapo..., ®· th¶o luËn 5 nhiÒu vÊn ®Ò xoay quanh c¸c néi dung nh−: ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o trong ®êi sèng hiÖn nay, qu¸ tr×nh du nhËp Nho gi¸o vµo ViÖt Nam, ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o trong ®êi sèng x· héi ViÖt Nam thêi phong kiÕn, t− t−ëng Nho gi¸o trong v¨n häc vµ sö häc thêi phong kiÕn... C¸c tham luËn cña c¸c nhµ khoa häc trong vµ ngoµi n−íc ®Òu kh¼ng ®Þnh r»ng, Nho gi¸o gi÷ mét vÞ trÝ kh¸ quan träng trong ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi ViÖt Nam vµ ¶nh h−ëng kh¸ s©u ®Ëm ®èi víi con ng−êi vµ x· héi ViÖt Nam. §Ò tµi cÊp bé n¨m 2002 - 2003 cña ViÖn TriÕt häc, Häc viÖn chÝnh trÞ quèc gia Hå ChÝ Minh : “§¹o ®øc ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o chÝnh trÞ trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng ë ViÖt Nam hiÖn nay - thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®éng” do PGS. TS NguyÔn ThÕ KiÖt lµm chñ nhiÖm ®· tËp trung bµn vÒ vai trß cña ®¹o ®øc trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam hiÖn nay. §Ò tµi ®· tËp trung lµm râ thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®éng cña ®¹o ®øc ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o chÝnh trÞ n−íc ta hiÖn nay, tõ ®ã ®−a ra ph−¬ng h−íng vµ nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m n©ng cao phÈm chÊt ®¹o ®øc cho ®éi ngò c¸n bé l·nh ®¹o chÝnh trÞ ë ViÖt Nam theo néi dung vµ yªu cÇu vÒ ®¹o ®øc cña ®éi ngò nµy. - Nhãm thø t− lµ c¸c luËn ¸n tiÕn sü còng ®Ò cËp ®Õn mét sè khÝa c¹nh cña Nho gi¸o vÒ con ng−êi vµ ®¹o ®øc, sù ¶nh h−ëng cña nã ë ViÖt Nam nh− luËn ¸n VÊn ®Ò con ng−êi trong Nho häc s¬ kú cña NguyÔn Tµi Th−; luËn ¸n ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o ®èi víi chñ nghÜa yªu n−íc ViÖt Nam truyÒn thèng cña TrÇn ThÞ Hång Thuý; luËn ¸n Mét sè néi dung c¬ b¶n cña t− t−ëng Nho gi¸o ViÖt Nam thêi TrÇn cña Vò V¨n Vinh; luËn ¸n Quan niÖm cña Nho gi¸o nguyªn thuû vÒ con ng−êi qua c¸c quan hÖ : th©n - nhµ - n−íc - thiªn h¹ cña TrÇn §×nh Th¶o... LuËn ¸n tiÕn sÜ Quan niÖm cña Nho gi¸o vÒ gi¸o dôc con ng−êi vµ ý nghÜa cña nã ®èi víi viÖc gi¸o dôc con ng−êi ViÖt Nam trong thêi kú c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ cña NguyÔn ThÞ Nga chñ yÕu vËn dông quan niÖm cña Nho gi¸o vÒ gi¸o dôc con ng−êi 6 trong viÖc gi¸o dôc con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay, trong ®ã, t¸c gi¶ ®· nghiªn cøu t×m hiÓu nh÷ng néi dung nh− ®èi t−îng gi¸o dôc, tÝnh ng−êi, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc... cña Nho gi¸o. LuËn ¸n tiÕn sÜ cña NguyÔn Thanh B×nh víi ®Ò tµi Häc thuyÕt chÝnh trÞ x· héi cña Nho gi¸o vµ sù thÓ hiÖn cña nã ë ViÖt Nam (tõ thÕ kû XI ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XIX) ®· ph©n tÝch Nho gi¸o víi tÝnh c¸ch lµ häc thuyÕt chÝnh trÞ - x· héi. T¸c gi¶ ®· bµn ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò cña Nho gi¸o nh− con ng−êi, vai trß cña con ng−êi, x· héi lý t−ëng, ®ång thêi còng ®Ò cËp ®Õn nh©n, lÔ, chÝnh danh, ®Õn nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc nh−ng khai th¸c d−íi gãc ®é chÝnh trÞ - x· héi. Tõ ®ã ®Ò cËp ®Õn sù thÓ hiÖn cña c¸c t− t−ëng Êy d−íi chÕ ®é phong kiÕn ë ViÖt Nam. §¸ng chó ý lµ luËn ¸n tiÕn sü cña Hoµng Trung (2001) §¹o ®øc c¸ch m¹ng trong t− t−ëng Hå ChÝ Minh qua c¸c ph¹m trï mµ Ng−êi ®· sö dông ®· ®Ò cËp ®Õn viÖc Hå ChÝ Minh kÕ thõa cã chän läc c¸c ph¹m trï ®¹o ®øc cña Nho gi¸o nh− nh©n, nghÜa, trÝ, tÝn, trung, hiÕu, dòng, cÇn, kiÖm, liªm chÝnh, chÝ c«ng v« t− trong viÖc x©y dùng c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc c¸ch m¹ng cho con ng−êi ViÖt Nam. T¸c gi¶ ®· lµm râ viÖc Hå ChÝ Minh trong nhiÒu tr−êng hîp ®· viÖn dÉn nh÷ng t− t−ëng tÝch cùc trong c¸c kinh ®iÓn cña Nho gi¸o ®Ó nªu g−¬ng phÈm chÊt ®¹o ®øc cña ng−êi c¸n bé c¸ch m¹ng. Mét sè luËn v¨n th¹c sü còng ®Ò cËp ®Õn c¸c quan niÖm ®¹o ®øc Nho gi¸o vµ ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay nh− Quan niÖm cña Nho gi¸o vÒ trung - hiÕu - lÔ. ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi ®êi sèng ®¹o ®øc con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay cña Phan M¹nh Toµn. Trong ®ã t¸c gi¶ tr×nh bµy ba ph¹m trï: Trung - hiÕu - lÔ cña Nho gi¸o, ¶nh h−ëng cña nã trong ®¹o ®øc con ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay, tõ ®ã ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p c¬ b¶n nh»m khai th¸c cã hiÖu qu¶ nh÷ng yÕu tè phï hîp, lo¹i bá mÆt kh«ng phï hîp cña quan niÖm Nho gi¸o vÒ trung - hiÕu - lÔ. 7 Nh×n chung, c¸c c«ng tr×nh thuéc bèn nhãm c¬ b¶n nªu trªn hoÆc lµ nªu nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t néi dung cña Nho gi¸o, hoÆc lµ tËp trung gi¶i quyÕt nh÷ng ph−¬ng diÖn lý luËn mµ c¸c t¸c gi¶ ®Æt ra cho m×nh. Trªn thùc tÕ, nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc Nho gi¸o, ¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ®èi víi con ng−êi ViÖt Nam th× cã nhiÒu, nh−ng nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi ®¹o ®øc ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë ViÖt Nam hiÖn nay th× cßn qu¸ th−a thít. Do ®ã, ®Ò tµi tiÕp tôc hÖ thèng ho¸, kh¸i qu¸t nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nh÷ng ng−êi ®i tr−íc ®Ó vËn dông vµo viÖc nghiªn cøu ®¹o ®øc ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý hiÖn nay ë n−íc ta. 3. Môc ®Ých, nhiÖm vô vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn ¸n 3.1. Môc ®Ých Ph©n tÝch vµ luËn gi¶i ¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ®èi víi ®¹o ®øc ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë ViÖt Nam hiÖn nay, trªn c¬ së ®ã ®−a ra mét sè ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p chñ yÕu nh»m x©y dùng ®¹o ®øc míi cho ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë n−íc ta hiÖn nay. 3.2. NhiÖm vô §Ó thùc hiÖn môc ®Ých nªu trªn, luËn ¸n sÏ gi¶i quyÕt mét sè nhiÖm vô sau: - Tr×nh bµy néi dung chñ yÕu cña ®¹o ®øc Nho gi¸o vµ nÐt riªng cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ViÖt Nam. - Ph©n tÝch thùc tr¹ng ¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ®èi víi ®¹o ®øc c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý hiÖn nay ë n−íc ta vµ nªu mét sè vÊn ®Ò ®Æt ra tõ sù ¶nh h−ëng nµy. - §−a ra mét sè gi¶i ph¸p c¬ b¶n ®Ó ph¸t huy nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ mÆt tiªu cùc cña ®¹o ®øc Nho gi¸o trong viÖc x©y dùng ®¹o ®øc cho c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë n−íc ta hiÖn nay. 3.3. Ph¹m vi nghiªn cøu: T¸c ®éng ®Õn ®¹o ®øc cña ®éi ngò c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë n−íc ta hiÖn nay bao gåm nhiÒu nh©n tè nh−: Kinh tÕ thÞ tr−êng; sù du nhËp v¨n ho¸ lèi sèng tõ bªn ngoµi trong qu¸ tr×nh héi nhËp; 8 nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc; sù ¶nh h−ëng cña c¸c quan niÖm ®¹o ®øc cña c¸c t«n gi¸o nh− PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, §¹o Thiªn chóa,... nh−ng ë ®©y, luËn ¸n chØ nghiªn cøu mét sè néi dung c¬ b¶n cña ®¹o ®øc Nho gi¸o, sù ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi ®¹o ®øc cña ®éi ngò c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë ViÖt Nam hiÖn nay vµ trªn c¬ së ®ã nªu lªn mét sè ph−¬ng h−íng, gi¶i ph¸p ®Ó kÕ thõa mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ mÆt tiªu cùc cña nã nh»m x©y dùng ®¹o ®øc míi cho ®éi ngò c¸n bé nµy. 4. C¬ së lý luËn vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu LuËn ¸n dùa trªn c¬ së lý luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng - chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ ®−êng lèi cña §¶ng ta vÒ vÊn ®Ò ®¹o ®øc, x©y dùng ®¹o ®øc cho con ng−êi ViÖt Nam nãi chung vµ cho ®éi ngò c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý nãi riªng. LuËn ¸n sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p nh−: LÞch sö - l« gÝc, ph©n tÝch - tæng hîp, qui n¹p - diÔn dÞch, ®èi chiÕu, so s¸nh... 5. Nh÷ng ®ãng gãp míi vÒ khoa häc cña luËn ¸n - LuËn ¸n lµm râ h¬n mét sè néi dung cña ®¹o ®øc Nho gi¸o vµ nÐt riªng cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ViÖt Nam. - ChØ ra mét sè ¶nh h−ëng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ®èi víi ®¹o ®øc c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë n−íc ta hiÖn nay. - Nªu ra mét sè ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p nh»m ph¸t huy mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ mÆt tiªu cùc cña ¶nh h−ëng ®¹o ®øc Nho gi¸o trong viÖc x©y dùng ®¹o ®øc ng−êi c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý ë ViÖt Nam hiÖn nay. 6. ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi luËn ¸n LuËn ¸n gãp phÇn vµo viÖc t×m hiÓu ¶nh h−ëng cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ®èi víi ng−êi ViÖt Nam nãi chung vµ c¸n bé l·nh ®¹o, qu¶n lý nãi riªng, tõ ®ã gãp mét phÇn nhá cho c«ng t¸c c¸n bé mµ §¶ng vµ nhµ n−íc ta hiÖn nay rÊt quan t©m. 9 LuËn ¸n còng cã thÓ dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o phôc vô nghiªn cøu, gi¶ng d¹y vµ häc tËp m«n lÞch sö triÕt häc ph−¬ng §«ng ë c¸c tr−êng §¹i häc hiÖn nay hoÆc cho nh÷ng ai quan t©m ®Õn Nho gi¸o vµ ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi ®¹o ®øc cña con ng−êi ViÖt Nam. 7. KÕt cÊu cña luËn ¸n Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, luËn ¸n gåm 3 ch−¬ng, 7 tiÕt. 10 Ch−¬ng 1 Mét vμi nÐt kh¸i qu¸t vÒ ®¹o ®øc Nho gi¸o Vμ ®¹o ®øc Nho gi¸o ë ViÖt Nam 1.1. Nguån gèc vμ mét sè néi dung c¬ b¶n cña ®¹o ®øc Nho gi¸o ë Trung Quèc 1.1.1. §iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc - c¬ së cho sù ra ®êi ®¹o ®øc Nho gi¸o Nho gi¸o ra ®êi ë Trung Quèc vµo thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc (770 - 221 TCN). §©y lµ thêi kú suy tµn cña chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ ®Ó b−íc vµo chÕ ®é phong kiÕn s¬ kú víi mét sè ®Æc ®iÓm sau ®©y: - NÒn kinh tÕ ®ang cã sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ tõ thêi ®¹i ®å ®ång sang ®å s¾t víi sù ra ®êi cña nhiÒu c«ng cô lao ®éng míi. ë thêi Xu©n Thu c«ng cô lao ®éng b»ng s¾t ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn vµ ®Æc biÖt ®Õn thêi ChiÕn Quèc c«ng cô lao ®éng b»ng s¾t ®· ®−îc sö dông réng r·i. Sù thay ®æi vÒ c«ng cô lao ®éng ®· dÉn ®Õn nh÷ng chuyÓn biÕn m¹nh mÏ vÒ mÆt chÝnh trÞ - x· héi. - ChÕ ®é chiÕm h÷u t− nh©n vÒ ruéng ®Êt lµ c¬ së cho sù ra ®êi cña c¸c giai cÊp vµ c¸c tÇng líp míi trong x· héi, m©u thuÉn gi÷a c¸c giai cÊp ngµy cµng gay g¾t. §ã lµ: M©u thuÉn gi÷a tÇng líp quý téc nhµ Chu vµ giai cÊp ®Þa chñ míi víi d©n (nh÷ng ng−êi n«ng d©n, n«ng n« - nh÷ng ng−êi nµy cã nhu cÇu muèn ®−îc gi¶i phãng khái sù ¸p bøc bãc lét cña giíi quý téc). M©u thuÉn gi÷a quý téc cò, b¶o thñ muèn duy tr× chÕ ®é thèng trÞ cò víi mét bé phËn quý téc míi muèn thùc hiÖn c¶i c¸ch ®Ó duy tr× quyÒn lîi vµ sù thèng trÞ cña m×nh. M©u thuÉn gi÷a quý téc míi víi quý téc míi nh»m tiªu diÖt nhau ®Ó thiÕt lËp quyÒn thèng trÞ. 11 VÒ mÆt x· héi, m©u thuÉn gay g¾t nhÊt lµ m©u thuÉn gi÷a thiªn tö vµ c¸c n−íc ch− hÇu. NÕu nh− ë ®Çu thêi Chu (T©y Chu), thiªn tö cã quyÒn uy tèi cao, mäi viÖc ®Òu do “thiªn tö xuÊt” (thiªn tö ®Ò xuÊt), th× ®Õn thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc, thiªn tö nhµ Chu kh«ng cßn gi÷ vai trß tèi cao nh− tr−íc, mµ giê ®©y nÒn chÝnh trÞ do c¸c n−íc lµm b¸ chñ chi phèi. M©u thuÉn gay g¾t trong giíi quý téc ®· lµm cho x· héi rèi ren, trËt tù x· héi bÞ ®¶o lén. Ng−êi ta c−íp bãc tranh giµnh nhau vÒ ®Þa vÞ, quyÒn lùc vµ ®Êt ®ai. Khæng Tö, ng−êi s¸ng lËp tr−êng ph¸i Nho gia ®· gäi ®©y lµ thêi kú con ng−êi sèng v« ®¹o, qu©n bÊt qu©n, thÇn bÊt thÇn, phô bÊt phô, tö bÊt tö (nhµ vua kh«ng theo ®óng ®¹o lµm vua, bÒ t«i kh«ng theo ®óng ®¹o lµm bÒ t«i, cha kh«ng theo ®óng ®¹o lµm cha, con kh«ng theo ®óng ®¹o lµm con). - ChiÕn tranh khèc liÖt vµ kÐo dµi ®· lµm cho nh©n d©n sèng trong ®au khæ. Trong x· héi, c¶nh nåi da x¸o thÞt, bÒ t«i giÕt vua, con giÕt cha, anh em giÕt nhau ®· trë thµnh hiÖn t−îng phæ biÕn. M¹nh Tö ®· ph¶i thèt lªn r»ng: ®¸nh nhau giµnh ®Êt, th©y chÊt ®Çy ®Êt; ®¸nh nhau giµnh thµnh, th©y chÊt ®Çy thµnh. §ã lµ thêi ®¹i “liÖt quèc kiªm tÝnh” (nhiÒu n−íc ®¸nh nhau). Theo c¸c sö gia nhËn xÐt th× thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc lµ thêi kú lÞch sö ®Æc biÖt cã mét kh«ng hai trong lÞch sö Trung Quèc. §©y lµ thêi kú c¸i míi vµ c¸i cò ®an xen, x¸o trén. ChÝnh hoµn c¶nh lÞch sö ®Æc biÖt nµy ®· thóc ®Èy sù ra ®êi cña nhiÒu t− t−ëng, häc thuyÕt. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ x· héi nh− ®· nªu ë trªn, ®Ó tiÕp tôc n¾m gi÷ quyÒn lùc cña m×nh, c¸c n−íc ®· ®ua nhau träng dông kÎ sü - nh÷ng ng−êi xuÊt th©n b×nh d©n nh−ng cã tri thøc, m−u l−îc, ®−a ra nh÷ng kÕ s¸ch trÞ quèc h÷u hiÖu. NhiÒu n−íc ®· nu«i kÎ sü nh− trong th¸i Êp cña M¹nh Th−êng Qu©n nu«i tíi 3000 kÎ sü, TÝn L¨ng Qu©n ë n−íc Nguþ, B×nh Nguyªn Qu©n ë n−íc TriÖu... còng vËy. Nhê h×nh thøc “chiªu hiÒn, ®·i sü” nµy mµ c¸c t− t−ëng, c¸c häc thuyÕt chÝnh trÞ x· héi ®−îc n¶y në vµ ph¸t triÓn. ChÝnh ®iÒu nµy ®· t¹o ra mét giai ®o¹n ®Æc biÖt trong lÞch sö t− t−ëng cña Trung Quèc. 12 Ng−êi ta gäi ®©y lµ thêi kú “B¸ch gia tranh minh” (Tr¨m nhµ ®ua tiÕng) hay “B¸ch gia ch− tö” (Tr¨m nhµ tr¨m thÇy). B¸ch gia bao gåm nh÷ng häc ph¸i tiªu biÓu: ¢m d−¬ng gia, Nho gia, MÆc gia, Danh gia, Ph¸p gia, §¹o gia, Tung hoµnh gia, N«ng gia, T¹p gia, Binh gia, TiÓu thuyÕt gia, Sè thuËt gia,... C¸c häc thuyÕt nµy ®· ®¹t ®Õn tr×nh ®é t− duy kh¸ cao, cã rÊt nhiÒu t− t−ëng ®Æc s¾c. C¸c häc thuyÕt trªn ®©y ®Òu tËp trung gi¶i quyÕt c©u hái lín cña thêi ®¹i Xu©n Thu - ChiÕn Quèc lµ lµm thÕ nµo ®Ó n−íc ®ang lo¹n trë thµnh th¸i b×nh thÞnh trÞ, lµm thÕ nµo ®Ó n−íc m×nh cã thÓ lµm b¸ chñ thiªn h¹. Mçi häc ph¸i b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c ®· ®Ò ra c¸c ph−¬ng ph¸p trÞ n−íc theo quan ®iÓm cña m×nh. Ph¸p gia cho r»ng, muèn trÞ n−íc ph¶i dùa vµo ph¸p luËt. MÆc gia l¹i kh¼ng ®Þnh trÞ n−íc ph¶i b»ng “kiªm ¸i” (cïng yªu nhau) kh«ng kÓ sang hÌn, giµu nghÌo. Theo quan ®iÓm MÆc gia, nÕu c¸c n−íc ch− hÇu yªu nhau th× kh«ng cßn chiÕn tranh, c¸c gia chñ yªu nhau th× kh«ng cßn o¸n giËn, kÎ sang kh«ng khinh miÖt ng−êi hÌn, kÎ gian tr¸ kh«ng g¹t ng−êi ®Çn ®én th× lo¹n sÏ kh«ng thÓ nµo cã ®−îc. Nho gi¸o chñ tr−¬ng con ®−êng trÞ n−íc b»ng ®¹o ®øc, tøc lµ ®øc trÞ, v× theo hä dïng ®øc trÞ th× d©n míi t©m phôc, dïng søc m¹nh th× mau th¾ng nh−ng kh«ng bÒn... XÐt ë mét gãc ®é nhÊt ®Þnh, mét sè t− t−ëng vÒ ®−êng lèi trÞ n−íc cña c¸c häc thuyÕt nªu trªn còng ®· ph¸t huy ®−îc t¸c dông trong thùc tiÔn, phÇn nµo gióp cho c¸c v−¬ng hÇu quý téc gi÷ ®−îc ®Þa vÞ vµ lÊn ¸t c¸c n−íc kh¸c. Ch¼ng h¹n, t− t−ëng dïng ph¸p luËt ®Ó trÞ n−íc, sù kÕt hîp Ph¸p - ThuËt - ThÕ trong ®¹o trÞ n−íc do Hµn Phi nªu ra ®· ®−îc vua n−íc TÇn øng dông thµnh c«ng, nhê ®ã n−íc TÇn ®· chinh phôc ®−îc c¸c n−íc kh¸c vµ thèng nhÊt Trung Quèc vµo n¨m 221 TCN, më ra mét thêi kú lÞch sö míi cña Trung Quèc. Trong sè c¸c häc thuyÕt ®· ra ®êi ë thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc, Nho gi¸o lµ häc thuyÕt chÝnh trÞ - ®¹o ®øc tiªu biÓu nhÊt vµ cã ¶nh h−ëng l©u dµi nhÊt ë Trung Quèc còng nh− ë nhiÒu n−íc kh¸c nh− NhËt B¶n, TriÒu Tiªn, Singapo, In®«nªxia. ViÖt Nam còng lµ mét trong nh÷ng n−íc tiÕp nhËn Nho 13 gi¸o vµ chÞu nhiÒu ¶nh h−ëng cña Nho gi¸o nãi chung vµ ®Æc biÖt ®¹o ®øc Nho gi¸o nãi riªng. Ng−êi cã c«ng s¸ng lËp ra Nho gi¸o lµ Khæng Tö (551 - 479 TCN) tªn thËt lµ Khæng Kh©u, tù lµ Träng Ni, ng−êi n−íc Lç (nay thuéc tØnh S¬n §«ng, Trung Quèc). Sèng trong thêi kú lo¹n l¹c, ®−îc tËn m¾t chøng kiÕn c¶nh chiÕn tranh c−íp bãc, Khæng Tö lu«n «m Êp hoµi b·o chÝnh trÞ lµ x©y dùng ®Êt n−íc th¸i b×nh thÞnh trÞ theo khu«n mÉu cña vua Nghiªu, vua ThuÊn. §ã lµ x· héi cã ®¹o ®øc, cã æn ®Þnh trËt tù. Suèt cuéc ®êi m×nh, Khæng tö lu«n tr¨n trë kiÕm t×m mét ph−¬ng thuèc h÷u hiÖu ®Ó ch÷a c¨n bÖnh cña thêi ®¹i “lÔ ho¹i, nh¹c b¨ng” (lÔ bÞ huû ho¹i, nh¹c ®· bÞ mÊt). §Ó thùc hiÖn ®−îc môc tiªu nµy, «ng ®−a ra ®−êng lèi ®øc trÞ (dïng ®¹o ®øc ®Ó trÞ n−íc). ¤ng cho r»ng, ph¶i dïng nh©n trÞ, lÔ trÞ th× x· héi míi “h÷u ®¹o”, thÞnh trÞ. T− t−ëng nµy cña «ng ®· ®−îc c¸c thÕ hÖ häc trß tiÕp tôc kÕ thõa vµ ph¸t triÓn. 1.1.2. Nh÷ng tiÒn ®Ò v¨n ho¸, t− t−ëng cho sù ra ®êi cña ®¹o ®øc Nho gi¸o Còng gièng nh− c¸c hÖ t− t−ëng kh¸c, Nho gi¸o lµ mét häc thuyÕt chÝnh trÞ - ®¹o ®øc ra ®êi trªn c¬ së cña hiÖn thùc x· héi. ChÝnh nhu cÇu thùc tiÔn cña thêi ®¹i Xu©n Thu - ChiÕn quèc lµ nguyªn nh©n c¬ b¶n nhÊt, trùc tiÕp nhÊt cho sù ra ®êi cña ®¹o ®øc Nho gi¸o. NÕu chØ kh¼ng ®Þnh nguyªn nh©n tån t¹i x· héi lµ duy nhÊt cho sù ra ®êi cña Nho gi¸o th× ch−a ®ñ. B¶n th©n häc thuyÕt Nho gi¸o nãi chung vµ ®¹o ®øc Nho gi¸o nãi riªng ®· ra ®êi bëi nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n kh¸c, ®ã lµ nÒn t¶ng v¨n ho¸, ®¹o ®øc truyÒn thèng cña Trung Quèc. Trung Quèc vèn lµ quèc gia ®Êt réng, ng−êi ®«ng, cã mét nÒn v¨n ho¸ ph¸t triÓn sím tõ thêi cæ ®¹i. Cïng víi Ên §é vµ Hy L¹p, d©n téc Trung Hoa ®· ®ãng gãp cho nh©n lo¹i mét nÒn v¨n minh lín, ®−îc xem lµ mét trong ba nÒn v¨n minh cæ ®¹i. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu th× ch÷ viÕt ë Trung Quèc ®· xuÊt hiÖn tõ rÊt sím, kho¶ng thÕ kû XIII - XII TCN. §ã lµ ch÷ “gi¸p cèt v¨n” vµ “kim ®Ønh v¨n”. Nh÷ng hiÓu biÕt cña ng−êi Trung Quèc vÒ c¸c lÜnh vùc 14 nh− thiªn v¨n, ®Þa lý, trång trät, ch¨n nu«i, ®o l−êng, thuèc ch÷a bÖnh, x©y dùng c¸c thÓ chÕ lÔ nghi... kh¸ s©u s¾c. Ch¼ng h¹n, ng−êi ta biÕt lµm ra lÞch vÒ thêi gian c¨n cø vµo lÞch sè mïa mµng: mét n¨m cã 4 mïa, ph©n biÖt ®−îc c¸c tiÕt cña mét n¨m nh− lËp xu©n, xu©n ph©n, lËp h¹, h¹ chÝ, lËp thu...ph¸t minh nµy ®· cã ý nghÜa lín ®èi víi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. Trong lÜnh vùc y häc nhiÒu bµi thuèc quý vµ c¸ch ch÷a bÖnh h÷u hiÖu ®· ®−îc ghi chÐp trong s¸ch “ThÇn N«ng b¶n th¶o kinh”; “Hoµng ®Õ néi kinh”. Riªng vÒ lÜnh vùc v¨n häc ®· cã mét sè bé s¸ch vÒ sau ®−îc coi lµ kinh ®iÓn nßng cèt cña Nho gi¸o nh− : Thi, Th−, LÔ, Nh¹c, DÞch, Xu©n Thu. Nh÷ng tri thøc phong phó kÓ trªn lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng thùc tiÔn l©u dµi mµ nh©n d©n lao ®éng Trung Quèc ®óc kÕt ®−îc. Nh÷ng tri thøc nµy kh«ng nh÷ng gãp phÇn thóc ®Èy nÒn s¶n xuÊt x· héi ph¸t triÓn, mµ cßn lµ tiÒn ®Ò cho sù ra ®êi c¸c häc thuyÕt triÕt häc, chÝnh trÞ, ®¹o ®øc vµ t«n gi¸o ë thêi Xu©n Thu - ChiÕn Quèc, trong ®ã cã Nho gi¸o. T− t−ëng ®¹o ®øc Nho gi¸o ®· ®−îc h×nh thµnh trªn nÒn t¶ng ®¹o ®øc truyÒn thèng cña Trung Hoa ®· cã tõ c¸c thêi ®¹i tr−íc (H¹, Th−¬ng, ®Çu thêi Chu). Ngay tõ thêi Ngò ®Õ, vua Nghiªu ®· ®Æt ra vÊn ®Ò “truyÒn hiÒn” (truyÒn ng«i cho ng−êi hiÒn tµi). §Õn nhµ H¹ (2197 - 1766 TCN), khi nãi vÒ ®øc cña vua H¹ Vò, sö cò ®· chÐp r»ng, vua Vò, chØ lo kÎ sü ®Õn chê ë cæng nhµ m×nh ®Ó gãp ý kiÕn mµ m×nh kh«ng tiÕp ®−îc nªn tãc kh«ng kÞp